PHẦN CHÍNH VẤN ĐỀ CON NGƯỜI

I.- TẠI SAO CẦN NHẬN XÉT VÀ TÌM HIỂU CON NGƯỜI?

Trước hết, bạn và tôi, cũng như tất cả ai ai, đều phải công nhận con người là một sinh vật siêu đẳng, khôn ngoan hơn các loài. Từ khi có mặt con người trên vũ trụ, thì chính hắn, đã tự điều khiển cuộc sống của chính mình. Cũng chính hắn, đã chủ trương và xếp đặt cuộc sống chung hắn, đã chủ trương và xếp đặt của sống chung cho loài người trong xã hội qua bao thế hệ.

Thứ đến, xuyên lịch sử diễn tiến của Văn Minh, từ vật chất đến tinh thần, ta cũng nhìn thấy, chỉ có con người là động lực chánh, đã thúc đẩy cuộc tiến hóa từ thô kịch đến tinh vi.

Cũng chính hắn đã sáng tạo ra cái kho tàng Văn Hóa Nhân Loại, một sự nghiệp tinh thần vĩ đại, đã hãnh diện đưa con người, từ chốn ‘’ăn lông ở lỗ’’ ngày trước, đến đời sống ‘’bồng lai tiên cảnh’’ ngày nay.

Từ chiếc áo kết bằng lá rừng, thô sơ mộc mạc, đến bộ thời phục tơ lụa mỹ miều sang trọng từ cái chòi tum hủm như ổ chim trên cành cổ thụ, đến những nhà trọc trời thênh thang huê mỹ, giữa các đô thị tân kỳ; nói tóm, từ mọi tiện nghi vật chất, đến những lạc thú tinh thần, cung phụng đời sống ‘’con người hạnh phúc’’, nhất nhất đều là thành tích của trí lực con người cả.

Hơn nữa, bất cứ một học thuyết hay một chủ nghĩa nào, cũng dựa trên con người mà xây dựng.

Nếu bạn không tin, thì đây lịch sử nhân loại sẽ chứng minh cho ta việc ấy.

Chế độ nô lệ đã bắt con người ‘’làm thân trâu ngựa phục vụ cho bọn ‘’Chúa’’ trọn đời. Chế độ phong kiến, mượn ‘’Mệnh Trời’’ mà đòi hỏi con người thần dân ‘’thí thân mẹo dậu’’ để phục vụ cho mọi đấng ‘’Quân Vương’’ sống trên lầu vàng bệ ngọc.

Dựa vào thế lực tiền tài, mà thuyết ‘’Tự Do Cá Nhân’’, đã gom tất cả con người lao động lại, để làm bàn đạp cho các ‘’Thần đồng cá nhân’’ (những tay tư bản kếch xù) vọt lên tột đỉnh ‘’núi bạc đồi vàng’’.

Hiện nay, lại có một chủ nghĩa phi nhân, phi nghĩa, phi luân, là chủ nghĩa cộng sản quốc tế, đã và đang tận dụng nhân lực con người vô sản, tận tập tư hữu nhân dân, và tận diệt ‘’Trí, Phú, Địa, Hào’’ để xây dựng lâu đài ‘’Xương Máu’’ cho một thiểu số ‘’Trùm Đảng’’ tận hưởng lạc thú ‘’Thiên Đàng Hạ Giới’’ (chỉ dành riêng cho bọn trùm mà thôi).

Nhưng nhận xét và tìm hiểu con người, không phải là một việc dễ như lấy đồ trong túi, hay giản dị và mau lẹ như quan niệm của ‘’Chàng’’ nọ mới gặp ‘’Nàng’’ kia trên một đoạn đường, mà ‘’Chàng’’ đã huênh hoang tuyên bố ‘’Em ơi, anh đã thấu hiểu lòng em, anh đã hòa nhịp tim em, anh đã thông cảm tình em’’, vân vân và vân vân.

