Chương 31 HIỆP ƯỚC TORDESILLAS, FERRER,VESPUCCI- VÀ VIỆC CHUẨN BỊ CHO-CHUYẾN ĐI THỨ BA.
Colombo thực hiện cuộc hành trình vượt biển lần thứ ba xa hơn nhiều về phía Nam. Tiếp theo những phát kiến trong cuộc hành trình thứ nhất của Colombo và dự kiến những cuộc phát kiến tương lai, ngày 17 tháng 6 năm 1494 Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha đã ký hiệp nghị Tordesillas, thiết lập đường sở hữu giữa hai nước tại Đông và Tây Đại Tây Dương. Những đường phần chia trước đây luôn luôn vẽ từ Bắc xuống Nam.
Colombo đề nghị đường phần giới cách quần đảo Azzorre một trăm hải lý về phía Tây. Trong đấu triện Inter Caelem (3-5-1493) Đức Giáo hoàng đã chấp nhận hoàn toàn những đề nghị của Colombo thay mặt cho Tây Ban Nha đưa ra. Nhưng Bồ Đào Nha phản đối. Colombo đang ở những vùng đất mới nên không khuyến nghị được gì; Hoàng hậu Isabella, kiên quyết và bướng bỉnh như mọi khi, không muốn để lỡ cơ hội hòa giải với nước láng giềng của Tây Ban Nha trên bán đảo Iberia. Và như vậy Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha thỏa thuận chuyển đường phần chia ranh giới thêm 270 hải lý về phía Tây, làm cho đường ranh giới đó cách đảo Cape Verde 370 hải lý về phía Tây. Tất cả những đảo ở phía Đông kinh tuyến đó, dù do những tàu của Tây Ban Nha phát hiện đều thuộc Bồ Đào Nha; tất cả những đảo ở phía Tây kinh tuyến đó, dù do những tàu Bồ Đào Nha phát hiện, đều thuộc Tây Ban Nha.
Hậu quả của Hiệp nghị có thể là chủ đề của cả một cuốn sách. Tôi sẽ chỉ nêu rằng, một mặt hiệp nghị đó không giải quyết được cuộc tranh chấp về những vùng đất mới được phát hiện, chẳng bao lâu cuộc tranh chấp này trở nên nóng bỏng hơn bao giờ hết; mặt khác, việc đơn thuần chuyển đường phần chia sang phía Tây từ 100. đến 370 hải lý đã buộc Tây Ban Nha thừa nhận quyền của Bồ Đào Nha đối với Brazil. Tôi muốn nhấn mạnh rằng kết quả tức thời của hiệp ước Tordesillas là chuyến đi thứ ba của Colombo có thể bắt đầu trong một không khí mới, bầu không khí hòa bình. Những nỗi bận tâm làm ông lo lắng trong hai chuyến đi đầu không còn nữa. Hồi đó những tàu biển Tây Ban Nha không thể vào cảng tại Madera, Porto Santo, hoặc đảo Cape Verde. Đối với chuyến đi thứ ba, hiệp nghị đã làm cho những đảo đó trở thành những trạm nghỉ ngơi và tiếp liệu.
Tuy nhiên hiệp ước của Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha chỉ thuần túy tạo điều kiện cho Colombo chọn một tuyến mới; chứ không xác định tuyến đường đó. Một điều khác nữa đã ảnh hưởng đến Colombo; những học giả nghiên cứu Colombo hầu hết đã không biết điều đó. Tôi muốn nói đến những lý thuyết của nhà vũ trụ học người Catalano, Jaime Ferrer và đến những thư từ của ông với Colombo. Ảnh hưởng của Ferrer đối với những cuộc phát kiến của Colombo không thể so với ảnh hưởng của Toscanelli, nhưng nó cũng quan trọng để đáng được nói nhiều hơn mà không phải chỉ là một gợi ý hay một tham khảo mơ hồ. Jaime Ferrer sinh vào khoảng 1445 tại Vidreras không xa Blanes, trong tỉnh Catalan thuộc Gerona. Khi còn rất trẻ, ông được đưa đến Napoli, tại đây có một người tên là Juan Ferrer phụ trách ngân khố của hoàng gia và Ippolito Ferrer, thợ kim hoàn của nhà vua. Có thể, nhưng không chắc chắn lắm, họ đều là họ hàng của chàng Jaime trẻ tuổi. Jaime Ferre không phải là người tự học. Được ban tước "thợ mài ngọc" đòi hỏi phải học. Học vấn của Ferrer còn thể hiện trong ngành vũ trụ học, ngành này lại phụ thuộc vào kiến thức toán học và thiên văn học; điều đó sẽ khó giải thích nếu không tương đương với trình độ đại học hiện nay.
