ĐỜI HỌC SINH
Albert Einstein sanh trong một gia đình Do Thái (nhưng không theo đạo Do Thái) ở Ulm (Đức) ngày 14 tháng 3 – 1879. Cha là Hermann làm chủ một xưởng nhỏ chế đồ điện, vui tính, chẳng có gì là một nhà khoa học cả, chủ nhật thường dắt vợ con ra ngoại ô Munich dạo mát ở chân núi, bờ hồ, kiếm một quán để đánh chén. Mẹ là Pauline Koch, hiền lương, thích chơi đờn piano mỗi khi rảnh công việc nhà.
Albert bẩm sinh từ tốn, bình tĩnh, không ưa các trò chơi hung hăng của các trẻ khác mà thích cùng với em gái là cô Maja[2] chơi chim và bọ rầy ở sân cỏ. Một lần cha cậu dắt cậu đi chơi, gặp một đoàn quân đi qua thành phố, kèn trống inh ỏi, theo sau là một bầy con nít hò la nhảy nhót, cậu sợ quá, nắm tay cha, khóc lóc năn nỉ cha đưa về nhà, không chịu nổi tiếng ồn đó.
Ba tuổi mới biết nói, sáu tuổi vô một trường công giáo vì không có trường Do Thái nào ở gần. Học không giỏi. Điểm rất tầm thường, mà chẳng có ý ganh đua để đứng đầu lớp. Thậm chí bà mẹ đã lo ngại phàn nàn với một người bạn thân: “Tôi không biết sau này cháu Albert sẽ làm cái nghề gì, học hành kém quá”.
Được cái là tính tình rất ngoan: thích môn Thánh sử lắm, thuộc làu làu đời chúa Ki Tô và các truyện trong Kinh Thánh, không hề phân biệt đạo Ki Tô và đạo Do Thái. Triệt để không nói dối, ghê tởm sự nói dối, cho nên nhiều khi suy nghĩ lâu rồi mới trả lời làm cho người ta tưởng rằng cậu chậm chạp. Bạn học mỉa mai cậu, gọi là Biedermier có nghĩa là gần gần như là “thằng bé thật thà như đếm”.
Mười tuổi cậu vô trường trung học Luitpold[3] ở Munich cũng chẳng xuất sắc chút nào cả. Cậu không ưa kỉ luật nghiêm khắc của trường; sau này nhớ lại các ông thầy cũ, bảo các giáo viên có vẻ như các “thầy đội”, còn các giáo sư thì không khác gì các ông “trung uý” độc tài, tàn nhẫn với người dưới mà khúm núm với người trên. Cậu thêm oán[4] cái lối bắt học thuộc lòng niên đại và chi tiết về các biến cố lịch sử. Sau này khi đã nổi danh, Einstein mạt sát lối học đó: “Cần gì phải nhớ mỗi giây ánh sáng đi được bao nhiêu cây số. Mở tự điển ra mà tra. Dạy học là tập cho trẻ em suy nghĩ chứ không phải nhồi cho chúng nhớ thật nhiều”.
Và cậu thích suy nghĩ, thường hỏi giáo sư: “Tại sao vậy? Cách nào vậy?” Khi giáo sư hỏi, cậu chậm chạp cân nhắc rồi mới đáp, làm cho nhiều ông bực mình. Vẻ mặt cậu lúc nào cũng như mơ mộng. Cậu tự hỏi những câu, chẳng hạn như: “Nếu có thể nhốt được tia sáng thì sẽ ra sao nhỉ?”
Như mọi nhà bác học khác, ngay từ thuở nhỏ, Einstein đã ham đọc sách, nhất là loại phổ thông khoa học, để hiểu những bí mật của vũ trụ, rồi tới tác phẩm của Schiller và Goethe.
Mười hai tuổi, Albert bắt đầu mê môn hình học, có khiếu lạ lùng về toán, cả ngày chỉ lúi húi làm toán, lúc nào muốn nghỉ thì chơi vĩ cầm, vì đã được mẹ dạy cho từ hồi nhỏ. Cậu thích những bản du dương, vui tươi của Mozart, sau này thích thêm Bach nữa, bảo hễ nghe Bach thì chỉ nên làm thinh mà ngưỡng mộ thôi, chứ không nên thốt một lời nào cả, và có lần thấy một thanh niên không thưởng thức nổi Bách giữa một buổi hoà tấu, trong một buổi tiếp tân quan trọng, Einstein bất chấp phép xã giao, dắt thanh niên đó qua phòng khác, quay các dĩa hát để hướng dẫn chàng ta hiểu nhạc, làm cho bà chủ nhà hơi phật ý. Einstein đờn không hay, nhưng có thể thuộc vào hạng tài tử khá.
