- 17 -

‘... Mọi vật ư, tôi bất cần rằng những thứ gì sẽ còn lại. Điều đáng giá, ấy là một hệ thống nào đó để sắp đặt mọi vật. Văn minh là một tài sản vô hình bởi vì nó không dựa vào mọi vật mà là trên những mối giây vô hình nối liền mọi vật cái nọ vào cái kia; chỉ như thế và không thể khácđược... " (I)

Nắng gay gắt. Vẫn những ánh nắng cháy da sém thịt, rọi thẳng xuống làn nước đục ngầu của cánh đồng; lúa mới cấy phơ phất trước làn gió nhẹ làm vương trong không khí mùi hăng hăng của đất màu đương tan rã. Mươi bóng người lẻ tẻ, mươi bóng cây lẻ loi... Cảnh quê im lìm dưới ánh nắng trưa hè, như đầy mệt nhọc, nặng nề. Minh bước những bước chân nặng trịch trên bờ ruộng nhỏ hẹp gồ ghề mà Minh vẫn hằng bước. Thể xác đã mệt nhoài sau một buổi làm việc, nhưng trí não Minh còn bải hoải hơn nữa ; Minh uể oải đi như người mất hồn. Những hàng tre xơ xác tan hoang, mươi ngôi nhà cháy dở bỏ xiêu vẹo, ủ rũ như không muốn cất mình lên... Hết thảy như vương vấn những gì tàn tạ sụp đổ.

Minh ném phịch cây cuốc xuống nền đất bên chiếc giại tre xô lệch, rồi úp nón lên đầu cần chầy máy. Ánh sáng chan hòa ngoài sân làm mờ mắt khiến Minh chưa nhìn rõ trong căn nhà lá lúp xúp, nên chưa nhận ra một người ngồi trên chõng tươi cười thân mật hỏi:

- Chú về trễ vậy? Tôi chờ mãi!

- A, anh Văn! Về bao giờ thế?

- Cũng mới tới một lát đấy thôi.

Nhưng vui mừng vụt thoáng qua, hai người lại nín thinh như biết rằng có điều khó nói mà chưa biết nói ra sao.

Minh ghé ngồi xuống chõng, rít mồi thuốc lào, lơ đãng nhìn đám khói trắng. Hai người cùng chờ đợi nhau, vì cùng biết rằng phải quyết định những điều quan hệ đến cuộc đời của cả hai.

- Tin ấy có thật không, hả anh?

- Thật! Đã chính thức loan báo, và trù liệu di cư.

- Anh tính sao?

- Đối với tôi chỉ là chuyện dĩ nhiên, về chào dì và thăm chú, xem chú có điều gì muốn hỏi, rồi tôi vào Nam ngay. Sớm chừng nào hay chừng ấy.

Thấy Minh thần lần mặt buồn xo, Văn gượng cười:

- Chứ ngồi chết ở Hà Nội à? Tôi chẳng thường nói với chú là chiến tranh còn dài, và ai kháng chiến? Một lớp người về thủ đô, một lớp người bỏ thủ đô ; chiến tranh bây giờ mới thật sự bắt đầu đấy. Bữa trước tôi đã cho anh học trò thân tín đưa thư về để chú rõ mọi chuyện. Vậy chú đã nghĩ kỹ chưa?

- Em cũng chưa định hẳn, vì còn dì em.

Tiếng dì Mơ hối hả từ chái bếp:

- Hai anh em đi ăn cơm đã! Cơm xong rồi đấy!

Văn và Minh nhanh nhẹn đứng dậy. Trên nền đất, dì Mơ đương đánh nồi cơm ngô, bên trã canh cua chỏng chơ. Dì cười:

- Lâu lâu mới gặp cậu Văn. Ăn đã, rồi hãy bàn chuyện.

Bữa cơm đạm bạc hàng bao nhiêu năm nay. Với Văn và Minh, mới có một phần đời người; chứ với dì Mơ, thì già nửa đời rồi, cực khổ đâu còn có nghĩa gì nữa? Lần nào Văn về chơi là dì con Minh cũng vui lắm ; nhưng lần này ai cũng cảm thấy ngơ ngẩn, nặng nề. Minh không nói, vì buồn và lo. Trong những thời gian chung sống, Văn đã đem lại cho Minh nhiều ánh sáng mới, khiến Minh cảm thấy được an ủi và còn đủ hăng hái để kiên nhẫn đợi chờ. Nay Văn đi... Đời sống khó khăn hàng ngày kéo dài thêm chuỗi đau thương tang tóc từ mấy năm qua sau lũy tre, vụt trở lại ám ảnh Minh như một giấc mơ hãi hùng.

Dì Mơ chợt hỏi:

- Thế cậu định bao giờ đi?

- Cháu thu xếp xong là đi ngay.

Văn nhìn dì Mơ như dò hỏi ý tứ.

- Thư cậu viết về cho em, làm tôi nghĩ mãi. Cậu đã hỏi ý cô Thọ chưa?

