4 Tính đa dạng của thế giới Đô thị và nông thôn

Vừa viết xong Lélia, George Sand lao tới những đề tài phải đào bới từ trong thực tại thường nhật và đa dạng nhất. Ba cuốn tiểu thuyết đầu tiên của bà đều lấy tên phụ nữ làm tên sách (Indiana, Valentine, Lélia); từ nay, trong một thời gian, bà ưa thích đưa nổi bật lên một nhân vật nam: André (1835), Simon (1836), Mauprat (1837), Spiridion (1839), Người học việc trong chuyến đi vòng quanh nước Pháp (1840), Horace (1841). Chúng tôi sẽ đấu tranh chống lại hình ảnh hai lần rút gọn về George Sand khi người ta chỉ coi bà, hoặc như là một nhà tiểu thuyết viết về số phận phụ nữ, do việc chỉ đề cập đến các tiểu thuyết đầu tiên, hoặc nữa như một tiểu thuyết gia về nông thôn khi người ta chỉ quan tâm đến các cuốn tiểu thuyết đồng nội, và chúng tôi sẽ thử đưa ra dẫn chứng về tầm rộng lớn của thế giới của bà. Theo cách của bà, George Sand đã viết "Một hài kịch nhân gian". Nếu ta không tìm thấy nơi bà một đối xứng với hệ thống theo kiểu Balzac về sự trở về của các nhân vật, hoặc một cấu trúc tổng thể của dinh thự tiểu thuyết, người ta sẽ tìm thấy được trong đó một sự đa dạng về môi trường và về những nhân vật bà gợi tới.

Người ta có thể nhận thấy trong đó gần như mọi tầng lớp xã hội. Ví như giai tầng quý tộc Paris được gợi lên với Phu nhân de Chailly trong Horace, các dinh thự của ngoại ô Saint Germain trong Hầu tước de Villemer (1861). Ở nông thôn, giai cấp quý tộc có những điều kiện kinh tế thật khác nhau; kể lại tình hình thời đại của bà. George Sand thường hay đối lập lâu đài cổ quý tộc đã đổ nát với lâu đài mới xây dựng do các nhà tư sản làm ăn thịnh vượng và cởi mở với tiến bộ kinh tế (Tội lỗi của ông Antoine, 1847; Các quý ông xứ Bois-Doré, 1858; Jean de la Roche, 1860). Người nông dân mới giầu và tham lam, mơ ước mua được lâu đài. Châu tuần xung quanh ngôi nhà là các chức sắc, luật sư (Simon), các quản gia; tình hình di dân được đề cập trong Simon với hầu tước de Fougères, và tất nhiên trong Nanon (1872).

George Sand cũng đã biết giai đoạn đầu của công nghiệp hóa. Thợ thủ công vẫn tiếp tục tập hợp lại trong những nghiệp đoàn như thời Trung cổ trong tác phẩm Người học việc trong chuyến đi vòng quanh nước Pháp nhưng Tội lỗi của ông Antoine và nhất là Thành phố đen (1861) thể hiện sự ra đời của giai cấp công nhân và tính tàn nhẫn của những thầu khoán mới. Thành phố đen đưa ta đến Thiers là nơi nghề làm dao kéo đang phát triển, và để thoát khỏi sự đối đầu giữa kẻ bóc lột và người bị bóc lột, một người phụ nữ mạnh mẽ ra đứng đầu một hội liên hiệp thợ thuyền. Thế giới cửa hiệu nhỏ và buôn bán ít có mặt hơn so với Balzac- nhưng quán ăn có một vai trò quan trọng và ta không quên mụ Savinien trong Người học việc trong chuyến đi vòng quanh nước Pháp.

Người ta cũng tìm thấy hai nhân vật khá lãng mạn là cô thợ may và anh sinh viên; cô gái thợ Geneviève trong André và Marthe trong Horace, cuốn tiểu thuyết Balzacien nhất trong tác phẩm của Sand; Achille Lefort trong Người học việc trong chuyến đi vòng quanh nước Pháp; Henri Lemor trong Người chủ cối xay Angibault thể hiện người mà ta gọi là "nhà trí thức". Để có ý niệm về sự sinh sôi của nhân vật, cần phải nói tới thủy thủ (Tamaris), nhà binh (Indiana). Cũng cần dành chỗ cho những người bên lề xã hội: người vô gia cư Cadoche trong Người chủ cối xay Angihault, cô phù thủy (Cô bé Fadette, 1849; Tamaris), người di-gan (Các quý ông xứ Bois-Doré), những kẻ phiêu lưu (Tiểu thư Merquem).

