TÊN NGƯỜI, CÁC NHÓM DÂN, CÁC LOẠI SINH VẬT

Appledore. Dạng cổ của “apple-tree” [cây táo] (nay vẫn còn lại trong các địa danh ở Anh). Cần dịch bằng từ tương đương với apple-tree trong NND (nghĩa là dùng một từ cổ hoặc phương ngữ cùng nghĩa). Trong các ngôn ngữ German có thể lấy từ cùng gốc: vd Đ. (CĐT.) aphalter; I. apuldur; NU. và TĐC. apald. [Nhà Táo]

Baggins. Nhằm gợi đến bag [túi] - ss đối thoại của Bilbo với rồng Smaug trong Hobbit C12 - và dụng ý gây liên tưởng (cho người Hobbit) đến Bag End (nghĩa là đáy của cái “bag” hay “pudding bag” [nghĩa đen: “bọc đun bánh”] = cul-de-sac [ngõ cụt trong tiếng Pháp, nghĩa đen là “đáy túi”]), tên dân trong vùng dùng để gọi nhà của Bilbo. (Đấy là tên trong vùng gọi trang trại của dì tôi ở Worcestershire, nằm cuối một con đường dẫn lên đó và không đi xa hơn nữa.) Ss thêm Sackville-Baggins. Sang NND, cần dùng một yếu tố có nghĩa “túi”. [Bao Gai]

Banks. Hiển nhiên là một cái tên miêu tả địa hình, có chữ bank với nghĩa “sườn đồi hay triền đồi rất dốc”. Cần dịch bằng một thứ tương tự. [Triền Dốc Tuột]

Barrow-wights. Những sinh vật sống trong barrow, “gò mộ”. (Xem Barrow phần Địa danh). Đây là một tên đặt mới, cần đặt ra một chữ tương đương. Bản Hà Lan để grafgeest, “ma mộ”; Thụy Điển để Kummelgast, “ma gò mộ” [ác hồn Mộ Đá]

Beechbone. Dụng ý là một chữ có nghĩa (vì là cách địch sang NNC từ một chữ tương đương trong tiếng Ent hoặc Elf). Cần dịch tương tự (vd thành Buchbein, hay có lẽ Büchenbein thì hay hơn?). [Xương Sói]

Big Folk, Big People. Dịch. [Dân/Người Cao Lớn]

Black Captain. Dịch. [Thủ Lĩnh Đen]

Black One. Dịch. [Tên Đen]

Black Riders. Dịch. [Kỵ Sĩ Đen]

Bolger. Xem Budgeford. [Bolger]

Bounders. Hiển nhiên nhằm mang nghĩa “những người canh gác bound (tức là boundary [biên giới])”. Từ này có thực trong tiếng Anh, từ điển cũng không chú là lỗi thời, dù tôi rất ít khi nghe dùng; có lẽ vì từ lóng bounder vào cuối thế kỷ 19 - “một kẻ hung hãn vô lễ đáng ghét” - đã được dùng rất rộng rãi một thời gian, và chẳng mấy chốc đã thành một từ thóa mạ tương đương với “cad” [đồ vô lại]. Đã lâu tôi không còn nghe thấy từ này, và tôi nghĩ lớp người trẻ hơn chắc đã quên rồi. Schuchart [người dịch tiếng Hà Lan] dùng Poenen, “đồ vô lại”, chắc hẳn vì từ điển thông dụng chỉ liệt kê nghĩa của bounder (chú là tiếng lóng) là patser, nghĩa là “bounder, cad”. Dùng trong văn bản với dụng ý gợi lại nghĩa này cho độc giả Anh, nhưng nghĩa chính thực tế phải hiểu rõ được. (Trò đùa nhỏ này tất nhiên không đáng lặp lại, dù làm được cũng vậy.) [Biên Cảnh]

Bracegirdle. Họ có thật ở Anh; nhưng trong văn bản tất nhiên là để chỉ khuynh hướng người Hobbit thường béo phì đến gây căng tức thắt lưng. Cách dịch tốt nhất là ghi nhận điều này bằng một chữ tương đương có nghĩa là Tight-belt [thắt lưng chặt], hay Belt-tightener/strainer/stretcher [kẻ/thứ làm chặt/làm căng/làm giãn thắt lưng]. (Đây một tên có thật ở Anh, một từ ghép theo lối các ngôn ngữ Roman [Pháp, Ý, Tây, Bồ v.v.] có động làm từ tố đứng trước, như trong Drinkwater = Boileau [Uống + nước]; nhưng không đòi hỏi thay thế bằng họ có sẵn trong NND. Gürtelspanner liệu có được không?) [Chật Nịt Quần]

Brandybuck. Một tên Anh rất hiếm tôi bắt gặp. Nguồn gốc trong tiếng Anh của nó không quan trọng. Trong Nhẫn dụng ý hiển nhiên là tên này ghép các yếu tố từ Brandywine River và họ Oldbuck (xem hai mục này). Oldbuck có chứa từ “buck” (tên động vật); hoặc từ AC. bucc, “hươu đực” (fallow deer [hươu] hay roe deer [hoẵng] đều được), hoặc bucca, “dê đực”. [Hươu Bia Rum]

Lưu ý, Buckland (xem phần Địa danh) cũng nhằm dùng cùng tên loài vật này (Đ. Bock), mặc dù thường trong thực tế địa danh Buckland ở Anh xuất phát từ “book-land”, đất có được nhờ một văn tự nhượng hay cho mượn.

