5 - Giới nghệ sĩ Nghệ sĩ và thợ thủ công

George Sand nghĩ rằng không nên tách họ ra, bản thân bà cũng tự coi mình như một người thợ của nghề viết. Geneviève làm hoa giả, Simon, luật sư nổi tiếng với những phát biểu ngẫu hứng xuất sắc cũng là những nghệ sĩ, giống như Arsène, trong xưởng vẽ của Delacroix. Người học việc trong chuyến đi vòng quanh nước Pháp nêu bật hình ảnh một thợ mộc nghệ sĩ, George Sand cũng đã ngợi ca nhiều ngành nghệ thuật đã bị văn học bỏ qua: ví như trong Những nghệ nhân tranh ghép (1838), và quyển đối xứng Những nghệ nhân thổi kèn túi (1853). Cảm xúc nghệ thuật của bà còn được rèn giũa do tất cả các nghệ sĩ bà đã có dịp gặp, dù đấy là nhạc sĩ (Liszt, Chopin...), họa sĩ (Delacroix...), diễn viên (Marie Dorval, Bocage...), ca sĩ (Pauline Viardot, Adolphe, Nourrit...), chưa kể các nhà văn lớn của thời đại. Nếu bà có vẻ thận trọng khi không viết về tiểu thuyết của nhà tiểu thuyết (mặc dù Horace có thử viết văn) bà đã để lại cho chúng ta cuốn tiểu thuyết về một họa sĩ trong Nàng và Chàng, tiểu thuyết về một diễn viên sân khấu trong Lâu đài des Désertes, tiểu thuyết về một nhạc sĩ trong Consuelo và Những nghệ nhân thổi kèn túi. Lĩnh vực ưa thích của bà có lẽ thật sự là sân khấu và âm nhạc.

Sân khấu

Bà nói về sân khấu trên tư cách là người hiểu rõ lĩnh vực này, vốn bản thân là nhà tiểu thuyết, nhưng lại là nhà viết kịch. Hai hoạt động này bổ xung cho nhau, nhiều khi bà viết một vở kịch rút từ một trong những cuốn tiểu thuyết của mình rồi bà hoặc một cộng tác viên đưa lên sân khấu (như Paul Meurice đã làm với Các quý ông xứ Bois - Doré, Le Drac, Cadio; Dumas con với Hầu tước de Villemer). Và các vở kịch của bà đều thành công; năm 1864, việc công diễn Hầu tước de Villemer ở Nhà Hát Odéon gần như chuyển thành một cuộc nổi loạn. Vua đang đợi diễn ở Sân Khấu Pháp năm 1848, và cả François, đứa trẻ bị bỏ rơi ở nhà hát Odéon năm 1849, hay Claudie ở rạp Porte Saint-Martin năm 1851, tất cả đều mang ý nghĩa chính trị. Cho dù nội dung tư tưởng màn kịch của bà có bộc lộ nhiều hay ít, George Sand bao giờ cũng coi sân khấu là một phương tiện giao tiếp với dân chúng giống như các ấn phẩm giá rẻ của các tác phẩm của bà. Nhưng tác phẩm kịch của Sand bị mất giá trị, một số bài nghiên cứu của giới đại học hoặc một vài cuộc biểu diễn quá hiếm hoi cũng không cứu vãn được. Đó là phần không được đánh giá đúng trong sự nghiệp của bà. Mặt khác, có lẽ tính độc đáo của các vở kịch không nổi rõ trong những vở dành cho các sân khấu lớn ở Paris, bằng kịch thí nghiệm và múa rối được diễn ở Nohant. Bà có nhiều tự do hơn trước một công chúng rất hẹp, gần như trong gia đình: Maurice vẽ cảnh bài trí, George Sand viết kịch bản và chọn trang phục, nếu có Chopin ở đấy, ông ứng tác những nhạc đệm lấy cảm hứng tuyệt vời trong các nhân vật của kịch ứng tác của Ý. "Toàn bộ đã bắt đầu bằng kịch câm và đấy là do sáng kiến của Chopin. Chàng ngồi trước dương cầm và ứng tác, trong khi đó giới trẻ diễn tả bằng điệu bộ, và nhảy những điệu balê hài" ("Sân khấu rối ở Nohant" [Tự thuật, t.II, tr. 1249]. Khi Chopin không còn tới Nohant nữa, George Sand cố gắng thay ông đánh dương cầm. Cùng với sân khấu nhỏ, còn có cả sân khấu rối (hiện nay chỗ này vẫn còn dấu tích). Năm 1864, bà sẽ xuất bản ở Nhà xuất bản Michel Lévy cuốn Sân khấu Ở Nohant. So với bản thân các kịch bản thường là những canevas theo kiểu kịch Ý, các văn bản lý luận khiến chúng ta lưu tâm hơn, bởi chúng đưa ra một suy nghĩ tổng hợp hơn về kịch (Tự thuật, t.II).