Những tài liệu còn tồn tại cho biết rõ Jaime
Ferrer ở trong cung điện hoàng gia Napoli từ năm 1466. Năm 1469 ông phụ trách tài chính trên những chiếc tàu biển được cử đến Catalogna để giúp vua Aragon; trong sổ ghi của hoàng gia về việc đề cử, tên ông đã xuất hiện dưới hình thức một tên Ý, Giacomo. Chẳng bao lâu ông lại theo nghề làm đồ trang sức kim hoàn và đá; ông đến Cairo, Damasco, Rodi, Giaffa, Beirut, Venezia và Roma để mua đá quý. Ông được vua Ferdinando I của Napoli tin cẩn, cho tham gia vào việc vận chuyển súng ống đến Abruzzo, mua rượu và thuốc súng cho đội thuyền. Năm 1488 ông làm việc cho Hoàng hậu Giovanna. Trong thời gian này, ông có một tài sản và ở địa vị cao hơn một người làm đồ trang súc; ông là một cố vấn được giao những sứ mệnh tế nhị. Cùng năm 1488, ông rời Napoli với Đại sứ Giovanni Galiano. Tại Genova ông đã thấy di tích về Bồn Địa Thiêng tại miếu thờ của ngôi nhà thờ lớn nguy nga tráng lệ vừa mới xây, nhờ sự quan tâm mới khôi phục đối với những cuộc Thập tự chinh. Ông đã đến Tây Ban Nha và chắc đã định cư ở đó, sống ở Blanes, một thành phố duyên dáng ở bờ biển phía đông Catalogna, cách Barcellona khoảng bốn mươi dặm. Tại Barcellona, nơi ông thăm viếng thường xuyên, có lẽ ông đã chứng kiến lần trở về thắng lợi của Colombo tháng 4-1493.
Chúng ta chắc chắn rằng Ferrer là một nhà vũ trụ học được triều đình biết đến và đánh giá cao, chứng cứ rõ ràng là từ một bức thư gửi cho ông đề ngày 23 tháng 8 - 1493 của Hồng y giáo chủ Mendoza, tổng giám mục Tây Ban Nha:
"Gửi Jaime Ferrer, người bạn đặc biệt của chúng tôi. Chúng tôi muốn nói với ông về một số đường lối hoạt động; do đó khi ông nhận được thư này chúng tôi yêu cầu ông đến Barcellona, mang theo quả cầu và những dụng cụ khác mà ông có thể có, liên quan đến vũ trụ học".
Qua bức thư này, ta có thể suy nghĩ rằng Ferrer có tiếp xúc từ trước với Hồng y giáo chủ Mendoza. Bức thư cũng cho biết một sự quan tâm rất sâu sắc của "ông vua thứ hai" đến các vấn đề về vũ trụ học, một sự quan tâm chắc chắn do những phát kiến của Colombo ở Đại Tây Dương.
Sự quan tâm đó cũng tăng lên tại triều đình với hiệp định Tordesillas. Một số người coi hiệp nghị đó là một thắng lợi ngoại giao, một số người khác coi đó là một sự đầu hàng đối với Bồ Đào Nha. Vua và Hoàng hậu gặp rắc rối. Họ mời Ferrer đến triều đình để cho ý kiến làm sáng tỏ một vấn đề bắt đầu làm cho họ lo iắng: Những kết quả thực sự của hiệp nghị Tordesillas. Ferrer chỉ ra hai phương pháp, lý thuyết và thực hành, để xác định đường ranh giới đã được thảo luận nhiều và biểu thị sự đánh giá thành thật về Colombo và những thành tựu của ông. Sau khi nghe nhận xét của Ferrer, Isabella gợi ý rằng ông viết thư trực tiếp cho Colombo. Bức thư của Ferrer, đề ngày 5 tháng 8-1495, đáng được thảo luận một cách cặn kã.
