1960
Tôi ơi! Hãy cứ vái tứ phương! Vì mày là một con... bệnh! Hãy van đất, hãy lạy trời! Hãy thổ đau thương ra độ vài chậu! Hay có lẽ ra quỳ ở các ngã tư! Vĩ tội mày to lắm: Mày là một con... bệnh!"
19/1
Thứ Ba, xử Đang và Thụy An 15 năm tù.
27/1
Đêm giao thừa
18/3
Đi Thái Nguyên.
Sớm mai đi!...
Nhiều cái sớm mai rồi. Chỉ có một cuộc đi bé xíu, mà hoãn đi hoãn lại mãi, nát nhèo cả.
Những cái bận lớn, bận con... Nhung đã là bận, thì nào bận nó có biết lớn nhỏ đâu? Ví dụ: một đoạn thơ làm dở, nó cũng choán anh, chẳng hơn một cái nhà quét dở dang... Thế là hoãn. Con Kha chữa răng... Mẹ nó cần thi chuyển cấp (văn hoá), cần xin việc làm... Còm, cần một lọ vitamine D2 + một lọ cốm calcium... Một cái "nhiệt độ" chua mua... Thùng tố nô đựng nuớc, chua hàn đuợc... Thế là hoãn...
LĐạt mới hoãn tợn chứ. Thứ Ba... thứ Năm... Sáng thứ Năm tôi đến, cu cậu đi vắng: thế ra nó hẹn một thứ thứ Năm en l'air\ Nó khất: thứ Bẩy!... Hôm sau, nó lại "có tư tưởng" khất: thứ Hai sau. Nó kêu: tròi mưa dầm quá! Mùa mưa dầm mà định đọi cho hết mưa, có là đến sang năm... Có lẽ nó ngại mưa dầm thật, song chắc đó không phải cái ngại chính...
Thôi đi đi!... Nhổ mình ra ở một chỗ này, để đóng khớp mình vào một chỗ khác... vẫn là thế giói ấy, mình đây, -nhưng là một mình-bị-xáo-đảo đi! Dù tự nhủ đến đâu cũng là nhà, song đến đâu... có thực đúng nhà mình? Cái đồng hồ tích tắc ở một chỗ quen tai, quyển sách đê’ ở ngăn tủ, đúng chỗ ấy,... đứa con quấy ở góc nhà... vợ làm com dưới bếp... Đến đâu, có thế không? Hàng phở quen đầu phố, bà thuốc lá mua chịu... Một cái hô Hale 1 để hóng gió... Tôi với các sự vật noi này đã quan hệ đóng khớp nhau thâm tình. Đi là nhổ một cái răng hàm! Người ta đã có cách đẻ-không-đau, mách giùm tôi với!... Cái giao thừa đi ở... cũng là một giao thừa, đó đây trong các ngõ tâm hồn, có mưa bụi, rồi lát nữa, có rom róm những xác pháo đỏ...
19/3
Xe Thái phải ghi tên, gọi tên, xếp hàng mua vé... Gọi qua tên là nhỡ xe! Quả có nhỡ một chuyến.
Sớm thứ Bẩy mưa phùn... Con Kha thằng Còm không biết biệt ly. May cho các con! Muôn năm tuổi thơ ngây! Tôi đi vói LĐạt... Xe lắc. Đường xấu. Mưa lép nhép. Chiếc xe cà là tàng, cửa kính dán, gỗ nứt, như một thương binh chạy bước được bước chăng, trệu trạo trên con đường đỏ... Đây mới là vùng đất đỏ. Một cái cổng chào to, lấp ló vài cô thiếu nữ gang thép... Lưu Xá rồi!
20/3
Chủ nhật
Cảm xúc đầu tiên còn ngổn ngang...