Brockhouse. Brock là một từ cũ (tiếng Anh Cổ) chỉ con lửng (Dachs), vẫn còn thông dụng trong cách nói nông thôn đến tận cuối thế kỷ 19 và đi vào văn chương, vì thế cũng có trong những từ điển lớn, kể cả từ điển đa ngữ. Vậy nên khó mà tha thứ được những người dịch sang tiếng Hà Lan và Thụy Điển đã chuyển sai. (*) Chữ này xuất hiện trong rất nhiều tên địa danh, từ đó có các họ tương ứng ví dụ Brockbanks, Brockhouse, tất nhiên, được dùng làm tên Hobbit hư cấu vì con “brock” xây những “sett” hay hệ thống hầm ở rất phức tạp và ngăn nắp. Sang tiếng Đức cần để Dachsbau, tôi nghĩ vậy. Tiếng Đan Mạch nên để Grævling. [Nhà Lửng]

(*) Trong bản Hà Lan Broekhuis (không phải lỗi in ấn, vì lặp lại ở cả bốn chỗ xuất hiện tên này) nghe rất ngớ ngẩn: “breech-house” [nhà quần dài] là cái gì? Bản Thụy Điển Galthus “nhà lợn rừng” cũng chẳng khá hơn, vì lợn đâu có đào hang! Rõ ràng người đặt không biết, hoặc không tra chữ brock, vì đã dùng Grävlingar để dịch tên Burrows (TĐ. gräflingar, gräfsvin, “con lửng”).

Butterbur. Theo tôi biết thì không xuất hiện làm tên người ở Anh, dù Butter có dùng độc lập hoặc trong kết hợp (thường xuất phát từ lên địa danh) như Butterfield. Khi vào truyện, để hợp với các họ thường liên quan đến thực vật ở Bree, chúng đã được đổi thành tên cây butterbur (Petasites vulgaris) [bơ gai]. Nếu tên thông thường của cây này có chứa yếu tố tương đương với “butter” [bơ] thì càng tốt. Nếu không hãy dùng một tên cây khác có “butter” (chẳng hạn Đ. Butterblume, Butterbaum, HL. boterbloeme) hoặc tên một thứ cây dày mập. (Cây bơ gai là một loài cây mập mạp có tán hoa rất nặng trên cuống hoa dày, lá rất to.)

Tên riêng của Butterbur là Barliman, chỉ là cách viết khác của barley [đại mạch] và man [người] (phù hợp với công việc chủ quán và nấu bia), do đó cần được dịch. [Đại Mạch Bơ Gai]

Captains of the West. Dịch. [Tướng Lĩnh miền Tây]

(The) Chief [of the Sheriffs]. Dịch. [Trùm (Quận Cảnh)]

Chubb. Họ có thật ở Anh, được chọn vì gợi liên tưởng trực tiếp đến tính từ A. chubby, nghĩa là “thân hình tròn và béo” (có giả thiết bắt nguồn từ chữ chub [cá bống], tên một loài cá sông). [Bống]

Corsairs. Dịch. Tôi tưởng tượng chúng gần như các corsair [hải tặc] Địa Trung Hải: các toán cướp trên biển có những căn cứ được phòng thủ chắc. [Hải Tặc]

Cotton. Chữ này xuất phát từ tên địa danh (giống như nhiều họ thời hiện đại), ghép từ cot, “cottage, chỗ ở hèn mọn” + -ton, thường thấy trong tên địa danh ở Anh, dạng rút ngắn của town (AC. tūn, “làng”). Cần được dịch theo cách hiểu đó.

Đây là một họ quen thuộc ở Anh, và tất nhiên về nguồn gốc không có liên hệ gì tới chất liệu vải cotton [vải bông], dù đấy là liên tưởng thông thường ngày nay. Hobbit theo miêu tả có hút thuốc lá, điều này được tạo cơ sở đáng tin ít nhiều nhờ giả thiết loài cây này được Con Người ở Westernesse đưa về qua Đại Dương (Phi lộ, T1 tr11); nhưng không phải có ý nói cây “cotton” đã được biết đến hay sử dụng vào thời này. Vì rất ít có khả năng trong ngôn ngữ khác lại có tên làng bình thường, quen thuộc giống với từ tương đương của cotton [vải bông], nên sự giống nhau trong văn bản gốc này có thể bỏ qua. Nó cũng không ảnh hưởng gì đến tình tiết truyện. Xem Gamgee.

Cotman có xuất hiện làm tên (không phải họ) trong phả hệ. Đây là một từ cổ, có nghĩa “cottager, người sống ở cot”, có thể tra thấy trong các đại từ điển, cũng là một họ thường dùng ở Anh. [Xóm Lá]

Dark Lord, Dark Power. Dịch. [Chúa Tể Hắc Ám, Thế Lực Hắc Ám]

(The) Dead. Dịch. [Người Chết]

Dunlendings. Giữ nguyên, ngoại trừ đuôi chỉ số nhiều. Chữ này thay thế cho dun(n)lending trong tiếng Rohan, nghĩa là người sống ở Dun(n)land. [Dunlending]

Easterlings. Dịch theo nghĩa “Easterners, con người ở phương Đông” (trong truyện là những con người sống ở những khu vực ít biết đến bên kia Sea of Rhûn). [người miền Đông]

Elder Kindred, Eldet Race, Elder People. Dịch. Nếu NND có hai dạng so sánh của old thì chọn dạng cổ hơn. (Trong tiếng Anh dạng cổ hơn elder hàm nghĩa cả hơn về tuổi tác và quan hệ họ hàng). [Lớp Cựu Niên, Cựu Tộc]

Sự tương tự giữa Eldar, dạng số nhiều của Elda, Elf phương Tây, với Elder chỉ là tình cờ. (Tên gọi Elda, “Elf”, đã được đặt ra từ lâu trước khi viết Nhẫn.) Không cần cố gắng bắt chước sự tương tự này, vì không có ích mà cũng không quan trọng. Ss Elder Days, hàm ý một thời đại cổ xưa hơn nữa trong lịch sử những người thuộc cùng dòng dõi đó, nghĩa là trong thời các tổ tiên xa xưa của họ.