*
Năm Albert mười lăm tuổi, công việc làm ăn của cha sa sút, gia đình phải qua Milan (Ý), để cậu lại Munich một mình học cho hết chương trình Trung học.
Cậu ở trọ một nhà nọ, buồn bã, chán nản, thấy mình cô độc, Vừa ghét kỉ luật nhà trường, vừa nhớ gia đình, cậu muốn đau, bỏ học, chỉ ngong ngóng mong thư từ bên Ý qua, thành thử sự học sút hẳn.
Một hôm, ông hiệu trưởng kêu cậu vô phòng giấy bảo:
- Trò nên kiếm một trường khác mà học.
Cậu hỏi:
- Con có lỗi nào đâu?
- Trò có vẻ không thích học, không tin cách dạy ở đây… với lại trò làm trái kỉ luật của lớp học.
Albert thấy lời buộc tội đó bất công, muốn phản kháng, nhưng nghĩ lại, thấy cơ hội đó rất tốt để được qua Ý, cậu lặng lẽ cắp sách ra về[5].
Qua Milan ở với cha mẹ và em gái, cậu thích nền trời sáng sủa của Ý, thích bóng rợp của cây cối bên đường, thích tiếng đờn, tiếng ca của nông dân trên cánh đồng Ý, thích các giáo đường, lâu đài, viện tàng cổ Ý.
Nhưng công việc làm ăn của cha ở Milan còn tệ hơn ở Munich, gia đình lại dời một lần nữa qua Pavie. Rồi một hôm cha cậu bảo cậu: “Công việc của ba lúc này xuống quá rồi, ba không thể nuôi con ăn học được nữa đâu”.
Cậu đã tính bỏ học, kiếm một việc gì giúp nhà, may được mấy người anh họ tình nguyện giúp đỡ, miễn là chịu sống cực khổ một chút. Cậu bèn xin phép cha qua Thuỵ Sĩ[6], thi vào trường Bách khoa Polytechnicum ở Zurich. Thi rớt vì kém môn vạn vật học và ngoại ngữ, nhưng được viên viện trưởng an ủi:
- Bài toán và bài vật lý của cậu xuất sắc lắm. Cậu nên học lại các môn kém ở một trường trung học nào đó. Cậu mới mười sáu tuổi đầu mà vội gì. Tôi giới thiệu cho cậu trường Aarau, cách đây năm chục cây số. Lại đó học môn vạn vật và ngoại ngữ đi. Cậu có tương lai về hai môn toán và vật lí.
Không khí ở Aarau rất dễ chịu: kỉ luật không nghiêm khắc như ở Munich, tình thầy trò, bạn bè lại thân mật. Học hết năm, Albert được vô trường Polytechnicum khỏi phải thi, cậu lựa ngành giáo sư, chứ không phải kĩ sư như thân phụ muốn, chuyên về vật lí và toán.
Hồi đó cậu đã bỏ quốc tịch Đức, thích tinh thần của Zurich. Muốn nhập quốc tịch Thuỵ Sĩ theo luật, phải sống trong nước bốn năm và đóng một số tiền. Cậu nhịn ăn, nhịn tiêu, để dành một phần tư số tiền của người anh họ chu cấp cho mỗi tháng, để nộp lệ phí đó.
[2] Sách in là: Maya. (Goldfish).
[3] Sách in là: Lnitpold. (Goldfish).
[4] Có lẽ là “thâm oán” bị in sai mà thành “thêm oán”. (Goldfish).
[5] Nguyễn Xuân Sanh trong cuốn Einstein (Nxb Tổng hợp TP. HCM, 2007) bảo: “Albert không phải học tồi như huyền thoại lưu truyền. Theo nguyện vọng, thầy giáo dạy toán của ông xác nhận rằng ông có đủ kiến thức trong môn toán đến tú tài và nói chung là một “nhà toán học xuất sắc”. Trong môn tiếng Latinh và Hy Lạp điểm ông là một và hai, theo hệ thống điểm của Đức là ưu và bình. Chỉ các môn lịch sử phải học thuộc lòng là ông kém mà sau này ông phải học lại tại Thuỵ Sĩ”. (trang 27). (Godfish).
[6] Vì ở Thuỵ Sĩ có trường dạy bằng tiếng Đức, ở Ý không có.