Chương 32 ‘‘MỘT THẾ GIỚI KHÁC’’

Tháng 8-1498 là một thời điểm mấu chốt khác nữa trong cuộc phát kiến vĩ đại: Colombo tới một lục địa lớn về phía Nam đối diện với châu Phi nhưng không phải châu Phi, châu Á, hay châu Âu. Tất nhiên lục địa ấy không phải là đất khô cằn không có người ở, đất này dể chịu, đẹp, phì nhiêu, xanh tốt, đông dân cư và có nhiều nước. Nước của con sông lớn chảy ra từ phía Nam, không nghi ngờ gì nữa, chứng tỏ đây thực sự là một lục địa. Vậy đó là một lục địa thứ tư; Thế giới Cũ và thời Trung cổ, thế giới Công giáo, Hồi giáo, Ấn Độ và Trung Hoa đã không biết sự tồn tại của lục địa đó. Một lục địa thứ tư, tuyệt đối không ai biết, dân cư của lục địa đó cũng không biết gì về sự tồn tại của ba lục địa kia.

Vậy tháng 8-1498 đã xảy ra sự biến động sâu sắc nhất trong khoa học vũ trụ. Cuộc cách mạng vĩ đại nhất về địa lý cũng chỉ vừa xuất hiện và giống như năm 1492, đã diễn ra cuộc gặp gỡ quan trọng nhất trong lịch sử giữa các dân tộc. Colombo cũng chỉ mới thừa nhận và hé tấm màn bí mật một phần.

Tương phản một cách rõ rệt với thái độ tại San Salvador, Colombo rụt rè và thấy không thoải mái khi đến vùng biển Venezuela. Hình như ông phản ứng tiêu cực với tin tức mới lạ này, như muốn phủ nhận cuộc phát kiến rõ ràng và không thể chối cải ngay trước mắt ông. Những điều ông quan sát và tham khảo chồng chéo lên nhau, lộn xộn, thường mâu thuẫn nhau. Sự lẫn lộn, không chắc chắn và phân vân này có hai nguyên nhân liên quan đến nhau. Nguyên nhân thứ nhất gắn với cá tính của Colombo. Tôi đã nói rằng Colombo thuộc về cả thời Hiện đại lẫn thời Trung cổ. Ông là Trung cổ khi ông chuyển, hoặc cố chuyển, từ kinh nghiệm đến giáo điều, khi từ những thực tế kinh nghiệm ông cố rút ra những quy luật và nguyên tắc chung, khi từ những cái riêng ông tìm cách vươn tới cái chung. Mặc dù tự học, Colombo là một chuyên gia về địa lý, đặc biệt về khoa học đi biển. Ngay cả với những hạn chế của thời đại và những công cụ sẵn có thời đó, ông nắm được những phương pháp hiện đại một cách đáng kinh ngạc. Nhưng khi ông chuyên từ những cái riêng của địa phương sang khoa học địa lý đại cương lập tức ông để lộ mình bị những định kiến thời Trung cổ cản trở, tự tỏ ra hoàn toàn Trung cổ khi mạo hiểm đi vào vũ trụ học, triết học và thần học.

Nguyên nhân thứ hai của một số lẫn lộn và mâu thuẫn vào thời gian mấu chốt này của cuộc phát kiến vĩ đại là điều kiện thể chất của Colombo. Khi rời Siviglia, ông không được khỏe. Bệnh thấp khớp bắt đầu tác động đến ông; bệnh này làm ông khổ sở một cách kinh khủng trong chuyến đi thứ tư. Thêm vào đó khí hậu nóng như thiêu như đốt ở vùng đảo Cape Verde và tám ngày yên tĩnh ở giữa Đại Tây Đương gần đường xích đạo đã gây cho ông bệnh viêm mắt nghiêm trọng. Ông chịu trách nhiệm về đường đi và thường không tin cậy bất cứ một người nào khác, luôn luôn dựa vào chính mắt mình, sự quan sát của ông đặc biệt nhạy cảm và chính xác. Như vậy ông đã làm hư hại thị giác vì phải luôn luôn nhìn qua mũi tàu về phía chân trời vào buổi sáng, mặt trời lên cao hơn vai nhưng ánh sáng gay gắt và nóng bóng; buổi chiều, khi đi về hướng Tây, ông phải nhìn thẳng vào mặt trời; và ngay cả trong những đêm không có trăng, khi chỉ có ánh sáng của sao rọi chiếu, vào những đợt sóng màu xẩm bị sống tàu cắt ra.