Thế giới các giáo sĩ được biểu hiện ở rất nhiều dạng: mục sư bình yên vùng nông thôn trong Consuelo hay trong Các quý ông xứ Bois- Doré, linh mục bị dục vọng dày vò trong Lélia hay Tiểu thư La Quintinie (1863), thầy tu trong Spiridion. La Daniela (1857), nhờ cảm hứng đến từ Lamennais và nhờ chuyến du hành qua Italie năm 1855, vạch rõ một cách không thương tiếc sự vận hành của các quyền lực đã suy đồi trong Nhà thờ (điều này đã được đề cập đến trong Lélia từ năm 1839).

Đa dạng về tuổi tác, từ tuổi thơ đến tận cùng tuổi già; muôn mặt trong nơi chốn: vùng Berry là nơi ưu tiên, nhưng theo gót George Sand, ta đi qua cả vùng la Brie, thành phố Bordeaux, đảo Réunion trong Indiana, Jean de la Roche, Thành phố đen và Tử tước de Villemer nẩy sinh từ những ký ức vùng Auvergne; Tamaris, từ vùng miền Nam, Tiểu thư Merquem từ bờ biển xứ Noocmăng, và Malgrétout từ dãy Ardennes; Thụy Sĩ xuất hiện trở lại trong Tình yêu cuối cùng; trong các nưóc ngoài Italie được thể hiện nhiều nhất nhưng Thụy Điển đã làm bối cảnh cho Người tuyết; và Consuelo du lịch rất nhiều: đến từ Italie, nàng đi qua vùng Bohême, nước Phổ và nước Áo.

Cần thêm rằng sự muôn vẻ của nhân vật và sự phong phú kỳ lạ trong sáng tác đã là cơ hội để nữ văn hào thể nghiệm mọi kỹ thuật tiểu thuyết trong tầm tay của bà: tiểu thuyết ở ngôi thứ ba, ở ngôi thứ nhất, tiểu thuyết bằng thư. Đôi khi bà còn kết hợp nhiều hệ thống khác nhau, ví như tác phẩm tổng hợp kiểu Ông Sylvestre hay Tình yêu cuối cùng. Vậy là sự đa dạng của điểm nhìn cộng thêm với sự đa dạng của tình huống, tầng lớp xã hội và nơi chốn.

Horace

Đây là cuốn tiểu thuyết của thành phố, của Paris và đồng thời là tiểu thuyết của một nhóm, nhóm của nhiều sinh viên. George Sand đã sống rất lâu ở Paris - khi bà rời khỏi Nohant và chồng bà, thủ đô đối với bà là giải thoát và tự do; bà đã tái hiện tài tình Paris của khu phố Latin, với phố xá và các quán cà phê. Người kể chuyện có một căn hộ nhỏ, trên ke Augustins. Ban công ở trên đỉnh tầng cao nhất của ngôi nhà. Anh thường gặp một nhóm bạn bè tại quán cà phê, người chủ là Poisson, gần vườn Luxembourg. Nhưng Paris những năm 1830 không hề yên tĩnh. Những xáo động của sinh viên trùng hợp với những yêu sách của công nhân. Horace gợi lại cuộc bắn giết của tu viện Saint-Merry; có hai nhân vật bị thương trên chiến lũy. George Sand, trong một lá thư gửi Buloz, mỉa mai báo trước rằng phần thứ ba của cuốn tiểu thuyết sẽ đẩy ông đến "tuyệt vọng": "Các nhân vật chính của tôi sẽ đi đánh nhau ở Tu viện Saint - Merry; và thật kỳ diệu và kỳ lạ, cả hai người, một người là vô sản, người kia là sinh viên cộng hòa, họ đều không lên đấy để chiến đấu cho nền quân chủ". (Thư, t.V, tr.423). Quả nhiên Buloz không chịu đăng cuốn tiểu thuyết trong Tạp chí Hai thế giới nếu không có những sửa đổi, mà nhà viết tiểu thuyết cho rằng không thể chấp nhận được. Bà bèn đem tiểu thuyết của mình sang in ở Tạp chí độc lập, một tạp chí xuất bản định kỳ theo chủ nghĩa xã hội, mới xuất hiện, tiểu thuyết được in từ năm 1841 đến năm 1842, sau đó xuất bản thành sách năm 1842.