Đồi trọc, như cái đầu trọc ông Hức ông ấy hức đất vỡ vàng nhè nhẹ... Đồi vàng, đồi đỏ, đen ghi, nhẵn thin thin. Vastes vues\ Ở đây có 3 kỷ hà (géométries). Kỷ-hà-thiên-nhiên: mây núi lòm xờm!... Kỷ-hà-nông-thôn: mái tranh, cành tre đường cong, tia khói nhạt. Kỷ hà mềm mại xinh xắn!... Và thứ kỷ-hà-đại-kỹ-nghệ: đường thắng 3 ống khói đen 60 mét, đường cong dài xa các ngọn đồi trọc, rồi cột đèn, dây điện, ống, gỗ, v.v... toàn những lignes lớn! Lốn lắm!... Một combinat những vòng tròn đường thẳng... Cán bộ công nghiệp! Các ông là hoạ sĩ! Các ông vẽ vào sổ sách trời đất những cái gì có thể gọi là tranh mô-đéc-nờ!... Tôi là cái thằng yêu tranh modernel... Tôi có thể yêu các ông... Đê’ tôi đóng khóp tôi, nơi này, một thời gian, chưa biết bao lâu.
21/3
Chờ. Ở công đoàn Khu Đông (tổng đội I)... Tôi hưởng cái không khí chung: xe đi, người làm việc, tiếng đục làm nhà, bóng ping pông buồng bên... Và, như lệ thường: những cái đầu nhìn ngó... vài nụ cười châm chọc... vài câu nói ác!... Tôi yên tâm chịu kỷ luật quần chúng đó.
22/3
Đến đội lao động 1. Chị Lê Minh giói thiệu cặn kẽ: kỷ luật lao động ngày 8 tiếng, chia đôi ra 4 tiếng lao động chân tay, còn thì công tác gì đó do "chúng ta" giao cho "anh ấy", đảm bảo ngày 8 tiếng...
Anh Đằng bí thư chi bộ, vẻ mặt nghiêm nghị, nói về nội quy, và nhắc nhiều ĩân: "Ở đây, bản chất bộ đội anh em vẫn giữ... Đấu tranh phê bình giúp đõ anh, anh em có thể làm..." Tôi ngồi như một người tiếp thu, không biết nói gì hon là: gật. "Đấu tranh phê bình... giúp đõ..." Tôi xin cái khoản "giúp đỡ"... Nghĩ bụng vậy... Tôi sẽ chẳng làm gì để bị "đấu tranh" nữa...
Tôi vào tổ anh Cân.
Giao thừa đi ở... Đến... Tìm hiểu... Bỡ ngõ là một cảm giác ta nên thu nó lại... Tôi thèm: thân mật, đầm ấm... Chưa có! Ôi! Cô đơn thay một người bị kỷ luật!... Thời đại vệ tinh rồi: Tôi đã có khả năng lớn hon cô đon, chiến thắng cô đon!...
23/3
Vác cái đầm đi đầm đất. Bã rã chân tay. Anh Loan gánh: 6 sọt. Tế lao động tiên tiến bị vượt 2 sọt... Liệu Loan có giữ được đều?
24/3
Sáng gặp đồng chí Thiện.
-Tôi hỏi các anh quan niệm lên đây đê’ làm gì? Các anh!... Tôi phải gọi các anh là "các anh" là làm sao?... Tôi là đại biểu công nhân ở đây... Các anh có hiểu đua các anh lên đây, công nhân nguời ta xì xào thế nào không?...
- Ai là Đạt?... Ai là Dần?
Chúng tôi tự giới thiệu. Và đáp câu hỏi "Lên đây làm gì?" Đồng chí Thiện nghe xong gật gù:
- Nghe các anh nói, thấy các anh có hiểu một phần... Tôi nói một phần... Vì ngay tôi tuổi cũng dài hon các anh mà có khi - có khi thôi - còn có điểm: thiếu tin quần chúng!... Nhìn quần chúng siêu hình thì không hiểu đuợc đâu. Các anh phải học nhận thức quần chúng cho đúng... Nhũng nguôi anh hùng, khi bình thuờng, khi hữu sự, họ đều anh hìmg... Các anh phải cải tạo... Làm việc đảm bảo ngày 8 tiếng. Om thì nghỉ... Đừng mong sáng tác! Không ai đọc các anh!... Đừng mong sang năm, sang năm nữa, xuất bản sách các anh, ai đọc? Ngay ghi chép cũng đừng vội, tu tuởng thế, ghi chép ích gì? Cứ cải tạo là chính...