Mắt Colombo sưng lên, chảy nước và đỏ. Khi tới đất liền ông không thể không thấy tất cả những thứ đáng lẽ ông phải biết. Ông không trông thấy những chi tiết đáng lẽ giúp ông hiểu kỷ hơn nơi đó, ông không thể quan sát như trong hai cuộc đi lần trước, ông cũng không thể đích thân xác minh và điều tra. Thậm chí ông không viết Nhật ký nhưng chắc ông đọc cho người khác ghi, hoặc có lẽ Nhật ký đã được ghi lại qua những gì ông nói.

Nhiều điều được ghi lại không bắt nguồn từ kinh nghiệm riêng của ông mà từ kinh nghiệm của những người khác.

Nơi diễn ra cuộc phát kiến vĩ đại tháng 8-1498 là Vịnh Paria. Tôi đã đi qua vịnh này bằng thuyền, máy bay và máy bay lên thẳng, dừng lại tại nhiều điểm trên bờ biển và ngược lên một đoạn của kênh chính và những kênh nhỏ quan trọng nhất. Chỉ với những biểu đồ địa hình của Viện địa lý quân sự Venezuela và những gợi ý của những chuyên gia địa phương - những thị trưởng, những viên quản lý neo buồm và những ngư dân - tôi mới có thể hình thành bức tranh rõ ràng về địa lý khu vực. Kết quả là tôi có thể đánh giá khó khăn lớn lao của những thủy thủ Tây Ban Nha và viên Đô đốc trong việc xác định xem họ đã thực sự tới đại lục hay chưa. Tôi cũng có thể đánh giá tình hình đó có thể làm cho Colombo lúng túng như thế nào, dẫn đến nhiều giả thuyết và nhận xét trong Nhật ký, một số giả thuyết đúng, một số giả thuyết không thực tế, nhiều giả thuyết mâu thuẫn.

Đây là những giai đoạn và ngày tháng của quá trình Colombo sau khi tiếp xúc lần đầu tiên với đại lục Nam Mỹ, nhận biết ông đã thực sự phát hiện ra một lục địa.

Thứ tư, mồng 1-8-1498 lần đầu tiên thủy thủ trên ba chiếc tàu đã trông thấy Nam Mỹ. Không một người nào tuởng tượng đó là một lục địa. Colombo gọi đó là Isla Santa (Đảo Thánh).

Thứ Bảy, 4 tháng 8: Ba chiếc tàu thả neo ở ven bán đảo Paria, trên bờ biển đại lục, nhưng không một ai hiểu điều đó; mọi người đều tin rằng bán đảo là một hòn đảo. Colombo đặt tên cho bán đảo đó là Isla de Gracia ("Đảo khoan dung") để tỏ lòng kính trọng mẹ của Đức Cha Geraldini, một người kiên cường ủng hộ Colombo tại triều đình Tây Ban Nha .

Thứ hai, 6 tháng 8- Người Tây Ban Nha chiếm lĩnh Guiria, nhưng không ai nghĩ rằng mình đang ở trên đại lục, càng không nghĩ rằng đang ở trên một lục địa mới. Thậm chí viên Đô đốc không rời khỏi tàu. Thuyền trưởng Pedro de Terreros tin rằng ông ta đang chiếm dụng một hòn đảo.

Thứ tư, 8 tháng 8: Những chiếc tàu thả neo trước một làng của người Anh - diêng gần Irapa. Có nhiều cuộc gặp gỡ giữa Colombo và những người Anh-diêng. Văn hóa của họ cao hơn văn hóa của người Taino trên đảo Hispaniola, Cuba, và Giamaica, nhưng viên Đô đốc hình như không nhận thấy điều đó. Nước có bùn và là nước lợ. Colombo tiếp tục tin rằng Paria là một hòn đảo.