Elf-friend. Dịch (Phát xuất từ Ælfwine, dạng tiếng Anh của một cái tên German cổ (còn xuất hiện chẳng hạn trong tiếng Lombardy là Alboin), dù rất nhiều nhân vật mang cái tên tiếng Anh Cổ trong sách sử này hẳn không nhận ra nghĩa phân tích của nó, hoặc không cho là quan trọng.) [Bạn Tiên]

Elven-smiths. Dịch. Lưu ý: Dạng cổ elven dùng làm tính từ hay từ tố trong Nhẫn tuyệt đối không được đánh đồng với A. elfin đã thành hạ tiện, mang liên tưởng hoàn toàn không phù hợp. Hoặc dùng từ có nghĩa elf trong NND (hoặc yếu tố đầu tiên trong từ ghép), hoặc tách thành Elvish (+ smiths v.v.), dùng dạng tương đương trong NND của tính từ chuẩn là Elvish. [Tiên Thợ Rèn]

Riêng về tiếng Đức: tôi muốn đề nghị một cách dè dặt, rằng có lẽ nên tránh dùng Elf, elfen làm từ tương đương cho Elf, elven. Elf theo tôi hiểu, được mượn từ tiếng Anh, và có thể còn giữ lại phần nào những liên tưởng thuộc loại tôi đặc biệt mong tránh ở đây (nếu được): vd liên tưởng trong thơ Drayton hoặc trong Giấc mộng đêm hè (theo tôi hiểu chính bản dịch vở kịch này đã lần đầu tiên đưa chữ elf vào tiếng Đức). Nghĩa là việc thu nhỏ elf thành một sinh vật giống loài bướm sống trong hoa, xinh xẻo và huyễn hoặc.

Tôi đang cân nhắc liệu chữ Alp (hoặc tốt hơn nữa là để dạng Alb, một biến thể vẫn còn thấy ghi trong các từ điển hiện đại, vốn là dạng quy chuẩn hơn trong lịch sử) có đùng được hay không. Đấy mới là từ cùng gốc đích thực của A. elf, và nếu Alp có những nét nghĩa gần hơn với A. oaf, chỉ những yêu tinh tai quái và ác ý, hay những chú ngốc làng vẫn bị coi là yêu tinh đánh tráo; thì A. elf cũng vậy. Với tôi những liên tưởng kiểu nông thôn, hạ tiện loại đó còn ít nguy hại hơn những tưởng tượng văn chương “xinh xẻo”. Trên thực tế, người Elf thuộc hệ “thần thoại” trong Nhẫn không thể đánh đồng với các truyền thuyết folklore về “fairy”, và như đã nói (trong Phụ lục F) tôi muốn người dịch sẽ dùng dạng cổ nhất có thể của cái tên này, rồi để nó tự tạo ra liên tưởng mới cho người đọc câu chuyện của tôi. Trong các thứ tiếng Scandinavia có chữ alf. [Tiên]

(The) Enemy. Dịch. [Kẻ Thù]

Ent. Giữ nguyên, cả khi đứng riêng lẫn trong các từ ghép như Entwives, [Entmaidens]. Đây được coi là tên gọi cho giống dân này trong ngôn ngữ sử dụng ở Vale of Anduin, gồm cả Rohan. Trong thực tế đây là một từ tiếng Anh Cổ dùng chỉ “giant” [người khổng lồ], vì thế dựa theo hệ thống thì đúng là thuộc về tiếng Rohan, nhưng các Ent trong truyện này về hình dáng cũng như đặc tính đều không phải mượn từ thần thoại German. Entings, “hậu duệ của các Ent” (T2 Q3 C4) cũng cần để nguyên, ngoại trừ đuôi số nhiều. Tên tiếng Sindarin là Onodrim (T2 Q3 C2). [Ent, Ent phụ, Ent nương, Enting]

Evenstar. Biệt hiệu của Arwen Undómiel. Khi xuất hiện trong văn bản, từ này - vốn là cách dịch từ Q. Undómiel - cần được dịch. [Sao Hôm]

Fair Folk. Giống người đẹp đẽ. (Dựa trên cụm từ tiếng Wales Tylwyth teg “the Beautiful Kindred [họ tộc đẹp đẽ]” = Fairy [Tiên]). Biệt hiệu chỉ người Elf. Dịch. [(người) Mỹ Tộc]

Fairbairns. Dịch. Đây là một họ ở Anh, gặp ở miền Bắc, biến thể của tên Fairchild. Tôi dùng chữ này ngụ ý sắc đẹp kiểu Elf của Elanor, con gái Sam, còn truyền lại lâu dài cho các thế hệ sau. Elanor còn nổi bật vì mái tóc vàng; và trong tiếng Anh hiện đại, fair khi nói về nước da hay màu tóc chủ yếu nói đến tóc vàng, nhưng mặc dù từ này có dụng ý gợi liên tưởng ấy trong tiếp nhận của độc giả Anh, trong bản dịch không cần lặp lại. [Mỹ Nhi]

Fallohide. Chữ này đã gây khó khăn. Nếu được thì cần dịch, vì từ này có dụng ý tương ứng với một tên gọi có nghĩa trong NNC, dù tên gọi ấy được đặt ra trong quá khứ và do đó có chứa những yếu tố cổ. Từ này được ghép từ A. fallow + hide (cùng gốc với Đ. falb và Haut), có nghĩa là “paleskin” [da trắng, da nhợt]. Đây là cách dùng cổ, vì fallow, “nhạt, hơi vàng”, ngày nay không còn dùng nữa, trừ trong cụm fallow deer [hươu, ss red deer: hươu đỏ], còn hide không còn dùng khi nói đến da người (trừ khi liên hệ ngược từ cách dùng chỉ da [sống] thú vật dùng làm da thuộc). Nhưng không nhất thiết phải bắt chước sắc thái cổ này. Xem Marcho và Blanco. Xem thêm chú thích về liên hệ giữa một số từ đặc biệt trong tiếng Hobbit với tiếng Rohan [trong Phụ lục F - HS]. [Bì Bợt]

Fang. Tên chó ở TI Q1 C4 tr119; dịch. Tất nhiên dụng ý đây là chữ A. fang, “răng chó hoặc răng lớn chìa ra” (AC. fengtōp; Đ. Fangzahn); nhưng vì chữ này có liên tưởng tới Grip [ngoạm, cắn], là nghĩa của động từ fang nay đã mất, nên tôi nghĩ để Đ. Fang có thể là lựa chọn tốt. [Nanh]