‘’Dò sông, dò biển, dễ dò,

Nào ai bẻ thước mà đo lòng người’’.

Thật vậy, chính nhà tư tưởng Passcal, đã nhọc tâm tìm hiểu con người, không biết bao nhiêu lâu, rốt cuộc cũng phải buộc miệng than rằng: ‘’Con người là một bí mật’’ (l'homme est un mystère).

Một vĩ nhân khác là Alexis Carrel, trên địa hạt tâm lý cũng thú nhận trong quyển sách khảo cứu về con người rằng: ‘’Con người là một kẻ không biết được (l'homme, cet inconnu).

Thật ra không phải ngày nay, nhờ ánh sáng tâm lý học hay triết học mà ta mới chiếu rọi tìm hiểu con người. Từ ngàn xưa, các bực thành hiền Đông Tây cũng đã lao tâm nhọc trí với vấn đề nầy rồi.

Đây, quan niệm về con người của các bực thánh nhân, các vị giáo chủ và các học thuyết từ trước đến nay.

Từ trên 2.000 năm trước, Platon nhà hiền triết Hy Lạp, đã thiển nhận rằng: ‘’Con người là một con vật có hai cẳng và không có lông’’.

Đồng thời, Đức Khổng Tử thì quan niệm rằng ‘’Con người là tiểu vũ trụ’’ (nhơn giả, kỳ thiên địa chi đức, âm dương chi dao, quỷ thần chi hội, ngũ hành chi tú kỳ dã-người là các đức của trời đất, sự giao hợp của âm dương, sự tụ hội của quỷ thần, cái khí tinh tú của ngũ hành. Lễ Ký).

Thầy Mạnh Tử, cũng như J.J Rousseau, thì cho rằng: ‘’Con người sẵn có tính thiện ‘’nhân chi tính thiện dã-tính người sanh ra vốn lành. (l'homme est naturellement bon).

Thầy Tuân Tử và Huân Tước Kant, quan niệm ngược lại: ‘’Con người sẵn có tính ác’’ (nhân chi tính ác-tính người là ác’’ (Thiên Tính Ác).

Dung hòa hơn, Dương Hùng và Madison cho rằng: ‘’Con người vừa ác vừa thiện’’ (thiện ác hỗn-ác thiện lẫn lộn).

Đức Thích Ca lại bi quan hơn, nên than rằng: ‘’Con người là một ảo tưởng vô thường’’ (nhứt thiết những tập hợp cấu thành là vô thường là khổ não...là vô ngã) (Thích Ca (1).

Aristote lại quả quyết rằng: ‘’Con người là một con vật chánh trị và xã hội’’ (l'homme est un animal politique et social).

Lập dị, nhứt là Karl Marx, với con mắt duy vật vô thần, võ đoán rằng: ‘’Con người là con vật kinh tế’’ (homooeconomicus).

Thiết thực và nhã nhặn hơn, học thuyết Duy Linh xác nhận rằng: ‘’Con người là một Nhân Vị’’.

------

1.- Theo Phật Học, con người do 5 yếu tố: Sắc (phần thể xác) thụ, tưởng, hành, thức (phần tinh thần), bởi duyên khởi mà tích tụ thành ngũ uẩn, và con người chính là ‘’ngũ uẩn ngã’’ là ‘’vọng ngã’’ chứ không phải là bản ngã, tức là không có cái ‘’Ta’’ thật. Khi duyên hợp, thì con người là một giả tướng tan hợp vô thường. Chính vị La Hán Nagasena, đã cương quyết nói rằng: ‘’không có cái thực thể của con người Nagasena, mắc dầu Nagasena, đang chối cãi điều đó trước mặt vua Ménandre’’. (Câu truyện trong Kinh Milindapanha).

II.- ĐẶC ĐIỂM CỦA CON NGƯỜI

Tuy con người có ‘’bí mật’’, và cũng đã được nhận xét nhiều rồi, nhưng vấn đề con người cũng chưa ngã ngũ ra sao. Vì thế ta cũng nên thành khẩn, dựa trên các sự kiện thực tế của con người, để thử nhận xét và tìm hiểu con người một lần nữa.