Tôi nghe, tự bảo: sao anh Thiện nói giống Lê Minh thế? Mà lại khác Hoàng Trung Thông? Thế là thế nào?
Tôi thì tôi cứ cải tạo, cứ công tác những công tác đuợc giao cho... Và cứ ghi chép... Và cú viết những cái thấy mình có thể viết. Tại vì tôi không thể sống: cô đơn! Kỷ luật là một cảnh ngộ đau khổ, đẩy nguời ta vào cô đơn! Không ai thèm yêu! Không ai thèm giao việc!... Tôi phải vuợt qua cảnh ngộ đó, để mình có thể nói ít nhất với mình. Anh đã cố đê’ làm một vói thời đại!... Lao động, công tác, sáng tác, suy nghĩ, đi chơi... Tôi phải được sống bình thường, và bất bình thường: cải tạo! Mọi cái là để cải tạo hết! Sao lại xén bớt đi một mặt nào mà sống nổi?
25/3
Mặt trời lên trên lũy tre làng xa, đã quá 2 con sào, mà nó vân đỏ hồng, như một cái trứng lập là. Sương lam của núi ngậm cho nó mầu ấy... Lát sau nó biến sang: một quả cam vàng! Rồi gần tói đỉnh thì không thấy mặt tròi nữa: nó loé sáng thành nắng tất cả.
Chúng tôi lại cuốc, xúc, gánh, đầm... Sau một cái nền nhà tương lai, đây là chiêu đãi sở Khu Đông... Các thứ chuyện [...]. Góc khác: lính về phép vợ đỏ đít! Những người ở đây đã gánh đất thế này hơn một năm nay... Một thứ hùng ca đi vói nhịp bình thường, trầm trầm và chắc.
Chiều: mặt trời lại bắt chước buổi sớm, cũng lơ lửng tròn đỏ, tròn vàng, tròn hồng, nhưng không nên thơ bằng buổi sớm.
26/3
Thứ Bẩy lao động thông tầm. Tôi làm kíp sáng. Tinh mơ đã dậy: 4 giờ! Xuống bếp làm tí com. Rồi ra hiện trường... Đài phát thanh lên, tôi làm đến 10 giờ.
Hôm nay khoái trá... Đồng chí Tế (tiên tiến) giúp tôi làm một cái bàn. Đồng chí Nhiên già giúp tôi chuyển giường... Thế là tươm: có một chỗ làm việc và ăn nằm dễ chịu!... Có một góc của mình, mình làm chủ nó: điều kiện của làm việc!... Cứ như tôi tự lực một mình thì chả sao mà có được cái góc ấy... Nào gỗ ván, tre, búa, đinh, mai đào v.v... Nhất là phải: biết làm!... Xã hội oi! Ngưòi là bạn của người khoan khoái thật! Lao động chân tay của người khác đem lại cho tôi hạnh phúc hôm nay! Tôi oi! Mày chờ gì? Bài Đêm đấu ô còn trên 10 chưong nữa!
27/3
Chủ nhật công trường... Trên là tròi, dưới là thợ. Gió đông bắc xe xe mấy lam, áo trắng, xanh, tím, đủ mầu... Mâu Chủ nhật tươi hơn: pôpơlin vải phin nõn, kaki Tiệp, Trung Quốc... Trai gái lên bộ, một chút thơm mùi biăngtin và thom quần áo gấp nếp... Đi!... Mỗi người một chương trình: Chợ Mói, Cam Giá, Thái Nguyên, chạy nhằng hoặc về nhà nếu gần... Buồng vắng, một bàn cờ, quân sừng chát chao trong im lặng... Một đồng chí ngồi góc nhà vói quyên sách toán. Ớ nhà này, có đồng chí Thịnh là người chăm học. Đồng chí tự học toán lóp 8! [...] Lao động nghỉ 10 phút, đồng chí bỏ gánh xuống đã thấy tay cầm quyên toán... Một nguôi có lý tưởng mạnh lúc nào trông cũng đẹp, cả lúc ăn com, hay bông phèng... Tôi trông đồng chí Thịnh quả có cái đẹp ấy.