Fatty Lumpkin. Dịch. Yếu tố kin dĩ nhiên là một hậu tố có tính thân mật. [Bướu Ú]

Fell Riders. Dịch. [Kỵ Sĩ Chết Chóc]

Fellowship of the Ring. Dịch trong văn bản, cả trong nhan đề nếu được. [Đoàn hộ Nhẫn]

Ferny. Tên ở Bree. Dịch. Fern và Ferny, Fernie đều là các họ ở Anh, nhưng dù nguyên gốc là gì thì ở đây chỉ dùng để khớp vào các tên thực vật chiếm đa số, thông dụng ở Bree. [Dương Xỉ]

Firefoot. Dịch. [Chân Lửa/Fyrfot]

(The) Firstborn. Biệt hiệu chỉ người Elf. Dịch. (“Firstborn”, là vì Elf xuất hiện trên thế giới trước tất cả các “giống dân biết nói” khác, không chỉ Con Người mà cả Dwarf, dù Dwarf từ một nguồn gốc khác. Hobbit tất nhiên được coi là một chủng đặc biệt của con người.) [Lứa Đầu]

Flourdumpling. Dịch. [Bánh Bao Bột]

Free Folk; Free Lords of the Free; Free People. Dịch. [Người Dân Tự Do; Chúa Tự Do của người Tự Do; Người Dân Tự Do]

Gamgee. Họ xuất hiện ở Anh nhưng không phổ biến lắm. Tôi không biết họ này gốc từ đâu, không có vẻ giống tiếng Anh. Đây cũng là từ chỉ “cotton-wool” [len sợi bông] (nay đã lỗi thời nhưng tôi có nghe thời nhỏ), lấy theo tên S. Gamgee (mất 1886), một phẫu thuật gia tài danh đã sáng chế ra “băng Gamgee”. Khi dịch tốt nhất nên coi tên này là “vô nghĩa”, giữ nguyên chỉ trừ những thav đổi về chính tả cần thiết để hợp với tập quán NND. [Gamgee]

Gamling (the Old). Tên một người Rohan, tốt nhất nên để nguyên. Dù cũng như vài tên Rohan khác: Shadowfax, Wormtongue v.v., tên này đã được Anh hóa và hiện đại hóa đôi chút. Dạng đúng là Gameling (a ngắn). Đây nằm trong số từ ngữ và tên tuổi mà người Hobbit nhận ra và coi là tương tự ngôn ngữ của mình, vì đấy là một tên tiếng Anh (= NNC), và hẳn là dạng nguyên thể sinh ra các họ Gamlen, Gam(b)lin v.v. Ss bài thơ trung đại The Tale of Gamelin, về sau này một phẩn vở As You Like It của Shakespeare lấy nội dung từ đó. (Chữ này phái sinh từ căn tố gamal-, “già”, vẫn dùng bình thường trong các thứ tiếng Scandinavia nhưng trong tiếng Anh Cổ chỉ gặp trong ngôn ngữ thơ ca, còn trong tiếng Cao Đức Cổ chỉ xuất hiện làm yếu tố cấu tạo tên người.) [Già Gameling]

Goatleaf. Tên riêng thuộc hệ thực vật ở Bree, một tên cũ chỉ hoa kim ngân. So sánh P. chèvrefeuille (tiếng La tinh trung cổ caprifolium, chắc hắn lấy từ tiếng La tinh thông tục). Trong tiếng Đức hẳn không gây khó khăn, vì có vẻ Geiszblad [tức Geissblatt - HS] cũng là một cái tên thường thấy. [Kim Ngân]

Goldberry. Dịch ý. [Anh Đào Vàng]

Great Enemy. Dịch. [Kẻ Thù Lớn]

Grey Company. Dịch. [Đoàn Áo Xám]

Grey Host. Dịch. [Đội Quân Xám]

Grey Pilgrim. Biệt danh khác của Gandalf, dịch từ chữ Mithrandir. Cần dịch ý. [Người hành hương Áo Xám]

Greyhame. “Tiếng Rohan” hiện đại hóa. R. grēg-hama, “áo khoác xám”. Biệt danh người Rohan gọi Gandalf. Vì cả Grēghama lẫn Greyhame nếu đưa vào NND chắc đều không hiểu được, trong khi ít nhất yếu tố Grey- cần được độc giả hiểu nghĩa, nên tôi nghĩ tốt hơn là dịch biệt hiệu này: nghĩa là coi như Éomer dịch ý chữ đó sang NNC (T2 Q3 C2). Như vậy bản Hà Lan để Grijsmantel là đúng, nhưng bản Thụy Điển lại để sai là gråhamn, “bóng ma xám”. Tiếng Đức có thể để Graumantel? [Áo Choàng Xám/Greghama2]

Grip. Tên chó. Dịch. Xem Fang. [Ngoạm]

Grubb. Tên người Hobbit. (Grubbs T1 Q1 Cl tr38 là số nhiều). Dịch sang dạng NND nào đó tương đối phù hợp về âm và ý nếu được. Tên này chủ ý gợi đến động từ A. grub, “đào hay cắm rễ xuống đất”. [Bứng]

Guardians. Dịch. [những người Bảo Vệ]

Halfling. Tên của Hobbit trong NNC. Đây không phải một từ tiếng Anh tồn tại trong thực tế, nhưng cũng có thể là thế (nghĩa là được cấu tạo đúng nguyên tắc, dùng một hậu tố phù hợp). Ý từ này là chỉ “một người kích cỡ bằng nửa người thường”. Dịch bằng một từ tạo mới tương tự, dùng chữ “nửa” trong NND. Bản Hà Lan để Halfling (có thể coi là phái sinh từ half và hiểu được, dù cũng như tiếng Anh, chữ này không tồn tại trong tiếng Hà Lan). [Người Tí Hon]