- Dì khỏi bận tâm, về việc này cháu đã nói với Thọ có cả hơn năm nay rồi. Trước đây, vì chú Minh cứ nhất định về dưới quê, mà Thọ thì chưa muốn về, thành thử cứ dây dưa vậy thôi. Bây giờ Hà Nội đương lo di cư vào Nam, dù cho Thọ có muốn ở lại Hà Nội cũng khó bề sinh sống, mà cũng khó yên thân nữa. Họ chưa tiếp thu, nên cháu nghĩ nếu thu xếp cho hai người được thì hay hơn.

Nhưng dì Mơ đã ngắt lời Văn, lo lắng hỏi:

- Không, chuyện Thọ với Minh thì tôi mừng lắm rồi ; tôi muốn hỏi cậu về việc di cư cơ!

Văn trầm ngâm nhìn Minh. Minh thẫn thờ nói:

- Em rối cả ruột chẳng biết thế nào là hơn, đã đành là khổ rồi! Thì xưa nay có lúc nào mẹ con em được sung sướng đâu? Nhưng liệu có được yên mà chịu khổ không?

Văn quả quyết dằn từng tiếng:

- Tôi không hề có do dự. Xưa nay chú thấy tôi hoài nghi mọi việc, thì ngược lại bây giờ tôi nhất định lắm. Tôi đã hỏi chú là ai kháng chiến? Và bây giờ đây, chiến tranh thật sự mới bắt đầu. Ít ra là tôi tin như vậy... Thọ và Sơn quyết định xong xuôi hết. Sơn theo tôi vào Nam ngay. Còn Thọ, Thọ trả lời: ‘‘- Sơn theo anh là phải và em mừng lắm. Còn em thì tùy anh Minh!’’. Đi hay ở đều có cái nghĩa lý và cái ích lợi của nó, miễn là ta có được một tin tưởng vững vàng.

Dì Mơ dơm dớm nước mắt, sụt sịt khóc:

- Tôi già rồi, đi sẽ chỉ là gánh nặng cho người khác. Tôi nhất định ở lại; đã sống nhờ ruộng đất này thì cũng quyết chờ chết trên ruộng đất này. Tôi cố sống để trông nom ruộng nương, để giữ lấy lề thói. Vái giời cho mau yên hàn để gặp lại cậu.

Văn thân mật bảo Minh:

- Ở lại mà có được một tin tưởng vững vàng cũng là một việc hay. Chúng ta tranh đấu có phải chỉ vì một chủ quyền nào thôi đâu, mà chính là phải tranh đấu cho con người chúng ta. Cứ gì tranh đấu bằng súng đạn; còn chiến đấu bằng ý tưởng, bằng thụ động, bằng nuôi ý chí cho thế hệ sắp tới, để khơi được ngọn lửa thiêng mãi mãi ở trong lòng... Vì vậy, để tùy chú ; đi hay ở, cô chú mãi mãi vẫn là những người em thân mến của tôi và tôi tin rằng mãi mãi không bao giờ cô chú nghe theo gây căm thù như người ta hô hào. Tôi chỉ mong cô chú bền vững tin tưởng, giữ lấy bản sắc và khéo giúp chung quanh mình mở rộng con mắt, tranh đấu để tiến tới, không trở lại tình trạng đen tối ngày xưa, cũng như sẽ lấy thân yêu hiểu biết mà xây dựng.

Minh nắm chặt cánh tay Văn, nghẹn ngào trả lời:

- Em không thể đi được vì còn dì em. Chúng em sẽ cố chờ anh; và nếu đến lúc cần, cũng sẽ quyết đi tìm được anh.

Văn uể oải đứng lên, chậm chạp đi ra cửa. Bỗng Văn quay lại, cười vui vẻ:

- Chút nữa quên! Chú phải lên đưa cô Thọ về chứ? Bây giờ đương hỗn độn, nên đi ngay kẻo chậm.

Dì Mơ như sực tỉnh, hối hả thêm:

- Cậu nói phải. Minh ơi, con theo anh lên đón em Thọ ; mai các con về sớm nhé

Minh thay vội áo quần, và cầm theo cuốn giấy. Văn hỏi:

- Xong rồi chứ? Mà chú đem theo gì đấy?

- Cái ảnh của bà Giáo, cho Sơn đem theo vào Nam. Ít ra cũng phải có chút gì cho nó nhớ!

Dì Mơ chép miệng:

- Chúc cậu đi được bình an. Còn thì trăm sự nhờ giời cho sớm thái bình gặp lại nhau.

Văn chào dì Mơ, nắm tay Minh bước ra ngõ.

Dì Mơ ngẩn người nhìn bóng hai người nhanh nhẹn khuất sau rặng tre đầu lối xóm. Dì bùi ngùi quay vào, và thở dài nhắc chiếc áo nâu bạc màu rách vai hồi nãy Minh vội vã thay, còn vắt ở thành giại tre xiêu vẹo.

Chú thích:

(l) ‘‘...Les choses, je m'en fous qui subsisteront. Ce qui vaut c'est certain arrangement des choses. La civilisation est un bien invisible puisqu'elle porte non sur les choses mais sur les invisibles liens qui les nouent l'une à I'autre, ainsi et non autrement...’’

(Extrait d'une lettre d'Antoine de'Saint Exupéry au général X.

Le Figaro littéraire, et Echo No 25 - Septembre 1948)

Saigon 1958