3/4
Mấy ngày đẩy xe và làm bò... Đau sụn lưng: đi cứ phải nghiêng nghiêng, tìm những bắp lưng chưa đau mà sử dụng.
Xe bò chở cát, sỏi, đá... Lên dốc, xuống dốc, cái bánh oặt oẹo, muốn gây tai nạn lao động. Chúng tôi vừa tự vệ, vừa bảo vệ cho xe. Giữ sức cho nó! Từ chở đầy, bớt xuống voi... Xe bò quý lắm! Một cái cuốc mẻ cũng quý! Dụng cụ nó sống lâu đuợc một ngày, nó làm ích cho xã hội một ngày! Bảo vệ nó, rất có lý, một nguôi bạn làm rạng rõ cho mình mà... Nguời không có dụng cụ, làm sao nên danh phận là nguôi?
Con đuòng 800 m. Từ xuởng cua tói xuởng xẻ... Qua lắp điện, một nhà đèn bé nhỏ và đen sì bồ hóng... Vài cái quán dọc đuòng... Tôi làm bò hai chuyến xe về... Cầm càng bành nách ra, oai đáo để! Chị Kim Dung đi qua... Nguôi ta bịt mũi chế "Đây là vợ chồng khu gang thép!" Chị [...] tập sự thẹn ríu chân "Không phải đâu!". Chối chả đuợc! Không phải sao lại động lòng? Đến 60 cân mõ, động lòng, nhún nhẩy, trông mà tội... Vinh nhục của từng nghề! Bọn này khẩu xà tâm Phật thôi, chị chớ nghĩ nhiều, bỏ mất một ngày vui!
4/4
Vớt tre nứa duới sông.
Có phải sông Cầu? Hay sông Máng? [...] Cái rét làm thâm đùi các đồng chí duới sông... Chúng tôi sửa bến, tìm dây song, làm đà! Nứa tre chở tới bên, các đồng chí lóp ngóp quá, trông thâm tím và lóng cóng chứ.
"Đồng chí Sinh! Chờ gì?... cỏi quần áo làm chứ!" Đồng chí tổ truỏng nói.
- Ai cũng xuống sông thì ai vác trên bờ? Sinh cãi... Tuy vậy anh vẫn phải cởi quần... Đồng chí Sinh: mặt nhẵn nhụi, lông mày sửa gọn, răng viền vàng ba bốn cái... Homme coche mouche.
Tháng 4 đến 11/5
Một thời kỳ gay go!... Đồng chí Tài thu ký liên chi gọi chúng tôi đến. Tên gì? Lên đây làm gì? V.v... Giọng cộc, hách. Và cuối cùng, đồng chí ra chỉ thị:
1) Đi đâu phải xin phép. Từ đội này sang đội khác, cũng phải xin phép. "Kẻo người ta mất cái gì sẽ lôi thôi các anh." 2) Bất cứ viết gì, cả ghi chép cũng phải thông qua đây. Quốc tế có đến đây lấy tin hay chụp hình cũng phải thế.
3) Từ giờ giở đi, các anh lao động 8 tiếng!
Từ đó, chúng tôi gọi: tinh thần đồng chí Tài! Nghĩa là gay go, làm dữ.
Thật là một sự vất vả tư tưởng! Kèm thêm vào cái sự vất vả thể xác... Luôn luôn lại xuất hiện một đồng chí Tài khác!... Một khuynh hướng bao giờ nó cũng có đại biêù xúng đáng hay không! Nó có quá trình, tới tận khi nào tận số. Chờ vạ, má sưng... Tôi chịu đựng.
LĐạt s-péc-ma-tô-dô-ê! Cu cậu nhờ cái món ấy mà đi nghỉ! Thực ra, cu cậu nhớ nhà, lo vấn đề vợ con, và có phần nào chạy làng...