Harloots (số nhiều). Dụng ý là phải hiểu được (trong văn cảnh) và nhận ra được là dạng biến đổi của cái tên cổ “hairfoot”, nghĩa là “một người có bàn chân lông lá”, (Đây được coi là tương ứng với từ cổ hǣr-fōt > hērfot > hěrfoot, với er > ar thường thấy trong tiếng Anh. Hair trong tiếng Anh hiện đại, dù có liên quan, nhưng cũng không phải phái sinh trực tiếp từ AC. hær, hẽr - Đ. Haar.) Đ. Harfuss có thể đáp ứng đầy đủ cả hình thức, ý nghĩa và thay đổi nhỏ về chính tả, thích hợp với tên riêng cổ. Xem Fallohide. [Chân Tơ]

Harry < Herry < Henry. Bất cứ tên riêng dành cho nam tương tự nào cũng được. [Harry]

Hayward. Dịch. Quan chức địa phương có nhiệm vụ kiểm tra rào giậu và gom gia súc đi lạc. Xem Phi lộ, T1 trl3. (Từ này bây giờ đã lỗi thời, chủ yếu chỉ còn lại trong họ Hayward rất thông dụng; nhung Hob (T3 Q6 C9) thực sự được coi là một “hayward”.) Từ này phái sinh từ hay, “rào giậu” (không phải hay “cỏ [khô]”) + ward, “người gác”. So sánh High Hay, Hay Gate, Haysend là các địa danh ở Buckland, Nếu trong NND đã có sẵn một từ ghép cổ có nghĩa tương tự thì càng tốt. Bản Hà Lan để Schutmeester (nghĩa rất sát: “người trông giữ pound, bãi đất có rào quây”). Bản Thụy Điển stängselvakt, “canh giậu”, tôi nghĩ là từ mới đặt ra cho dịp này. [Gác Giậu]

Healer, The Healers. Dịch. [Y Sư]

Heathertoes. Tên ở Bree. Không có chữ tiếng Anh tương ứng, tuy vài họ có xuất hiện yếu tố Heather-. Dịch. Bản Hà Lan để Heideteeti. Đ. Heidezehn? (Đây coi là tên đặt đùa của dân Big Folk, nghĩa là dân Little Folk vì đi khắp nơi không có giày nên thạch nam [heather], cành con, lá liếc mắc vào các kẽ ngón chân.) [Ngón Chân Thạch Nam]

Hobbit. Không dịch, vì tên này được coi là không còn có nghĩa nhận ra được ở Shire, cũng không phải phái sinh từ NNC (= tiếng Anh, hoặc NND). [Hobbit]

Holman. Họ ở Anh, nhưng ở đây được coi là = “hole-man” (đọc như nhau). Dịch theo ý này. [Ở Lỗ]

Hornblower. Hornblow và Hornblower đều là họ ở Anh. Ở Shire tất nhiên là các họ chỉ nghề nghiệp. Dịch ý. [Rúc Tù Và]

Isengrim. Xem Phụ lục F: “Trong một số dòng họ lâu đời, đặc biệt thuộc chi Fallohide như nhà Took hoặc nhà Bolger, lại tồn tại tập quán đặt tên gọi rất kêu.” Đây là một tên German cổ, nổi tiếng nhất bây giờ có lẽ là tên con Sói, nhân vật trong truyện hiệp sĩ Reynard the Fox. Tốt nhất là để nguyên không dịch, vì không đưọc coi là cấu tạo từ các yếu tố NNC (xem địa danh Isengard). [Isengrim]

Leaflock. Dịch ý, vì đây được coi là cách dịch sang NNC từ tên tiếng Elf Finglas: fing, “món tóc, búp tóc” + las(s), “lá”. Tương tự với tên Ent Fladrif, đã dịch thành Skinbark. [Búp Tóc Lá]

Maggot. Chủ ý là một tên “vô nghĩa”, có âm đọc tựa như tiếng Hobbit. (Thực ra chỉ tình cờ mà maggot lại là một từ tiếng Anh có nghĩa là “ấu trùng, con giòi”. Bản Hà Lan để Van der Made (made = Đ. Made, AC. maða, “con giòi”), nhưng tên này có lẽ tốt nhất là để nguyên, như trong bản Thụy Điển, dù có thể đồng hóa đôi chút vào tập quán NND. [Maggot]

Marigold. Tên hoa [cúc vạn thọ], dịch (xem Phụ lục F). Dùng tên này vì đây vừa là tên người có sẵn trong tiếng Anh, lại vừa chứa chữ gold và chỉ một loại hoa màu vàng óng, ám chỉ có huyết thống “Fallohide” (xem Phi lộ, T1 tr4) trong gia đình Sam, nhờ ân sủng của Galadriel mà được gia tăng và thể hiện rõ trong lứa con cái: rõ nhất là ở Elanor, nhưng còn cả ở Goldilocks (tên này đôi khi cũng dùng chỉ một số loại hoa mao lương vàng) sau này kết hôn với trưởng nam của Peregrin Took. Tiếc rằng tên loài hoa này trong NND có thể không phù hợp làm tên người, hoặc về ý nghĩa hoặc về hình thức (ví dụ P. souci). Trong trường hợp đó tốt hon là thay bằng tên một loài hoa màu vàng khác. Người dịch tiếng Thụy Điển đã giải quyết vấn đề này bằng cách dịch tên thành Majagull và thêm chữ Ringblom (TĐ. ringblomma, “cúc vạn thọ”, ss Đ. Ringelblume). Người dịch tiếng Hà Lan tạm vừa lòng với Meizoentje, “cúc dại”, như vậy cũng được; nhưng bản dịch không kèm theo phả hệ và lờ đi chuyện Daisy [cúc dại] là tên một chị lớn của Sam chứ không phải bạn đồng lứa với Rosie Cotton. [Cúc Vạn Thọ]

Mugwort. Tên ở Bree; tên một loài cây (Artemisia [ngải], P. armoise, có họ gần với cây ngải cứu [wormwood), P. armoise amère). Dịch theo tên cây đó trong NND, ví đụ Đ. Beifusz [Beifuss - HS] nếu phù hợp hoặc nếu không thì dùng tên một loại cây cỏ khác hình dáng gần giống. Tôi chọn Mugwort không có lý do gì đặc biệt, ngoại trừ âm đọc kiểu Hobbit. [Ngải Cứu]