Lucrezia Floriani và Lâu đài des Désertes

Suy nghĩ trên cũng là điểm xuất phát của tác phẩm Lâu đài des Désertes. Cuốn tiểu thuyết rất hay này là tiếp sau cuốn Lucrezia Floriani câu chuyện đầy bi kịch của một nghệ sĩ Lucrezia, "một nghệ sĩ tài năng thuần khiết, cao cả, có đủ tính bi kịch, và khi bà đóng một vai dàn dựng tốt, bao giờ bà cũng khiến mọi người xúc động và có thiện cảm [...] bà đã có những thành công lớn không phải chỉ trên phương diện ‘‘nghệ sĩ mà còn cả trên phương diện tác giả; bởi bà đã yêu nghề mình say đắm tới mức đã dám viết những kịch bản sân khấu". Trước khi qua đời, bà đã muốn dậy cho con trai mình, Celio, "nghệ thuật sân khấu, anh cũng bộc lộ một thiên hướng kịch say mê". Sau khi bà mất, cái chết của bà là hệ quả của tính ích kỷ của hoàng tử Karol (George Sand kiên quyết chống lại việc cho Karol là một tia phản ánh của Chopin), câu chuyện của các con bà tiếp tục ở cuốn tiểu thuyết thứ hai nhan đề Lâu đài des Désertes (trước tiên được dự kiến như một truyện ngắn, "Célio Floriani", sau đó đã được mở rộng). Thường rất hiếm khi George Sand viết những đoạn tiếp, đây là dấu hiệu George Sand quan tâm đặc biệt đến nhân vật hoặc đề tài. Viết từ năm 1847, Lâu đài des Désertes chỉ sẽ ra mắt năm 1851 trong Tạp chí Hai Thế giới, rồi ở tủ sách của Michel Lévy. Một cách mâu thuẫn, cuốn tiểu thuyết về sân khấu này cũng là một tiểu thuyết về cô đơn. Trong một lâu đài hoang vắng giữa núi rừng, gần Briançon, người ta đang diễn tập vở Don Juan, nằm trong truyền thông Ý, Molière và Mozart. Đây là công việc của một tập thể tập hợp cả người chuyên nghiệp và cả nghiệp dư. Họa sĩ Adorno, người kể lại câu chuyện, đã quen biết Célio, Cecilia, và cha của cô gái, Boccaferri ở Nhà hát kịch thành Vienne; một cách lãng mạn, anh gặp lại họ trong lâu đai này, và sẽ được mời tham gia các buổi diễn tập. Vai diễn được những diễn viên thay nhau đóng và họ tìm cách diễn khác nhau, theo cách đó họ mở ra những khả năng diễn mới; Don Juan trước tiên do chàng trai rất trẻ Celio đóng sau đó là do ông già Boccaferri. Người kể chuyện lần lượt đóng vai Quận công sau đó là Mazetto. ‘'Đây là một cách làm sáng tạo dựa trên một canevas, và ứng tác là cách diễn cơ sở. Người ta đã không quên nhấn mạnh quan niệm sân khấu của George Sand báo trước quan niệm của Stanislavski và của Grotowski tới mức nào’’. Là kịch sân khấu ở cấp độ hai, tiểu thuyết này là lời ngợi ca diễn viên và sân khấu và cũng kể lại một cuộc khai tâm. Người kể chuyện đã bước vào lâu đài theo lời mời của hai thiếu phụ mang những tên biểu tượng: Stella và Béatrice. Đóng vai của Quận công, anh đã phải trải qua cái chết, nhưng là để sống lại nhờ phép mầu của sân khấu, và có được tình yêu. Sự khai tâm của sân khấu đồng thời cũng là một sự khai tâm trong cuộc sống Phía kia của hoạt động sân khấu ở Nohant, nghệ thuật múa rối, có tiếng vang trong một tiểu thuyết khác, Người tuyết, ở đây người điều khiển rồi nói ra chân lý của các sinh mệnh và còn giúp tìm ra kẻ phạm tội. Trong quyển này ta cũng tìm thấy những phát ngôn về vai trò xã hội của sân khấu: "Sân khấu sẽ hòa hợp với cuộc sống ngày mà nó được xem không mất tiền, mà ai có trí tuệ đủ năng lực để thể hiện giỏi, dù thuộc nghề nghiệp nào cũng sẽ trở thành người kể truyện và diễn viên vào một lúc nào đó, chỉ vì tình yêu nghệ thuật’’.