Tôi chưa khi nào vất vả thế này. Khó xử quá! Đồng chí Đằng (bí thư lao động 1) vớ được tinh thần đồng chí Tài, khác gì được vàng lạng! - Thôi thì hạch: Đây, đống rác, đồng chí hãy khuân đi, tói khi nào hết lại có việc khác! Đây: làm kíp! [...] Đây: thiếu gạo! Đồng chí hãy đi đẩy xe bò gạo: giờ trưa mói xong! Và vân vân.
Tôi cũng thử cái sức chịu đựng xem thế nào? [...]
A bout deforcel Tôi kiệt lực. [...] Hãy cho tôi nghỉ! Tôi kêu! Đê’ cho tôi củng cố bản thân: sức khoẻ, bắp thịt và tâm hồn! -Và đồng thòi, chị Lê Minh hãy ổn định tình hình cho chúng tôi! Đến đây, tạm coi là một đợt. Có thể gọi là đợt "4 tiếng- 8 tiếng"! Hai tinh thần, hai chính sách khác nhau! Tôi muốn đi nơi khác, Nam Định, hay Chí Linh: có 8 tiếng ở đó, còn kham nổi! Chứ 8 tiếng gang thép, thì nào tôi phải là lực sĩ đâu?
13/6
Lại đi.
Đằng trước: vẫn là Thái Nguyên, khu gang thép to lớn, không xa lạ nữa, như lần đi trước. Nhưng mà vẫn ngại! Ghê ghê thế nào: không hiểu lần này có dễ thở hơn? Hay vẫn nhiều mè nheo, cắn nhắt?...
Chiếc Scô-va đưa tôi về đằng trước, bỏ lại đằng sau: Hà Nội, phố Vũ Lợi, một gia đình vói những bận bịu và thương yêu của nó... Không được gọi đó là nhỏ mọn. Tình cảm nào vẫn có thể: lốn hay nhỏ! Tùy mức độ nó có thê’ đưa ta đến chỗ quên mình hay không.
Lại đi.
Bến ô tô đêm. Bến ô tô có cái gì bệu rệch, ngơ ngác, - bến ô tô như con bò xù có thê’ rống lên, khổ đau mà khôi hài, lem luốc! Bến ô tô: áo nâu, bó chiếu, tay nải vá, trẻ khóc, ỉa, đái. Bến ô tô: thân áo đồng lầm, bó cưa nguôi thợ xẻ, va li, áo trắng, bụi... Bến ô tô bao giờ vẫn bệu rệch. Hát xẩm, bán thuốc rong, phong bánh khảo giấy xanh đỏ.
Đi thôi.
Bao giờ định cu? Dù sao cứ đi, để về sau, mình có thê’ nói: "Mình cũng đã chịu cái đau của đi rồi!" 34 tuổi. Nhu đứa trẻ trán nhăn mói vào đời: u o lắm!... Không phải đứa trẻ, vì có câu: nhũng mo uớc ngày xua?... 34 tuổi. Đúng ra, nhu nồi com thổi mở vung thấy sống sít, phải chữa chạy, nào đốt nào vần... Liệu có khê, có nát hay không? Buồn... Đòn ngâm quá cuống tim rồi. Nan nát lòng tầm.
14/6
Chờ.
Đâu nhu Lê Minh đang bàn: tìm việc trong xuỏng cho chúng tôi! Có thể đổi đơn vị. Vâh đề tránh nắng hè!... Tình hình đối xử, có vẻ dịu hon lần trước. Accaỉmie, hay đình chiến hẳn?
Đội lao động I đi sang khu Tây, đê’ lại cho đội Hà Nam: 5 căn nhà (cả bếp), vói lại nhiệm vụ: lao động linh tinh! Anh em xếp: nặng nhất là làm đất, nặng nhì là lao động linh tinh, rồi mói đến bê tông và các nghề khác...
Tôi đến ngó chỗ tôi nằm trước. Bể dâu rồi! Giường khác kê đến, người ta nhổ cái bàn đi! Cái bàn xinh xinh bầu bạn ấy, bây giờ đâu?... Cả đội: không có ai quen, trừ một người: Đỗ Liêm (đội trưởng)! Anh kể lại: tôi về rồi còn bị anh Đằng đánh đuổi theo lung, một đòn khá nặng! Anh Đằng (bí thư) chạy xộc lên tổng đội báo cáo: TDần đào ngũ! Ôi chao! Mang một cái giấy phép 14 ngày đi, mà chì vì anh Đằng đi choi Thái Nguyên vắng, không chào anh được, thế là thành tội: đào ngũ!