Ferrer đã viết: "Nữ hoàng đã ra lệnh cho tôi viết thư cho ông, nói rõ những đề nghị và ý kiến của tôi. "Ông đồng ý với Colombo rằng những vùng đất đã được phát kiến là châu Á; thánh Thomas, môt trong mười hai môn đồ của Giêxu đã chôn tại đó. Ý kiến này khẳng định rằng sai lầm của Colombo được khoa học đương thời chứng thực là có giá trị, dù được kinh nghiệm chứng minh là không đúng, như đã được nói tới ở trên. Không chỉ Toscanelli mà toàn bộ khoa học vũ trụ của thời đó chịu trách nhiệm. Ferrer tiếp tục như sau:
"Tôi cho rằng bên kia đường xích đạo có những thứ tốt nhất và có giá trị, như đá quý, vàng, hương liệu, và thuốc. Tôi nói như vậy qua kinh nghiệm phong phú của tôi ở miền Đông Địa Trung Hải, từ Cairo đến Damasco. Một niềm tin tôi phát triển từ nhiều người Anh- diêng, người Á-rập, người E-ti-ô-pi (L'Éthiopie)) là những thứ quý giá đều bắt nguồn từ những vùng nóng nhất, ở đó dân chúng có da đen, hoặc nâu sẫm. Do đó theo ý tôi, Ngài chỉ thấy nhiều của cải khi nào Ngài thấy những người như thế. Tôi biết rất rõ ràng Ngài biết tất cả điều đó vì kiến thức của Ngài sâu rộng hơn kiến thức của tôi. Tuy vậy. Ngài hãy hết sức thận trọng để phục vụ Chúa và làm thỏa lòng Vua và Hoàng hậu của chúng ta".
Bức thư đề gửi đến AI Muy magnifico y spetable Senor Almirante de las Indias. En la gran Isla de Cibau. Chúng ta không biết bức thư tới Colombo trên đảo Hispaniola, hay khi ông trở về Tây Ban Nha. Vì Hoàng hậu là người trung gian trong giao dịch thư từ, chúng ta có thể chắc chắn không những bức thư đã tới nơi mà Ferrer và Colombo đã gặp và hiểu nhau. Họ gặp và hiểu nhau vì họ cũng có chung một khái niệm Cơ Đốc giáo và thần bí chính xác về thế giới, lý thuyết vũ trụ học đặt châu Á ở bên kia Đại Tây Dương, một sự say mê về địa lý và một mối quan tâm mạnh mẽ đến đá qúy. Cuối cùng những năm dài Perrer sống tại Ý đã cho ông và Colombo một cái gì đó giống nhau, giảm bớt những cách trở phân chia các dân tộc và các nền văn hóa, mặc dù có nguồn gốc chung là Thiên chúa giáo.
Như vậy hai người đã gặp nhau, hiểu nhau và ảnh hưởng lẫn nhau. Colombo đã tin một cách danh thép rằng Cuba, Hispaniola và Giamaica là châu Á; Ferrer đã củng cố thêm lòng tin đó.
Colombo luôn luôn muốn tìm vàng và đá quý ở châu Á: Ferrer, một người thợ làm đồ trang sức, như ông nhấn mạnh trong những bức thư, đã giúp nuôi dưỡng lòng mong muốn đó. Colombo đã luôn luôn ôm ấp ý nghĩ cho rằng những của cải lớn nhất ở phương Đông là tại Ấn Độ, tức là ở phía Nam Cuba và Hispaniola. Ferrer khẳng định điều đó bằng cách nêu những lời tường trình của những người Ấn Độ, Á-rập và Ethiopie, ông đã gặp tại Cairô và Damasco hai của ngõ lớn đi tới phương Đông ở phía đông đảo Chios. Còn một con đường đến phương Đông khác nữa là con đường đã kích thích những giấc mộng đầu tiên ở người thanh niên Colombo.