Necromancer. Dịch. [Hắc Thuật Sĩ]

Neekerbreekers. Tên côn trùng tự đặt; thay bằng một chữ NND đặt mới tương tự có âm thanh gần giống (chủ ý là nghe giống tiếng dế kêu). [Ních Bờ Rích]

Noakes. Đồng hóa vào NND, hoặc thay thế một tên khác phù hợp có hình thức tương ứng. (Noake(s), Noke(s) là một họ ở Anh, nhiều khả năng là phái sinh từ tên địa danh cấp làng xã vốn không phải không phổ biến No(a)ke, vốn là tiếng Anh sơ kỳ atten oke, “at the oak [chỗ cây sồi]”; nhưng vì hiện nay nguồn gốc này không còn được nhận ra nên không phải tính đến. Trong truyện cái tên này cũng không quan trọng.) [Noakes]

Oldbuck. Xem Brandywine, Brandybuck. Yếu tố -buck phát xuất từ tên người Buck, dạng cổ Bucca (Phụ lục B, năm 1979). Tên riêng Gorhendad (T1 Q1 C5 tr127) cần để nguyên. Đấy là một từ tiếng Wales nghĩa là “cụ”; lý do cho dân Buckland có tên tiếng Wales hay tương tự được trình bày ở Phụ lục F. [Lão Hươu]

Oliphaunt. Giữ nguyên. Đây là dạng cổ của elephant [voi] dùng như một “thổ ngữ nông thôn”, với giả định tin đồn đại về giống thú phương Nam này đã truyền đến Shire từ rất lâu trong các truyền thuyết. Ý này có thể giữ lại bằng cách đơn giản thay chữ E đứng đầu trong tên gọi thông thường của loài voi trong NND thành chữ O: nghĩa vẫn đủ để nhận ra được, kể cả nếu ngôn ngữ đó không có dạng cổ tương tự. Trong tiếng Hà Lan, olifant vẫn còn lại và là dạng thông dụng, nên người dịch dùng từ đó, nhưng đã đánh mất màu sắc cổ. A. oliphant phái sinh từ PC. olifant, nhưng chữ o nhiều khả năng xuất phát từ các dạng cổ trong tiếng Anh hay Đức: AC. olfend, CĐC. olbenta, “lạc đà”. Tên các loài vật ngoại quốc ít thấy hoặc không bao giờ tận mắt thấy thường bị lầm lẫn khi mượn vào ngôn ngữ mới. AC. olfend v.v. nhiều khả năng đều có gốc gác nguyên thủy từ elephant trong các thứ tiếng cổ điển (tiếng La tinh, mượn từ Hy Lạp). [Khổng Tượng]

Orald. Forn và Orald dùng làm tên đặt cho Bombadil với dụng ý là các tên trong các thứ tiếng khác (không phải NNC), vì thế theo hệ thống cần để nguyên không dịch. Forn thực chất là từ trong tiếng Scandinavia chỉ “(thuộc về những ngày) thái cổ”. Tên Dwarf trong truyện này toàn bộ đều là tiếng Bắc Âu, đại diện cho một ngôn ngữ của Con Người ở phương Bắc, khác nhưng có họ gần với ngôn ngữ người Rohan vốn xuất thân từ mé bên kia rừng Mirkwood (xem Phụ lục F). Orald là một từ tiếng Anh Cổ nghĩa là “rất cổ xưa”, dụng ý hiển nhiên là thay thế tiếng của người Rohan và họ hàng. Chữ này có thể để nguyên; nhưng vì từ này tương ứng chính xác cả về dạng và ý với Đ. uralt nên bản tiếng Đức có thể dùng chữ này. [Orald]

Orc. Từ này chủ ý là tên gọi trong NNC chỉ loại sinh vật này vào thời kỳ ấy; như vậy theo hệ thống, cần dịch chữ này ra tiếng Anh, và ra NND. Trong Hobbit đã dịch thành “goblin [quỷ lùn]”, chỉ giữ lại đúng một chỗ; nhưng chữ này hay các chữ có nghĩa tương tự trong các thứ tiếng châu Âu khác (trong phạm vi tôi biết) không thật phù hợp lắm. Loài orc trong Nhẫn và Silmarillion, tuy hiển nhiên phần nào mang những đặc điểm truyền thống, song lại không thực sự giống với quỷ lùn về nguồn gốc, hành vi cũng như quan hệ với người Elf trong truyện. Dù sao thì âm đọc chữ orc đối với tôi đã và vẫn có vẻ là một tên phù hợp cho loài sinh vật này. Chữ này cần giữ nguyên.

Đáng lẽ trong NND nhóm German cần viết là ork (và bản Hà Lan đã làm vậy), nhưng tôi đã dùng cách viết orc ở quá nhiều nơi khác đến nỗi tôi rất ngại phải thay đổi trong văn bản tiếng Anh, dù dạng tính từ bắt buộc phải viết là orkish. Dạng Sindarin là orch, số nhiều là yrch.

(Chữ này nguyên thủy tôi lấy từ AC. orc (Beowulf 112 orc-neas và cách dùng thoáng orc = þyrs (“ogre [quỷ khổng lồ]”), heldeofold (“quỷ dưới địa ngục”). Chủ ý là không có liên hệ giữa chữ này với orc, ork trong tiếng Anh hiện đại, tên gọi chung cho nhiều động vật biển thuộc bộ cá heo.) [Orc]

Pickthorn. Tên ở Bree, dụng ý là tên “có nghĩa”. Dịch. [Lặt Gai]

Pimple. Biệt hiệu có tính lăng mạ. Dịch. [Mặt Mụn]

Proudfoot. Họ người Hobbit (họ thật ở Anh). Dịch. [Bàn Chân Oách]

Puddifoot. Họ ở đất Marish lầy lội; dụng ý là kết hợp của puddle + foot. Dịch. [Chân Đạp Bùn]