A.- HÌNH THỨC

Trên hết, tuy mảnh khảnh nhỏ nhoi, nhưng thể xác con người cũng cứng rắn và chịu dựng dẻo dai nhứt trong loài động vật.

Bất cứ ở khí hậu nào, dù nóng bức như vùng xích đạo (40°) hay lạnh lẽo giá băng như ở miền hàn đới (- 20°), nhiều loài vật không sống nổi, mà con người vẫn sống nổi. Hơn nữa, trong các loài thọ sinh (cây cối và động vật) con người là một kiến tạo cao nhứt.

Ta thử nhìn xem, loài thảo mộc thì đầu trở xuống, chưn chỏng lên (gốc dưới ngọn trên). Loài cầm thú thì đầu, mình duôi ngang nhau. Trái lại, loài người thì đầu trên (hướng về Thượng Đế), chưn dưới (chưn đạp đất, đầu đội Trời). Lại nữa, các cơ quan trong con người cũng được xếp đặt theo thứ tự hệ trọng, từ trên xuống: Đầu mình, tay, chưn, óc, tim, phổi, gan, ruột v.v...

Ngoài ra, con người còn có một kiến trúc rất cân đối và huê mỹ. Thử nghĩ, có một thọ sinh nào xinh đẹp và duyên dáng bằng một tuyệt sắc giai nhân?

B.- TINH THẦN

Đã là một thọ sinh thuộc hàng thượng đẳng nên con người có rất nhiều tài năng hơn loài vật, từ khi xuất hiện trên mặt đất, con người đã biết tạo ra những dụng cụ thô sơ để giúp vào đời sống của mình. Chẳng hạng như con người cổ sơ đã biết chế tạo cung tên săn bắn, nhà cửa thô sơ để giúp vào đời sống của mình. Chẳng hạn như con người cổ sơ đã biết chế tạo cung tên săn bắn, nhà cửa thô sơ để trốn nắng tránh mưa. Thử hỏi, con vật giống loài người hơn hết là khỉ, quanh năm suốt tháng ở rừng, mà chúng có biết tạo cung tên săn bắn hay làm nhà cửa để ở hay không? Chắc bạn cũng đồng ý rằng không.

Con người lại còn có tiếng nói, để cùng nhau trau đổi ý kiến và tư tưởng. Con vật chỉ có tiếng kêu để ra hiệu cho nhau mà thôi. Cũng có một vài loại chim nhái được ít nhiều tiếng người như cưởng, két, sáo, nhưng tuyệt nhiên nó không hiểu gì lời nói của nó nhái cả. Tài ba hơn nữa là, một người có thể biết được nhiều thứ tiếng khác nhau. Chính nhờ có tiếng nói, mà con người có thể sống chung nhau thành xã hội, trong tình thương thân, tương trợ, để cùng nhau để tiến bộ, mà chỉ vì bản năng hợp quần nhau và có khi công tác chung nhau như loài ong, loại kiến chẳng hạn.

Con người quan niệm được vật hữu hình cũng như vật vô hình, trong lúc con vật, làm sao biết được đây là cái bàn, hay đó là bụi kiểng, hoặc thấy được trật tự trong một lớp học, hay sự đoàn kết trong công tác đông người, hay nhận được cái đẹp của một bức tranh, hoặc nét kiều diễm của giai nhân tuyệt sắc.

Quan trọng hơn nữa là con người có một nền luân lý, biết đâu là thiện, đâu là ác, trong khi con vật không bao giờ biết hối hận một việc quấy của mình. Bạn rất có thể hối hận sau khi, vì nóng tinh sỉ vả thậm tệ một người lối xóm, chứ bạn nào có thấy một trâu, buồn rầu sau khi quần nát một đám mạ non của bác nông phu.