Âm nhạc: Consuelo

Ta vừa thấy sân khấu và âm nhạc gắn chặt với nhau như thế nào do sở thích của George Sand đối với opéra và đặc biệt đối với tác phẩm của Mozart. Một trong những bài viết đầu tiên của nhà tiểu thuyết là một truyện ngắn, La Prima Donna. Liszt, Rossini hay Meyerbeer đều hiện diện rất rõ trong Thư của một khách du hành. Âm nhạc vang lên trong tác phẩm bà nhiều đến nỗi ở đây chúng ta cần tự giới hạn trong Consuelo và Những nghệ nhân thổi kèn túi. Consuelo (1842-1844) có kích thước một tiểu thuyết sử thi lớn và tiếp nối với Nữ bá tước de Rudolstadt, hai tác phẩm này làm thành một tổng thể không chia cắt. Consuelo, con một người đàn bà du xứ, đã được hướng dẫn những bước đầu về âm nhạc ở một trong những scuole của Venise mà Rousseau đã miêu tả trong Lời tự thú; cô làm việc dưới sự hướng dẫn của thầy Porpora, tất nhiên gợi tới nhạc sĩ Ý cùng tên những tới cả Rousseau do tính cách cáu bẳn và sự khước từ mọi thỏa hiệp với cách sống thượng lưu. Để cô thoát khỏi sự săn đón của tay nhà giàu Zustiniani (tên cũng có trong tác phẩm Lời tự thú), Porpora gửi cô đến xứ Bohême trong lâu đài Rudolstadt, tại đây cô quen biết hai nhân vật khó hiểu và đáng ngại, Albert de Rudolstadt, một người kéo vĩ cầm giầu cảm hứng nhưng ốm đau, và Zdenko, hiện thân của tâm hồn dân Bohême, bản thân cũng là nhạc sĩ. Thoạt đầu Consuelo khước từ không chịu lấy Albert, do không muốn hy sinh sự nghiệp âm nhạc của mình và muốn được tự do. Cô bắt đầu một chuyến lưu diễn dài qua những nhà hát lớn nhất của châu Âu, rồi đến Áo, ở triều của Nữ hoàng Marie-Thérèse, qua triều của Frédéric II ở Phổ. Bị tình nghi, cô bị giam trong nhà ngục Spandaw. Bị cầm tù, cô khám phá ra, cùng với một ý tưởng chính trị, năng khiếu soạn nhạc của chính mình, trong khi cho đến bấy giờ, cô chỉ là người biểu diễn. Cô được một hội kín cứu thoát khỏi nhà tù, hội Những người Vô hình, họ bắt cô phải chịu một thời kỳ bị giam cầm nữa, nhưng là để được khai tâm qua một số nghi lễ của hội Tam điểm, và truyền cho cô một học thuyết lấy cảm hứng từ Leroux. Ở đây cô đạt đến một đẳng cấp cao và làm quen với bà mẹ Albert, Wanda. Cô gặp lại Albert, người cô tưởng đã chết, rồi lấy anh khi anh đã gần hấp hối. Đoạn kết cho ta biết việc bá tước Rudolstadt và phu nhân đã cải hóa: trở thành những nhạc sĩ lang thang, họ đi từ làng này sang làng khác để truyền giảng tin mừng mới "Tự do Bác ái, Bình đẳng". Đoạn kết thúc truyện kể này diễn ra mười lăm năm trước năm 1789- George Sand viết Consuelo trước 1848; lý tưởng cách mạng vẫn còn hiện ra với tất cả sự trong sáng của nó. Tóm lược một cách thô thiển như trên, điều không may là tác phẩm đã mất đi rất nhiều ý nghĩa và chất thơ của nó. Cuốn tiểu thuyết viết về âm nhạc này ca ngợi nền âm nhạc thế kỷ XVIII nhờ người bà, George Sand đã hiểu biết rất rõ nền âm nhạc này từ khi mới lớn. Trên đường đi, Consuelo gặp Haydn thời trẻ: từ hạt nhân khởi nguồn là Venise, nền âm nhạc nay tỏa sáng khắp âm nhạc châu Âu. Dù cho rất hấp dẫn, cuốn tiểu thuyết còn hơn là một chuyến du hành âm nhạc. Đó là một suy tưởng về âm nhạc và một cuốn tiểu thuyết khai tâm. Cũng giống như việc khai tâm và sân khấu gặp nhau trong Lâu đài des Désertes, ở đây hai đề tài giao thoa với nhau sâu rộng hơn nhiều. Consuelo là một người được khai tâm, nhưng ở thứ bậc cao, điều ngoại lệ đối với một phụ nữ trong các hội kín thế kỷ XVIII. Ý nghĩa chính trị của tiểu thuyết cũng rõ ở điểm nó diễn tả một phụ nữ tự do, khước từ cả gông cùm của hôn nhân truyền thống lẫn các chuyên chế của các triều đình. Chủ yếu cô là một nhà sáng tạo, trong những trang cuối cùng, cô viết một bản "thánh ca gửi nữ thần tốt lành’’, ngợi ca khả năng sáng tạo của người phụ nữ, lâu nay bị khống chế và khinh rẻ? Những việc giải phóng phụ nữ chỉ có ý nghĩa nếu nó tham gia vào một sự giải phóng tổng hợp của người đàn ông; cũng chính cái đó được biểu hiện trong tam vị cách mạng "Tự do, Bình đẳng, Bác ái". Mọi đề tài đều gặp nhau. Giải phóng dân chúng, chính là giải phóng sức mạnh sáng tạo của họ, là khám phá ra âm nhạc bình dân của Zdenko, là soạn thảo một nền âm nhạc cho dân chúng giống như vợ chồng Rudolstadt đã làm khi rời bỏ hết mọi đặc ân của giai cấp quý tộc, họ trở về với trạng thái người zingari, vốn là trạng thái của mẹ Consuelo.