Quickbeam. Ent. Đây là cách dịch S. Bregalad, “cái cây nhanh nhẹn (linh lợi)”. Vì trong truyện chữ này thay thế cái tên đặt cho nhân vật này bởi bản tính “vội vàng” (so với loài Ent), nên tốt hơn cả là dịch tên này thành một từ ghép (tạo riêng cho mục đích này) mang ý đó (vd Đ. Quickbaum?). ít có khả năng NND đã có tên cây có thể coi là mang nghĩa này. Quickbeam và Quicken là những tên có thật trong tiếng Anh chỉ cây rowan/mountain-ash [thanh lương trà]; cũng là tên đặt cho loài “Service-tree [thanh lương tra vườn]” có họ gần. (Theo từ điển, Đ. Vogenbeere, Vogenbeerbaum và Eberesche.) Ngụ ý về cây thanh lương trà ở đây là hiển nhiên, vì chữ rowan có xuất hiện thực tế trong bài ca của Quickbeam (T2 Q3 C4). [Cây Nhanh Nhảu]

Ring-wraiths. Cách dịch từ Nazgûl trong Black Speech, gồm nazg, “nhẫn”, và gûl, các đầy tớ vô hình cấp cao nhất của Sauron, hoàn toàn quy phục ý chí của hắn. Cần tạo ra từ ghép từ các yếu tố phù hợp trong NND mang ý ring-wraith, càng sát càng tốt. [Ma Nhẫn]

Rumble. Tên một bà già Hobbit. Không phải là một chữ có nghĩa (vào thời đó) ở Shire. Dùng dạng nào có hình thức tương tự, phù hợp với NND là đủ. [Rumble]

Sackville-Baggins. Sackville là một tên ở Anh (có nguồn gốc quý tộc hơn tên Baggins). Trong truyện được dùng làm tên ghép với Baggins hiển nhiên là vì ý nghĩa tương tự trong tiếng Anh (= NNC) giữa sack và bag, và vì hiệu ứng có phần hài hước của kết hợp này. Bất kỳ từ ghép nào trong NND mang những yếu tố có nghĩa ít nhiều tương đương với sack/bag là được. [Xắc Vải-Bao Gai]

Scatha. Đây là tiếng Anh Cổ (“kẻ làm hại, kẻ thù, kẻ cướp”), nghĩa là từ ngôn ngữ Rohan và vì thế cần để nguyên. [Scatha]

Shadowfax. Đây là dạng Anh hóa từ R. (= AC.) Sceadu-fæx, “có bờm (và lông) màu xám như bóng tối”. (Từ này không thực có trong tiêng Anh Cổ.) Vì không phải là NNC nên từ này có thể giữ nguyên, dù tốt hơn là giữ cái tên Rohan theo dạng giản lược: Scadufax. Nhưng vì trong văn bản tên này đã được đồng hóa vào tiếng Anh hiện đại (= NNC) nên sẽ rất hay nếu thực hiện chuyển đổi tương tự với NND thuộc nhóm German, dùng những yếu tố gần gũi. A. fax “tóc” giờ đã lỗi thời, chỉ trừ trong họ Fairfax (nay không hiểu được nữa). Có dùng trong CĐC. (faks) và CĐT. (vahs, vachs V.V.), nhưng tôi tin là ngày nay cũng đã lỗi thời; nhưng vẫn có thể dùng lại riêng cho tên này như đã dùng trong văn bản tiếng Anh: ví dụ Schattenvachs? Fax (faks) vẫn còn dùng ở Iceland và Na Uy nghĩa là “bờm”, nhưng shadow không có dạng tương đương tuyệt đối trong các ngôn ngữ Scandinavia. Bản Hà Lan để Schaduwschicht (“shadow-flash [ánh chớp trong bóng tối]”), bản Thụy Điển để Skuggfaxe. [Bờm Bóng/ Scadufax]

Sharkey. Chủ ý đây là một biệt danh đã thay đổi để hợp với NNC (tức là Anh hóa trong văn bản tiếng Anh), dựa trên từ tiếng Orc sharkû, “lão già”. Vì thế từ này nên giữ lại, biến đổi chính tả cho hợp với NND; đuôi -ey có tính giảm nhẹ và nửa trìu mến cũng có thể thay đổi cho thích hợp. [Cụ Shark]

Shelob. Dù chữ này về âm đọc (theo tôi nghĩ) nghe rất có vẻ là tên phù hợp gọi con Nhện trong một thứ tiếng xa lạ (tiếng Orc), nhưng trên thực tế đấy lại là ghép từ She và lob (một từ tiếng Anh phương ngữ nghĩa là “nhện”, xem bài hát của Bilbo ở Hobbit C8). Bản Hà Lan để nguyên Shelob, nhưng bản Thụy Điển để Honmonstret nghe có vẻ yếu ớt. [Bà Nhện]

Shirriff(s). Thực tế là dạng đã lỗi thời của A. Sheriff, “shire-officer”, tôi dùng để thấy rõ liên hệ với chữ Shire. Trong truyện chủ ý coi Shirriff và Shire là những từ Hobbit đặc biệt, không thông dụng trong NNC hồi đó, phái sinh từ ngôn ngữ trước đây vốn có họ với tiếng Rohan. Vì chủ ý không coi từ này không thuộc vào NNC mà là từ địa phương nên không cần thiết phải dịch, nếu cần thay đổi chính tả cho hợp với phong cách NND là được. Tuy nhiên yếu tố đầu cần phải giống với chữ đã dùng cho Shire (xem mục từ này). [Quận Cảnh]

Skinbark. Cách dịch sang tiếng Anh (= NNC) từ Fladrif. Như vậy tên này cần dịch ý cho phù hợp. [Da Vỏ Cây]

Smallburrow. Tên Hobbit có nghĩa; dịch ý. [Hang Nhỏ]

Snowmane. Tên có nghĩa (tên con ngựa của vua Théoden), nhưng (cũng như Shadowfax) đã dịch sang dạng tiếng Anh hiện đại từ snāw-mana. Như vậy cần thay thế bằng dạng tiếng Rohan chuẩn là Snawmana, hoặc dịch (đặc biệt nếu NND thuộc nhóm German), vd Đ. Schneemähne. [Tuyết Mao/ Snawmana]