Giống như Barrès trong cuốn Những người mất gốc, trong Horace, George Sand - trước đây đã có lúc định đặt tên cho cuốn tiểu thuyết là "Người sinh viên", - không đưa nhân vật mang tên tác phẩm thành ngôi sao, không hề là vậy. Trong nhóm sinh viên ấy, nguồn gốc thật khác nhau: trưởng giả tỉnh lẻ, quý tộc theo phái chính thống, giai cấp thợ thuyền, họ đi kề nhau. Họ theo học nhiều ngành khác nhau: Théophile, người kể chuyện, là một sinh viên y năm thứ ba; Paul Arsène, một họa sĩ trẻ, vì nghèo mà có lúc phải vắng mặt ở xưởng họa của Delacroix, trở thành hầu bàn ở quán cà phê; Horace học luật, không có xác tín gì, đơn giản chỉ vì "hiện nay chỉ có một nghề dẫn đến mọi thứ, đó là nghề luật sư" còn về những người phụ nữ, họ đến làm phong phú thêm bảng mầu của các nhân vật Paris, từ Phu nhân de Chailly, đại diện cho nền đại quý tộc dưới một dáng vẻ không có gì đáng mến, tới Marthe, cô gái thợ cao thượng.

Người chủ cối xay Angibault

Được xuất bản năm 1845, vậy là trước Ao ma (1846), Cô bé Fadette (1849) và François đứa trẻ bị bỏ rơi (1850), trước cả Cách mạng năm 1848, tác phẩm này mở đầu cho các tiểu thuyết đồng nội, sẽ khiến ta lưu tâm, bởi ngoài thành công thực chất của nó, nó còn cho phép chúng ta gạt đi hai nhận định thường được chấp nhận: tiểu thuyết của George Sand có vẻ như biểu hiện một cách nhìn lý tưởng vì cuộc sống thôn dã, có lẽ chúng đã là nơi trú ẩn cho con người theo chủ nghĩa xã hội bị nền cộng hòa làm cho thất vọng.

Chắc chắn là có hai bản tình ca (một la giữa Marcelle, cô chủ lâu đài Blanchemont, và Henri Lemor nhà trí thức trẻ, xuất thân bình dân, một nữa là giữa Louis lớn, anh chủ cối xay Angibault và cô Rose Bricolin) sau này sẽ kết thúc bằng hai đám cưới. Blanchemont, Angibault, bản thân những tên đó đã là đầy chất thơ. Thung lũng Đen luôn là "một niềm vui thích cho trí tưởng tượng". Marcelle muốn thiết lập ở đấy một xứ Clarens mới, một nơi chốn trong trẻo và hạnh phúc. Henri Lemor được nuôi dưỡng bằng tinh thần Louis Blanc và Pierre Leroux (một phần tiền nhuận bút của George Sand dùng vào việc gây dựng nhà in gương mẫu của bà ở Boussac). Thế nhưng tình ca và mộng ước xã hội chủ nghĩa sắp va vào một thực tế tàn nhẫn.

Cuối cùng nông thôn mà George Sand miêu tả cũng khá là ảm đạm. Nghiện rượu đói nghèo và nợ nần là số phận thường nhật. Chỉ có thế lực đồng tiền thắng thế. Lão Bricolin ‘‘ sống của hôm nay’’ (tác giả đã nghĩ đến dùng từ này làm đầu đề tác phẩm, Bricolin lặp đi lặp lại nó nhiều lần). Lão thích con gái lão phát điên hơn là cho phép một hôn nhân bất lợi, lão chỉ đồng ý gả Rose cho người chủ cối xay sau khi có sự thu xếp về tài chính của Marcelle; Bricolin ước mơ mua được lâu đài Blanchemont và lão ta đạt được điều đó, không chút thương xót đối với người xung quanh và nữ chủ nhân cũ của lâu đài. Người nông dân biến thành trưởng giả.

Cuối cùng thì chất thơ của tiểu thuyết này toát ra từ chất thơ vùng Berry mà George Sand yêu quý: chất thơ của ngôn ngữ, của thứ thổ ngữ bị chê bai một cách bất công, bà đã đem lại cho người đọc một cách nhìn nhận ("chính ở Thung lũng Đen mà người ta nói thứ tiếng Berry thực, thuần túy, bản thân nó là thứ tiếng Pháp thực sự của Rabelais"), mùi vị các món ăn của bánh yến mạch, của bánh lê, cá hồi, của "salat trộn dầu hạt dẻ sôi sùng sục", cái đẹp của âm nhạc và điệu múa, của điệu múa Bourrée và của quần áo mà chỉ thế hệ già là còn mặc thế hệ người bà của Rose. Truyện điển viên, tiểu thuyết "hiện thực" hay tiểu thuyết tư tưởng? Người chủ cối xay Angihault là tất cả các cái đó trong một sự kết hợp tinh tế, chính vì vậy lúc nào nó cũng được ưa thích.