Những nghệ nhân thổi kèn túi

Giống như Consuelo, Những nghệ nhân thổi kèn túi (1853) là tiểu thuyết trưởng thành, và kể lại hành trình của một cậu bé, Joset, được cô bé Brulette và Tiennet bảo trợ, vì trong làng, cậu được coi như hơi bị tâm thần; cậu sẽ trở thành một nhạc công vô song. Cậu có được sự phát hiện về âm nhạc là nhờ cái kèn túi của Huriel, một người dắt la rong đi qua Saint- Chartier. Theo lời khuyên của Huriel, cậu rời làng và đến chỗ ông Bûcheux lớn, bố của Huriel để hoàn thiện việc học âm nhạc. Cậu bị ốm, và được em gái của Huriel là Thérence săn sóc; Brulette và Tiennet được gọi đến bên giường bệnh của cậu, và cậu khỏi bệnh. Trước khi trở về làng, cậu bị một hội những nghệ nhân thổi kèn túi tấn công, do ghen ghét với tài năng của cậu. Số người này bắt cậu chịu một kiểu lễ khai tâm thô thiển khá nguy hiểm, trong các khu rừng bí ẩn vùng Bourbonnais, khác hẳn với sự khai tâm đích thực của cha Bûcheux lớn. Tiểu thuyết kết thúc bằng hai đám cưới của Brulette với Huriel và Tiennet với Thérence. Joset còn lại đơn độc, người ta tìm thấy chiếc kèn túi của cậu tan thành mảnh, còn cậu đã bị ám sát. Là một tiểu thuyết lớn về âm nhạc bình dân Những nghệ nhân thổi kèn túi còn có một bức tranh quý báu về phong tục nông thôn, về thực hành âm nhạc, về những nghiệp đoàn nhạc công. Trong tiểu thuyết có hai nền âm nhạc đối lập; âm nhạc vùng đồng bằng Berry, êm ả quá tĩnh lặng; âm nhạc vùng Bourbonnais, vùng rừng núi, chát chúa, man rợ, được Joset ham thích. Hai cuộc hôn nhân cuối chuyện có lẽ là biểu tượng cho một sự hòa hợp có thể có giữa đồng bằng và rừng núi, giữa hai nền âm nhạc để đi tới một hòa điệu? Những nhạc sĩ lớn là Joset sẽ không đến được trạng thái cân bằng cuối cùng này. Nguồn cảm hứng dữ dội có thể nào kết hợp với sự yên tĩnh của đồng bằng không? Đoạn kết có phần bí ẩn và George Sand đã để lưng một nghi vấn vốn là bản chất của cái hoang đường, khi bà kiến nghị một lời giải kép. Hợp lý: Joset là nạn nhân sự ghen ghét của những nhạc công kèn túi sợ anh sẽ chiếm chỗ của họ. Nhưng bà cũng gợi ý một lời giải siêu nhiên: Joset đã là nạn nhân của Quỷ. Trong một truyền thống đi từ E.T.A. Hoffmann đến Tiến sĩ Faustus của Thomas Mann, thiên tài âm nhạc vẫn có quan hệ bi kịch với thế giới bên kia của quỷ. Câu chuyện được kể do Étienne Dépardieu, khi bé được gọi là Tiennet; năm 1828, ông ta kể những chuyện xảy ra từ năm 1770. Cuốn tiểu thuyết chứng minh là sự thay đổi giữa Chế độ cũ và Thế kỷ XIX không hề là rõ rệt trong nông thôn vùng sâu. Vào buổi tối người ta vẫn tiếp tục kể chuyện trước khi đi ngủ; và tác phẩm Những nghệ nhân thổi kèn túi cũng như François, đứa bé bị bỏ rơi, có tiết tấu, không phải chia thành chương hồi, mà theo các buổi "thức đêm". Với Những nghệ nhân thổi kèn túi, có tất cả ba mươi hai buổi thức đêm, giữ được cái duyên của lời nói nông thôn và của văn truyền miệng.