Thứ bảy, 11 tháng 8: Một chiếc tàu được cử đi trước để thăm dò những con đường trở về. Thủy thủ tin rằng nước ngọt chảy từ một con sông khổng lồ và do đó "những vùng đất trông có vẻ là những hòn đảo nhưng tất cả là một khối lục địa. Colombo không thể tin điều đó vì" ông chưa bao giờ nghe nói về một khối nước ngọt như thế chảy trong những con sông lớn nhất trên trái đất, sông Nile, sông Euphrate và sông Gange. Dù sao chăng nữa ông không thể tiếp tục đi vì có những chỗ nông, cho nên ông quay trở lại.

Chủ nhật, 12-8: Sau khi đi dọc bờ biển phía Nam của bán đảo Paria mà ông vẫn còn coi là một hòn đảo. Colombo thả neo tại mũi Đông bắc của Venezuela.

Thứ hai, 13 tháng 8: Những chiếc tàu bắt đầu đi dọc bờ biển phía Bắc của Paria, từ Đông sang Tây. Colombo hy vọng tới đầu phía Tây của Paria mà ông vẫn tin là một hòn đảo. Như Las Casas bình luận: "Lý do thúc đẩy ông ta đi tiếp là chưa trông thấy những vùng đất đông đủ rộng để tạo nên những con sông to như thế, viên Đô đốc nói: "Trừ phi đây là đất liền đại lục: Đó là những lời của ông ta" (Tôi nhấn mạnh thêm). Chỉ vào ngày 13 tháng 8 mối nghi ngờ đó là một lục địa cuối cùng bắt đầu bầt rể trong tâm trí của Colombo.

Thứ ba, 14 tháng 8: Ngày hôm qua và ngày hôm nay viên Đô đốc đã đi ba mươi, hay bốn mươi hải lý. Ông đã xác minh bờ biển phía Bắc kéo dài xa hơn về phía Tây so với bờ biển phía Nam, như vậy vịnh ở phía Nam Paria không có đường ra phía Bắc. Ông đã nhận thấy một vùng đất rộng như vậy không phải là một hòn đảo mà là một lục địa. (La Casas). Cuối cùng kinh nghiệm đã chiếm ưu thế hơn khoa học không chính xác. Khoa học đã sai về tầm cỡ của những con sông lớn khác mà Colombo chưa được trông thấy nên không thể biết được lưu lượng nước ở cửa sông. Một khối lượng khó hiểu đối với một người châu Âu. Ngày 13 và 14 tháng 8, ba chiếc tàu của ông đã đi hai lần trên bờ biển phía Bắc, cũng đi xa như đã đi trong vịnh phía Nam bán đảo, và không thấy có một dấu hiệu gì về một con kênh dẫn từ Bắc xuống Nam.

Ước tính của Colombo là đúng. Vịnh ăn sâu vào phía Nam bán đảo Paria hơn 55 dặm; khi Colombo quyết định- bỏ bờ biển và đi về hướng Bắc vào ngày 15 tháng 8, ông đã đi 110 dặm dọc theo bờ biển phía Bắc Venezuela và ông có thể trông thấy 55 dặm nữa về phía Tây. Không thể còn nghi ngờ gì nữa rằng Paria là đất đại lục. Như các thủy thủ nói, nước ngọt ở trong vịnh từ một con sông khổng lồ từ phía Tây nam tới. Nhưng con sông lớn nào ở châu Á có thể chảy về phía Bắc và đổ ra biển gần đường xích đạo? Không có. Do đó, đất này không thể là châu Á.