Stoors. Tên loại Hobbit thứ ba, có thể hình lực lưỡng. Đây là tiếng Anh sơ kỳ stor, stoor, “to, khỏe”, giờ đã lỗi thời. Chủ ý coi đây là một từ Hobbit đặc biệt, không thông dụng trong NNC, nên không cần dịch mà có thể thay thế bằng cách viết “phiên âm” tùy cách dùng chữ cái trong NND. Nhưng dùng một từ cổ hoặc phương ngữ mang nghĩa này cũng chấp nhận được. [Đại Cồ]

Swertings. Theo Sam cho biết thì đây là tên dùng ở Shire chỉ những người da sẫm trong truyền thuyết (của Hobbit) ở các vùng “Sunland” (tít dưới mạn Nam). Có thể để nguyên, coi là một từ địa phương đặc biệt (không có trong NNC), nhưng vì đây hiển nhiên là phái sinh từ chữ swart nay vẫn còn dùng (= swarthy [ngăm đen]), nên cũng có thể thay thế bằng từ phái sinh tương tự từ “đen/sẫm” trong NND. Ss Swarthy Men, từ tương đương trong NNC (T3 Q5 C3). [Swerting; bọn Da Ngăm]

Thistlewool. Dịch ý. [Len Cây Kế]

Took. Tên Hobbit, không rõ xuất xứ, thay thế chữ Hobbit có thật là Tūk (xem Phụ lục F). Như thế tên này cần giữ lại và phiên âm theo quy tắc NND.

Các tên riêng nhà Took cần giữ nguyên dạng và cách viết, như Peregrin, Paladin, Adelard, Bandobras v.v. Lưu ý rằng biệt danh của Bandobras, “Bullroarer”, là NNC và cần dịch ý (điệp phụ âm đầu B nếu được). Biệt danh này cũng xuất hiện trong Hobbit C1, Bullroarer Took. Khi viết cuốn đó tôi vẫn đinh ninh bullroarer là một từ dùng trong nhân học chỉ những nhạc cụ của các tộc người dã man phát ra âm thanh như tiếng rống; nhưng bây giờ lại không tìm được chữ đó trong các từ điển (ngay cả trong phiên bản Bổ sung của Từ điển Oxford). [Took; Bandobras Bò Rống]

Treebeard. Cách dịch chữ Fangorn. Dịch ý. [Cây Râu]

Twofoot. Dịch ý. [Hai Chân]

Underhill. Dịch ý. [Gầm Đồi]

Wandlimb. = Fimbrethil, nhưng không phải là cách dịch3. Dịch ý. Tên một Entwife. [Nhánh Mảnh Mai]

Whitfoot. Dịch như “white” [trắng] và “foot” [chân]. [Chân Trắng]

Windfola. = “Wind-foal” [gió + ngựa non], nhưng để nguyên vì đây là tiếng Rohan (không phải NNC). [Windfola]

Wingfoot. Biệt danh. Dịch ý: “winged-foot” [chân có cánh]. [Chân Có Cánh]

Wizard. Xem Chỉ mục4. [Phù Thủy]

Wormtongue. Dạng “hiện đại hóa” biệt danh của Gríma, tên cố vấn ác độc ở Rohan = R. wyrm-tunge, “lưỡi rắn”. Dịch ý. [Lưỡi Giun]

Woses. Đây là dạng thay thế (hiện đại hóa) từ Rohan chỉ “những người hoang dã sống trong rừng”. Đây không hoàn toàn là từ mới tự đặt. Chữ Rohan thực theo giả đinh là wāsa, số nhiều wāsan, nếu còn tồn tại được tới tiếng Anh hiện đại thì ắt sẽ biến đổi thành woses. Tốt hơn nữa nên gọi những “người hoang dã” này là woodwoses, vì chữ này thực sự tồn tại trong tiếng Anh Cổ: wudewāsa, gộp chung cả “faunus, satyrus, người dã man, các sinh vật tà ác”. (Từ này còn tồn tại tới tận thời Tudor dưới dạng woodoses (thường bị biến dạng thành woodhouses), còn lại cả đến nay trong hệ thống huy hiệu, trong đó woodhouse = “một người hoang dã lông lá, che thân bằng lá”, thường được miêu tả đang đỡ gia huy/quốc huy.) Yếu tố wāsa nguyên thủy chỉ một người cô độc hoặc bị bỏ rơi, đến nay có nghĩa là “trẻ mồ côi” (vd Đ. Waise và HL. wees). Liên tưởng này hẳn là bắt nguồn từ sự tồn tại có thực của lớp dân hoang dã, tàn dư từ những tộc người ngày xưa bị quân xâm lược đánh đuổi, hay những kẻ ngoài vòng pháp luật, sống một cuộc đời hoang dã hạ tiện trong vùng núi rừng. [Wose]

Chú thích:

[←1]

Topography: nguyên thủy chỉ môn khoa học nghiên cứu địa hình, địa thế, bề mặt Trái Đất, mở rộng nghĩa chỉ các nghiên cứu cụ thể về địa phương, không chỉ bề mặt mà cả các đặc tính thiên nhiên cũng như nhân tạo. kể cả lịch sử và văn hóa địa phương.

[←2]

Như sẽ thấy trong các mục từ sau và Phụ lục F, Tolkien không đưa ra cách giải quyết nhất quán với các tên Rohan: một mặt, đó vẫn phải là tiếng Anh Cổ, mặt khác, người Hobbit nhận ra nhiều từ trong đó tương tự từ trong NNC. Vì thế chúng tối đưa ra hai phương án cho mỗi từ Rohan: một dạng tiếng Anh Cổ, một dạng NNC, tùy văn cảnh là lời người Rohan, hay lời Hobbit.

[←3]

Fimbrethil = “Slim-birch”, cây bạch dương mảnh mai.

[←4]

Chỉ mục trong Ấn bản lần thứ hai 1965.