François, đứa trẻ bị bỏ rơi cũng giới thiệu một cách hiện thực vấn đề vay nợ của nông dân và việc bỏ rơi con ngoài ruộng (chữ champi đến từ đấy). Nhưng phần mộng mị trong cuốn sách này có lẽ còn lớn hơn cuốn trên, chính nhờ truyện kể về một sự loạn luân biểu tượng giữa người mẹ nuôi và nhân vật chính - và ta hiểu tại sao cuốn sách này quyến rũ Proust thời trẻ đến vậy - giống như trong chuyện thần tiên, nhân vật chính phải ra đi hoàn thành nhiều thử thách trước khi trở về lấy được người mình yêu. Ao ma chẳng có chút gì của tiểu thuyết dành cho trẻ em, dùng cho bài tập ở trường. Thực ra, phía sau thiên diễm tình của Germain, một người đàn ông góa vợ cần lập gia đình, và cô bé Marie sắp trở thành hầu gái, hiện ra cuộc sống khắc nghiệt của những người giúp việc ở nông thôn. Cũng có cả uy thế của tiền bạc ở một ngôi làng, hiện thân trong người đàn bà góa giầu có mà Germain phải lấy. Điều may mắn là phép mầu của cái Ao ma và của cái đêm ngoài trời đã khiến hai kẻ du hành gần nhau mãi mãi và Germain và Marie sẽ có hạnh phúc. Đến lúc ấy, nhà tiểu thuyết có thể gợi lại một cách chính xác các phong tục hôn nhân ở nông thôn.

Tình yêu cuối cùng

Khác với các tiểu thuyết đồng nội, tác phẩm này khá lâu đã không được biết đến. Được in ở Tạp chí Hai thế giới năm 1866, nó tiếp theo tác phẩm Ông Sylvestre, nhân vật cùng tên kể lại một giai đoạn trong cuộc đời mình. Nếu cuốn tiểu thuyết này đề tặng Flaubert, khiến ta lưu tâm, chính bởi vì nó là dấu hiệu của tiến trình George Sand đi tới một cách thể hiện ngày càng cao hơn đôi với hiện thực. Trên phương diện này, nó nhập đúng vào tiến trình của thế kỷ đi tới "chủ nghĩa hiện thực", cho dù "chủ nghĩa. hiện thực" của nó, trong các tiểu thuyết nông thôn được kết hợp với việc lý tưởng hóa một số nhân vật. Tình yêu cuối cùng, không hề lý tưởng hóa, Sylvestre, người chồng bị phản bội, mà lương tâm không khỏi có phần đạo đức giả, về người vợ cũng vậy, Félicie bị dục vọng hành hạ, và đi đến tự vẫn, khi không toại nguyện giống như bà Bovary, cả Tonino anh thanh niên đầy quyến rũ, có khuynh hướng muốn được gái bao và sử dụng hăm dọa để tống tiền.

Nghịch lý đặt ra từ đầu là một ngựòi đàn ông phải có thái độ thế nào khi bị người đàn bà bỏ rơi đi theo một người khác? Trong chuyện Jacques, nhân vật chính tự vẫn. Một thái độ như vậy ông Sylvestre coi là đáng chê trách. Theo ông, "cách trừng phạt ngoại tình tốt nhất là một tình bạn được người chồng bị lừa dối dâng hiến một cách hào hiệp", một giải pháp bề ngoài cao thượng, nhưng không thiếu phần khoái cảm tàn ác, và ở đây, giống như một kiểu giết người trá hình. Có lẽ do ảnh hưởng của Flaubert và để giữ một khoảng cách với nhân vật, nhà tiểu thuyết không đứng về phía nào và người đọc, trong màn kịch đáng buồn này, co thể đứng về phía Sylvestre hoặc Félicie. Các vai diễn phần bí mật của riêng mình; họ không nói hết. Lá thư Félicie được mở ra sau khi cô chết, nói lên sự thật khác với điều Sylvestre kể, ông là "con nhân sư già". Đáng lẽ ông ta có thể được báo động do tiếng vĩ cầm của Félicie vang lên lần cuối trước khi cô tự vẫn ; có lẽ ông ta đã không muốn hiểu; ông ta chỉ ghi nhận: "Trí tưởng tượng bị kích thích cao độ của tôi lẽ ra có thể coi những vớ vẩn mơ mộng về âm nhạc ấy như một kiểu truyện biểu trưng mà nàng muốn kể cho tôi về những giông tố sự sa đọa và tuyệt vọng của nàng". Người thầy thuốc được gọi đến quá chậm, đã nói với Sylvestre: "Có những sự sắp đặt nghiệp chướng, trước chúng, thầy thuốc buộc phải duy vật... Thế nếu tôi nói với ông rằng bản thân ông cũng đã chịu nghiệp chướng đó khi khiến vợ ông ghê tởm cuộc đời và đi đến chỗ tự sát?".