Vậy đó có phải lục địa thứ tư không? Colombo không dám nói thế. Ông không dám tự đặt mình đối lập với vũ trụ học thời Trung cổ và kiến thức địa lý của thời đại. Tuy nhiên bây giờ ông đã chắc chắn. Với sự đảo ngược thái độ một cách nhanh chóng, điển hình của những thiên tài, ông đã đi từ không tin tới nghi ngờ rồi tới chắc chắn. Chiều tối 14 tháng 8 và sáng 15 tháng 8, tàu của ông chạy nhanh trên biển lặng, trong buồng lái ông viết, hay đọc cho người khác viết, như thể ông đang đứng trước Vua và Hoàng hậu, tường thuật lần đầu tiên về tin vĩ đại: "Tôi tin rằng đây là một đại lục rộng lớn cho đến nay chưa ai biết tới. Tôi tin tưởng như vậy vì con sông rất rộng và vì có nước ngọt ờ ngoài biển. "Colombo suy nghĩ về tin quan trọng này trong những đêm và ngày tiếp theo.

17 tháng 8 năm 1498- Chiều tối những con tàu đã chạy ba mươi bảy hải lý. Colombo suy nghĩ, và ông mường tượng ra một giả thuyết: Vùng đất rộng phía Nam đường xích đạo mà ông đã trông thấy có thể là nguồn của khối nước chăng? Có thể thiên đường của trái đất mà học thuyết Trung cổ đặt ở phương Đông nằm ở Nam bán đảo chăng? Đây là đoạn trích của La Casas: "Ông ta nói vùng đất ông đến là một lục địa lớn, hoặc là nơi của thiên đường trái đất, vì theo ông, mọi người nói rằng thiên đường đó ở cuối phương Đông, và đây là thiên đường ấy". Tác giả gạch dưới và hai chỗ "ông nói” là của La Casas để nhấn mạnh giả thuyết là chính do Colombo đề xướng.

Đó là một giả thuyết, không phải là một sự khẳng định tuyệt đối. Không được lẫn lộn hay gắn giả thuyết của Colombo với giả thuyết của Dante; Dante đặt Tĩnh ngục ở Nam bán cầu, trên một ngọn núi nổi lện từ "Biển đen tối", trong khi trí tưởng tượng thơ mộng của Dante đặt sự thần bí bao trùm của thế giới bên kia vào thực tế của Đại Dương trên trái đất, Colombo không đề cập đến Thiên đường của thế giới khác mà đề cập đến Thiên đường trên trái đất: từ thời cổ đại người ta đã thừa nhận sự tồn tại của Thiên đường đó. Nhưng tại sao Colombo không xem xét giải thích đơn giản nhất và trực tiếp nhất, nói rằng đây phải là lục địa thứ tư, thay vì viện ra những giả thuyết do nền văn hóa Trung cổ cung cấp? Vì khái niệm địa lý chiếm ưu thế trong nửa sau thế kỷ thứ XV loại bỏ sự tồn tại của lục địa thứ tư.

Ý muốn sâu sắc của Colombo là không vượt quá xa khỏi lý thuyết vũ trụ học truyền thống đã nói trong bức thư của ông gửi Ferdinando và Isabella ngày 7 tháng 7 năm 1503; trong bức thư này Colombo nói về "địa điểm của Thiên đường trái đất mà Nhà thờ chấp nhận".’ Mệnh đề cuối cùng giải thích nguyên nhân khó khăn và do dự ông đã biểu thị trước thực tế của một lục địa thứ tư. Thiên đường trên trái đất đã được sự ủng hộ nhất định trong lý thuyết của Nhà thờ, nhưng trong khoa vũ trụ học được chấp nhận thời Trung cổ, không có chỗ cho một lục địa thứ tư. Mối liên hệ giữa vũ trụ học và thần học rất chặt chẽ, và như vậy Colombo bảo đảm rằng ông sẽ không bị buộc tội là chống lại giáo lý của nhà thờ.

Việc ông không chắc chắn, việc ông nghi ngờ đã rõ ràng qua lời nói của ông: "Nếu nước này không bắt nguồn từ Thiên đường trên trái đất thì nó phải bắt nguồn từ một vùng đất rộng ở Nam bán cầu mà cho đến nay chúng ta không biết đến". Đề cập vấn đề này trong bức thư năm 1503 gửi cho Vua và Hoàng hậu Công giáo, Colombo viết như sau: "Ở đây Bệ hạ có một thế giới khác nữa". "Thế giới" khác nữa là gì, nếu không là lục địa thứ tư?