Chính Chateaubriand, một đại văn hào Pháp cũng xác nhận rằng: ‘’Cọp ăn thịt người xong rồi cứ ngủ yên, còn con người giết kẻ khác xong rồi thì cứ thức mãi’’. (Le tigre déchire et dort l'homme tue et veille).

Đặc biệt hơn là con người một ngày một tiến bộ về vật chất cũng như về tinh thần, còn con vật, thì tình trạng nào, vẫn nằm trong tình trạng ấy. Thuyết Tiến Hóa có minh chứng rằng qua hàng ngàn thế kỷ loài vật cũng có tiến bộ ít nhiều về vật chất mà thôi. Vả lại con người chỉ sống trong thời đại ngắn ngủi, không sao nhận thấy cuộc tiến hóa ấy được.

Bạn không tin con người tiến bộ thì thử xem trong mấy năm qua, bạn thấy nhà bác học đã phát minh bao nhiêu thứ thuốc hay để trị bịnh, giữa lúc đó loài chó heo vẫn là chó heo, mình trần thân trụi, trước nhu usau, không gì thay đổi trong kiếp chó heo của nó.

III.- YẾU TỐ CẤU TẠO CON NGƯỜI

A.- PHẦN VẬT CHẤT

Phần nầy gồm có một thể xác duy nhất, có nét riêng biệt (nghĩa là không có thể xác nào giống thể xác nào, dù là 2 người sanh đôi) vài cử chỉ tự nhiên, chẳng hạn như: Nhắm mắt lại nếu có bụi lọt vào, hay đói ăn khát uống, ngày thức đêm ngủ, hoặc tiêu, tiểu, hàng ngày v.v...phần nầy không khác gì thân xác của con vật, chỉ có khác nhau về lối kiến trúc như trên đã nói. Bởi thế, người ta cũng gọi đó là phần vật tính của con người (l'animalité de l'homme).

B.- PHẦN THIÊNG LIÊNG

Phần nầy là phần linh động, phần tài năng, cái mà người ta gọi là bản tính lý trí (la rationnalité de l'homme). Chính nó là cái đặc điểm để thành con người chớ không phải con vật.

Cái phần thiêng liêng nầy, là cái tâm linh con người, gồm những đặc tính sau đây:

1.- Sống động: Nghĩa là nó làm cho con người không nằm yên như sắt đá, mà trái lại sinh hoạt tự do để tiến bộ mãi mãi.

2.- Độc lập: Nghĩa là sống chung với ngoại vật kể cả loài người, nhưng không thuộc một phần nào của ngoại vật chung quanh. Bạn là bạn, mà tôi là tôi cũng không phải một phần linh hồn của tôi và tôi cũng không phải là một phần sinh hồn của cây cỏ. Có những cặp sinh đôi, dù thân thể dính nhau, nhưng tâm hồn thì khác hẳn. Chẳng hạn như hai anh em cặp sinh đôi Thái Lan hiện ở Mỹ Quốc, lưng dính liền nhau, nhưng một theo phái Cộng Hòa, một theo phái Dân Chủ.

Sống trong không gian cũng như không bị thời gian làm trở ngại. Thế nghĩa là dù ở tỉnh nấy, bạn vẫn thương người tri kỷ đang ở tỉnh khác được. Hôm nay, bạn còn nhớ lại từng nét một, hình dáng của ba, má hay ông bà của bạn đã qua đời hơn mươi lễ giỗ.

3.- Tự chủ: Nghĩa là chính mình suy nghĩ lấy một việc nào đó rồi chính mình quyết định và thi hành.

4.- Bất thông báo: Nghĩa là tâm hồn con người không ai giống ai. Bởi thế, không ai dám bảo rằng mình để hiểu rõ lòng của bất cứ một người nào khác được. Có cô cậu nào dám bảo, thì chắc chắn họ không nói thật. Nếu tâm linh thông báo được, thì anh em, vợ chồng, không đến phải xích mích nhau hay lầm lạc nhau.