Sự khẳng định của Ferrer có tính chất quyết định. Khi trình dự án của ông cho vua John, Colombo chẳng đã nghĩ đến ra đi từ những đảo Cape Verde hay sao? Ông đã ra đi từ quần đảo Canarie trong cuộc vượt biển thứ nhất và thứ hai để tránh rắc rối với người Bồ Đào Nha. Bây giờ hiệp định Tordesillas đã loại bỏ mối e ngại này của ông, tạo điều kiện cho ông có thể ghé vào những đảo Cape Verde và từ đó đi về Tây nam như Las Casas nói: "Về phía Nam của đường quân phân. Colombo nói rằng dưới vĩ tuyến đó, người ta thấy nhiều vàng và đồ quý giá hơn". Jaime Ferrer, nhà vũ trụ học và người thợ làm đồ trang sức gốc ở Catalan đã làm ngơ quá lâu điều này trong việc sử dụng Colombo, đã có cùng một ý kiến như thế bằng những lời lẽ gần như nhau.
Không nghi ngờ gì là Jaime Ferref có ảnh hưởng lớn đối với việc đặt kế hoạch cho chuyến đi thứ ba. Chúng ta không biết chắc về ảnh hưởng của Amerigo Vespucci. Tuy nhiên nói về Amerigo Vespucci cũng tốt vì ông đã cùng tham gia việc chuẩn bị cuộc khảo sát và vì Vespucci là một nhân vật hàng đầu khác trong những sự kiện làm thay đổi- tiến trình lịch sử; xác minh sự thật về quan hệ giữa hai nhà hàng hải là điều nên làm.
Thứ nhất, ít người, ngoài những học giả nghiên cứu Colombo, biết rằng Colombo và Vespucci không những chỉ biết nhau mà còn là bạn với nhau. Từ năm 1492, nếu không phải trước đó, Vespucci là cánh tay phải của Gianotti Berardi. Chúng ta biết quan hệ tài chính, không kể tình thân hữu, đã gắn bó Berardi với Colombo, như vậy rõ ràng Vespucci cũng liên hệ tới chừng mực nào đó với Colombo vì người thuê ông làm việc, Berardi và những chủ tàu khác, có lẽ gồm có Ibarra, đang tổ chức hạm đội cho chuyến đi thứ hai.
Năm 1495 Berardi chết, cử Vespucci làm người thực hiện di chúc của ông và đứng đầu công ty của ông. Chúng ta thấy Colombo và Vespucci ở bên nhau trong khi chuẩn bị cho chuyến đi thứ ba của cuộc phát kiến vĩ đại. Chúng ta thấy họ cùng nhau chia sẻ lợi ích tài chính (những lợi ích thiết lập giữa Colombo và Berardi), bị thúc đẩy bởi cùng một sự say mê (như cầu phát kiến, một tính tò mò khao khát những cái mới) và ràng buộc với nhau vì tôn trọng nhau và tình thân hữu. Một bức thư đề ngày 5 tháng 2-1505 của Colombo gửi cho Diego, con trai ông là chứng cớ không thể bàn cãi về tình thân hữu và sự tôn trọng lẫn nhau này:
"Amerigo Vespucci luôn đối xử một cách đúng đắn đối với cha; ông ta là một người rất trung thực. Giờ đây ông ta đang thay mặt cho cha đến triều đình với lòng mong muốn vĩ dại giúp đỡ cha, quyết tâm làm mọi việc có thể làm được cho cha... Con phải thấy rằng làm việc với ông ta con sẽ có lợi, vì ông ta sẽ biến lời nói thành việc làm và làm mọi việc, thậm chí hoạt động bí mật để không khơi lên sự nghi ngờ. Cha đã nói cho ông ta biết mọi điều có thể là hữu ích trong sự nghiệp của cha và đã thông báo cho ông ta sự đối xử cha đã nhận được và vẫn nhận được".
Colombo buồn rầu và nghi ngờ đối với triều đình - như thường lệ và có lý do - nhưng tin cậy và biết ơn đối với Vespucci. Những tình cảm của ông đã làm thất bại mọi cố gắng gây sự đối đầu và thù địch gữa hai nhà hàng hải vĩ đại.
