MỘT BỘ ÓC LẠ LÙNG VÀ MỘT TÂM HỒN ĐÁNG QUÍ

Năm 1952 hay 1953, đại sứ Ấn Độ ở Hoa Kì là Mehta, lại thăm Einstein để thay mặt chính phủ Ấn mời Einstein qua Ấn dự một hội nghị khoa học. Einstein vừa già vừa yếu, từ chối rồi nói thêm:

- Tôi thực ân hận vì tôi rất quí mến Ấn Độ và thủ tướng Nehru.

Khi Mehta nói về các vĩ nhân hiện đại, so sánh Eisntein với Gandhi, Einstein nhỏ nhẹ bảo:

- Ông ạ, xin ông đừng so sánh tôi với Gandhi. Gandhi đã giúp cho nhân loại được biết bao. Còn tôi, tôi đã làm được gì đâu? Tìm ra được vài công thức khoa học, cái đó có gì là phi thường.

Lời đó không phải là một lời xã giao, Einstein quả thực đã nhiều lần ngạc nhiên rằng sao thiên hạ khen mình quá mức khiến ông phải ngượng và cũng đã nhiều lần tỏ ý ngưỡng mộ Gandhi.

Nhưng hầu khắp thế giới đều cho Einstein và Gandhi là những vĩ nhân làm vẻ vang nhất cho nhân loại ở thế kỉ XX này.

Chúng ta phục nhất bộ óc lạ lùng của Einstein đã tìm ra được điểm cốt yếu trong cái trật tự thâm áo của vũ trụ[1] mà chúng ta cũng phục cái tâm của ông nữa; lí tưởng nhân bản tự do, hoà bình, hợp tác quốc tế mà ông bênh vực, làm cho một nhà báo đã bảo: đức độ của ông còn rực rỡ hơn thiên tài của ông.

Hầu hết các nhà bác học chân chính đều có một cá tính đẹp, nhưng tôi chưa thấy ai bằng Einstein.

Chưa chắc nhiều độc giả đã thấy chân dung ông. Rất dễ nhận, chỉ coi một lần là nhớ: mớ tóc bạc phơ, bù xù như bờm sư tử, vầng trán rộng, cao, nét mặt cân đối, cặp mắt tinh anh, lúc nào cũng như mơ mộng, suy tư; nhất là cái vẻ phúc hậu, hiền từ, rất dễ thương của ông toả ra một cách hồn nhiên, không có một chút gì là cố ý làm vui lòng người khác, mà đối với ai cũng vậy, không phân biệt gì cả. Tâm hồn ông lúc nào cũng quân bình, vui vẻ.

Nhưng lạ lùng thay, mặc dầu rất nhã nhặn, ân cần với mọi người, trừ với những kẻ tàn bạo, tự cao, tự đại, ông rất ngại giao du quá thân mật với người khác, thành thử có vẻ cô độc trong đám đồng nghiệp, bạn bè, sinh viên, ngay cả trong gia đình ông nữa. Chính ông tự nhận xét ông như vầy:

“Tôi say mê theo lí tưởng công bằng và trách nhiệm đối với xã hội (…) nhưng hiển nhiên là tôi không thích trực tiếp hợp tác với người khác, đàn ông và đàn bà. Tôi là con ngựa chỉ quen với một cỗ yên cương, không chịu buộc chung với một con ngựa nào khác. Tôi không khi nào hết lòng tuỳ thuộc các bạn bè, ngay cả gia đình của tôi nữa. Những liên hệ đó luôn luôn lơi dần ra và tuổi càng cao, tôi càng muốn rút vào cái vỏ của tôi”.

Ông bảo ông có thái độ đó vì ông muốn thoát li các tục lệ, thành kiến của người khác, muốn được hoàn toàn là mình. Có lẽ cũng do ông không quan tâm một chút nào tới những cái nhỏ nhen, lặt vặt trong đời sống, để tư tưởng vượt lên được tới những tầng cao nhất. Vẫn nhập thế, hăng hái bàn về các vấn đề khoa học và xã hội, mà vẫn như xuất thế, xuất thế một cách bản nhiên, do thiên tính, chứ không gò bó, cầu kì như một số triết gia, đó là điểm đặc biệt nhất trong tâm hồn ông.

[1] Lời của nhà bác học Oppenheimer.