C.- TUY KHÁC BIỆT NHAU, NHƯNG HAI YẾU TỐ VẬT CHẤT VÀ TINH THẦN PHẢI PHỐI HỢP NHAU CHẶT CHẼ

Phần thể xác, tuân theo luật thiên nhiên, nghĩa là lệ thuộc không gian và thời gian, thể xác đó chỉ hiện hữu trong một nơi nào và một lúc nào nhứt định, chẳng hạn bạn không thể trong giờ nầy vừa ở đây vừa ở chỗ khác được. Khi mất thăng bằng thì xác phải rơi xuống đất. Xác phải biến đổi theo thời gian, và cũng sẽ theo thời gian mà tan ra cát bụi. (1) Lại nữa bạn chỉ sống đến một số tuổi nào đó thôi, chứ không trường sanh bất tử.

Phần tâm linh thì bất biến, nghĩa là không thay đổi theo thời gian, vì việc làm của bạn mấy mươi năm trước, bạn vẫn nhớ rõ ràng như vừa mới xảy ra. Nó cũng không lệ thuộc, thời gian hay không gian. Nó độc lập và bất tử. Bởi vì, sau khi lìa khỏi xác, phần tâm linh (linh hồn) vẫn sống mãi (2) để hưởng phúc hay đến tội, đúng thao luật ‘’thiện ác đáo đầu’’.

Mặc dầu thể xác và linh hồn khác nhau, nhưng phối hợp nhau chặt chẽ để thành con người, không chia lìa được.

Nếu rứt tâm hồn (phần tâm linh) ra, thì gọi là xác chứ không gọi là người nữa; ngược lại nếu bỏ thể xác đi, thì cũng không thể gọi là người, mà có thể gọi là ma quỷ, hay thánh thần gì, tùy ý...

Chú thích:

1.- Giới y khoa đã xác nhận rằng cứ 7 năm là các tế bào trong con người đều thay đổi hẳn, và gần đây lại xác nhận thêm, các tế bào trong con người thay đổi từng tháng một.

2.- Trong phạm vi nhỏ hẹp quyển sách, không thể chứng minh tính cách đơn thuần, linh thiêng và bất tử của hồn.

IV.- GIÁ TRỊ THỂ XÁC VÀ LINH HỒN

1.- Thể xác là dụng cụ phải có, để linh hồn biểu hiện tài năng của nó. Xác có giá trị dụng cụ cần thiết. Chẳng hạn nếu thiếu thể xác bạn làm sao vuốt ve nựng nịu đứa con để tỏ tình trìu mến nó?

2.- Linh hồn là động lực chính để điều khiển đời sống con người. Nó có giá trị một động lực tinh vi, chính nó làm cho con người chiếm một địa vị cao nhứt trong vạn vật: Cái địa vị linh thiêng (linh ư vạn vật). Nếu không có nó, thì bạn có bao giờ sầu, thương hay cảm nghĩ.

V.- GIÁ TRỊ CON NGƯỜI

Với tâm linh của mình, con người trước hết có giá trị làm người của nó. Các giá trị ấy không ai dám bóc tước đi được và nhứt định phải được tôn trọng, cái giá trị ấy là nhân vị con người vậy.

VI.- BẢN NĂNG CON NGƯỜI

A.- HƯỚNG THƯỢNG

1.- Lối cấu tạo cơ thể: ‘’chân đạp đất đầu đội trời’’ của con người đã biểu lộ bản năng hướng thượng của hắn. Bất cứ giống dân nào, con người đều tự nhiên tưởng nghĩ đến một Đấng Tối Cao, trên cả vũ trụ, có toàn quyền thưởng phạt công minh sau này.

Dưới hình thức này hay hình thức khác, bằng cách thổ lộ ra ngoài, hoặc thầm kín trong tâm, tự cổ chí kim, con người luôn luôn vọng tưởng và sùng bái đấng tối cao ấy...Đấng nầy, bất sinh bất tử, đã từ đời nào, sáng tạo ra vũ trụ và loài người.