Viên Đô đốc biển đại dương và người quản lý công ty Firenze, cả hai người đều cảm thấy bị thúc đẩy phải thực hiện những cuộc phát kiến. Khó biết có phải Vespucci đã bắt gặp sự say mê hoạt động hàng hải và phát kiến từ Colombo, hay lòng say mê đó tự nó phát triển trong tinh thần nhiệt tình của ông được nuôi dưỡng bởi một bầu không khí sôi sục sau Lễ Phục sinh năm 1493 tại Siviglia: cửa ngõ Tây Ban Nha đi vào Đại Tây Dương và điểm xuất phát từ châu Âu đi tới những vùng Đất Mới bên kia Đại dương. Địa vị của Vespucci, chỉ huy việc cung cấp, trang bị những tàu biển, cung cấp bản đồ và công cụ cho những chuyến đi Đại Tây Dương và những tin tức liên tục về những điều kỳ diệu của những vùng Đất Mới, có thể cả hai yếu tố này đã kích thích lòng mong muốn của ông rằng nghề đi biển sẽ rất xán lạn.
Vespucci thực hiện hai cuộc khảo sát có ảnh hưởng quyết định đối với việc phát kiến những lục địa, được đặt tên theo tên ông. Có những ý kiến xung đột nhau về cuộc khảo sát thứ nhất đi đến Guyana năm 1499, do Hojeda chỉ huy. Theo một số người, Hojeda và Juan de la Cosa mang hai tàu đi về phương Bắc, trong khi Vespucci mang hai chiếc khác đi về hướng Nam và tới của sông Amazon. Đó chỉ là sự ước đoán. Không có nghi ngờ gì về cuộc khảo sát thứ hai, năm 1501. Vespucci đã đến bờ biển Brazi! tại xích đạo và đi theo bờ biển đó vượt quá 32° Nam, có lẽ xa tới 50° Nam.
Mười hai năm trôi qua trước khi Balboa vượt eo đất Panama và những người châu Âu nhận thấy rằng một đại dương khác nữa nằm giữa những vùng Đất Mới và châu Á. Tuy nhiên Vespucci đã đi theo bờ biển một lục địa tới một vĩ độ xa hơn về phía Nam mà từ trước chưa ai đi tới - xa hơn về phía nam Mũi Hảo Vọng mà Bartolomeo Diaz đã đi vòng qua - ông cũng không thấy dấu hiệu nào chứng tỏ đó là châu Á. Như vậy, chuyến đi của ông đã bắt đầu việc nhận ra rằng những vùng Đất Mới là một khối lục địa hoàn toàn độc lập với châu Á. Colombo cũng hiểu như thế nhưng không phát biểu ý nghĩ nảy ra và như vậy và cũng là công bằng (1) Vespucci đã nhận vinh dự và cũng là công bằng(2)
Ở đây chúng ta quan tâm đến sự chuẩn bị cho chuyến đi thứ ba của Colombo. Sự biết ơn mà Colombo bày tỏ trong bức thư của ông năm 1505 bảo đảm cho chúng ta rằng Vespucci đã hoàn thành nghĩa vụ của ông về tài chính và tổ chức. Những gợi ý rằng Vespucci đã làm một điều gì hơn nữa thì cũng là phù hợp với thực tế; tức là ông đã đóng góp vào sự lựa chọn của Colombo về tuyến đường mới theo hướng phía Nam. Không có những tài liệu về điều này nhưng những xem xét trước đây của chúng tôi hỗ trộ giả thuyết cho rằng trước khi giáp mặt với Đại Tây Dương, Vespucci đã biết những điều Jaime Ferrer viết cho Colombo: "Vượt quá đường xích đạo sẽ có những thứ tốt nhất và có giá trị, như đá quý, vàng, hương liệu và thuốc... hầu hết những thứ đặc biệt có giá trị bắt nguồn từ những vùng nóng nhất". Chúng ta có thể giả thiết rằng từ năm 1496, khi quản lý công ty buôn thức ăn và đồ tiếp tế tàu biển, Vespucci đã suy nghĩ một phương hướng hành động mà ông sẽ theo đuổi và không đi chệch hướng trong những cuộc đi biển của ông. Ông có thể cùng có chung ý nghĩ với người bạn của ông là Colombo, giúp chỉ cho Colombo con đường mới mà Ferrer đã gợi ý và hiệp nghị Tordesillas nay đã cho phép.
Chú thích:
(1). A-mê-ri-gô Vét-xpúc-si (Amerigo Vespucci )(1454-1512) đã đạt vinh dự lớn: Tên của ông đã được dùng để đặt cho châu Mỹ (America).