Tùy theo giống dân, họ gọi Đấng Tối Cao ấy là: Trời (Việt Nam), Varouna hay Indra (Ấn Độ), Thượng Đế (Nhựt, Trung Hoa), Io (Polynésien), Batara (Úc Châu), El hay Il (Trung Đông), Thiên Chúa (Do Thái), Allah (Hồi) Zeus hay Jupiter (Hy Lạp) v.v...

Do những dẫn chứng trên, ta nhận thấy bản năng hướng thượng của con người, biểu lộ tâm tình tôn giáo của hắn rất mạnh mẽ và rất tự nhiên.

Theo thống kê thì 99% nhân loại đã theo tôn giáo nầy hay tôn giáo khác. Ở thế kỷ thứ 19, trong 432 nhà bác học chỉ có 16 người vô thần, và trong 3 thế kỷ vừa qua, trong 300 nhà bác học nổi danh nhứt, chỉ có 20 người vô thần. (Theo tài liệu của Lê Thành Trị)

2.- Lối sinh hoạt: Con người luôn luôn có khuynh hướng vượt khỏi tình trạng vật chất cũng như tinh thần của mình hiện tại. Có khi nào bạn muốn ngày mai bạn nghèo túng hơn hôm nay không? Hay năm tới bạn sẽ đần độn và lạc hậu hơn năm rồi không?

Chắc không. Trái lại, có 100 đồng, bạn muốn có 1.000 đồng. Khi có 1.000 đồng, bạn bạn muốn có một vạn đồng và hơn nữa. Một em nhỏ đang học lớp nhì, chưa hết năm đã hăm hở lên lớn nhứt, và em ở lớp nhứt lại muốn đương nhiên vào ban trung học. Cái muốn vượt bực của con người nó vô cùng vô tận vậy.

B.- TỰ TỐN

Khi có mặt trên đời, con người lúc nào cũng muốn sống. Tự nhiên bạn có những cử động tự vệ, khi có hiện tượng nào xâm phạm đời sống của bạn, Không tin bạn thử giá tay trước mặt kẻ khác, thì tự nhiên họ đưa tay đỡ ngay. Bản năng nấy ta còn thấy ở loài vật nữa. Bạn vừa khom lưng, là con chó trước mặt bạn nhìn thấy sẽ chạy cong đuôi.

Chẳng những muốn sống, mà con người còn muốn sống mãi mãi, nên người xưa cũng như người nay, đều tích cực tìm thuốc trường sanh, hoặc phương pháp giữ gìn sức khỏe trường tồn.

Chính cái bản năng nầy do tạo hóa, để thúc đẩy con người tìm hạnh phúc cho mình và cho đồng loại.

Bản năng nầy cũng là nguồn gốc của xã hội, nguồn gốc của Cần Lao, nguồn gốc của quyền tư hữu.

Bản năng nầy cũng là yếu tố duy trì nhân loại trên trần gian.

C.- TRANH ĐẤU

1.- Chiến đấu với bên ngoài.

Lịch sử con người là lịch sử tranh đấu với thiên nhiên và ác thú (mạnh được yếu thua, theo thuyết Đào Thải của Lamarck và Darwin); tranh đấu giữa người và người (diệt địch thủ để sống theo chủ trương giai cấp đấu tranh của cộng sản).

2.- Chiến đấu với chính mình, để giữ gìn thiện tính.

Đây là một cuộc chiến đấu quan trọng và xứng đáng với địa vị ‘’nhân linh’’ của con người đó là cuộc chiến đấu với thú tính của chính mình để cải tạo bản thân, để trở thành một nhân vị đầy đủ.

Chiến đấu với cái gì của mình? Chiến đấu với dục vọng đê hèn của vật chất đang lôi cuốn con người sa đọa. Chiến đấu với ác tính, đang xô đẩy con người vào đường tội lỗi, gây thống khổ cho loài người. Chiến đấu để giữ các ‘’Tính Thiện’’ cho mình.

Chính thiên tính thiện của Mạnh Tử đã bảo rằng: ‘’Giữ thì còn, bỏ thì mất’’ (tháo tắc tồn, xả tắc vong). Nếu ta biết dưỡng nuôi tính thiện thì nó sẽ trở nên mạnh mẽ để đưa con người đến địa vị cao quý.

VII.- TÂM TRẠNG CON NGƯỜI

Mục đích của con người là sống hạnh phúc, nhưng tự cổ chí kim, con người vẫn sống trong âu lo và kinh hoàng.

Con người luôn luôn âu lo cho số phận nhỏ nhoi của mình trước vũ trụ bao la. ‘’Con người chỉ là một cây sậy’’ (Pascal). Hắn kinh sợ vì nhận thấy mình là cái chiến trường khốc liệt của sự cấu xé giữa khuynh hướng nội (lòng vị kỷ) và khuynh hướng ngoại (lòng vị tha) của mình. Thấy tình cảnh đói rách của một kẻ láng diềng, động lòng trắc ẩn, bạn muốn bố thí ít nhiều tiền bạc hay manh quần tấm áo (ngoại khuynh) rồi bạn không thực hiện được cử chỉ bác ái của mình. Nhưng cũng do đấy mà con người trở nên cao quý (nếu vị tha thắng) hay đê hèn (nếu vị kỷ làm chủ chiến trường). Hẳn con người luôn luôn lo nghĩ về đời sống khổ: Sinh, lão, bịnh, tử (Thích Ca) và bần. Ngoài ra còn biết bao cái lo âu khác.

VIII.- ĐẶC QUYỀN

Khi sinh ra, con người đã có những quyền hạn căn bản gắn liền theo cái sống của hắn rồi. Quyền ấy do cấp bực thiêng liêng cấp phát, phàm nhân không bóc tước được.

Trước hết con người phải có quyền sống, (quyền sinh tử do Thượng Đế chỉ huy) độc lập, tự do, phải đủ cơn ăn, áo mặc, nhà ở thế nào cho xứng danh vị con người. Phải có quyền Cần Lao, quyền làm chủ và hưởng thụ cái gì do sức Cần Lao của mình tạo ra. Lại có quyền thương yêu và lập gia đình để kết hợp thành gia đình xã hội nhân quần.

IX.- KẾT LUẬN

Qua bao nhiêu nhận xét trên, ta có thể kết luận rằng: Con người là một thực thể, sống động trên mặt đất, huyền bí, phức tạp, độc lập, tự do, tự chủ và duy nhứt, nghĩa là con người xương thịt, đang sống trong xã hội với bao nhiêu dục vọng, bao điều lo nghĩ, và đức tánh thanh cao, gồm có một thể xác (hữu hình) và một linh hồn (siêu hình), hợp nhứt bất khả phân.

Con người là một sinh vật cao quý nhứt, vì con người có lý trí để điều khiển đời sống của chính mình, điều khiển vũ trụ, để sinh tồn, để tiến hóa chung với đồng loại.

Với bao nhiêu yếu tố vật chất và tinh thần nói trên, con người mang một quý danh là Nhân Vị.

Vậy mục đích của con người phải là con người.

Tất cả hành động của con người trên mọi lãnh vực trong đời sống, đều nhằm vào việc phục vụ Nhân Vị, nghĩa là gây hạnh phúc cho mình và cho mọi người.

Muốn đạt mục đích ấy, ta phải trở về nội tâm để chiến thắng vị kỷ tính và ác tính của mình, xây dựng cho mình và cho người, tư tưởng và hành động sau đây:

‘’Tôn trọng nhân phẩm con người’’ và ‘’Tạo hạnh phúc chung cho nhân loại’’.