May có anh Liêm! Trời đất không bao giờ hết người tốt. Anh Liêm lên tổng đội báo cáo: "Trước khi giải quyết phép cho anh TD, tôi đã gặp anh Thái, chị Lminh - Hoàn cảnh anh ấy thế, không giải quyết cho người ta, vì lẽ gì?... Tôi là đội trưởng, tôi có thẩm quyền giải quyết. Còn cuối cùng quyết định là tổng đội! Tổng đội đã cấp giấy phép cho anh TD rồi. Anh Đằng biết cả, sao lại bảo anh ấy đào ngũ? Thế là vu phản cho người ta à? TD có đi khỏi được trái đất này không? Diệm có thả máy bay, tôi tin anh ấy cũng không đi đâu mà! Nếu TD có đào ngũ, tôi sẽ chịu trách nhiệm trước Đảng!"
Anh Đằng đuối lý. Phải, cái gì là vu khống, sớm muộn đều đuối lý! - Anh Đằng rút lui, còn đánh vớt vát:
- Thế sao anh ấy không bàn vói tôi?
Anh Liêm đáp:
- Vì anh đi choi Thái Nguyên! Vả tôi đủ thẩm quyền!... Thảm hại.
Từ đám đông xa lạ, dần dần, nổi lên những bô mặt quen thuộc: Phụng máy tời; Thẩm cờ tướng, tổ trưởng; Đôn, nằm cạnh, học sinh lóp 6... Mỗi ngày, quen thêm một chút, biết một vài nét về nguôi này, người khác. Thế gọi là: bắt rễ dần vào chỗ lạ!... Và cả bộ mặt mình, cử chỉ mình, đám đông cũng quen với nó! Có thể thân, có thể mến! Tôi, vói đám đông, tôi hoà!... Quần chúng... Tình giai cấp... Ớ những người lao động vô danh, có: tình giai cấp! Không có, hoặc có rất ít: cái lối dúi cho ngã thêm!... Nguôi đạp người, xấu lắm! - Vài câu chuyện... Ván cờ... Điếu thuốc... Giải hộ một bài toán vv..., thế là: tình giai cấp! Người với người có khả năng là bạn, nhất là ở: quần chúng!
20/7
Thòi gian trôi nhanh: Đã hon 1 tháng! Lâu nhất là tuần đầu: vì trong hệ thống của bỡ ngỡ, của nhớ, mỗi tíc tắc là một tháng, không ít!
Tôi sáng sáng đi làm: 5 tiếng. Buổi chiều ngồi chữa thơ. Đêm đâu ô đã thành: Cổng tỉnh\ Bản thảo lần 2, đúng sừng sững, cao hon bản thảo 1, được vài mét!
vẫn lao động linh tinh, trên bê’ cao! Khi tháo cốp pha, khi nhể đinh, khi gõ đinh, khi vác gỗ, hoặc dọn dẹp!... Không thành nghề ngỗng gì hết! Nhung chủ nghĩa xã hội vẫn cần có những động tác linh tinh, phụ việc đó! Ý nghĩ ấy có an ủi nổi ai không? - Toàn thể: Không an tâm công tác... Mơ ước là: có nghề! Chuyển ngành sốt ruột nhất. Tái tuyển thứ nhì. Còn tạm tuyên tự biết thân phận hon chỉ buồn ngầm [...] Mỗi ngày hàng chục anh đâm đơn lên đội: xin về. Một sự vỡ mộng! Vả, đâu như số đông lên đây, cốt để đi "lánh nạn nghĩa vụ quân sự". Thanh niên Hải Phòng! Nhộn nhạo. Ăn ở, đi đứng, đánh nhau, lấy cắp tiền và đồ vặt: thôi thì đủ cả cái bát nháo của bến cảng đến đây!... Họ có gì đáng yêu? Quả không có gì "mê" được, ngoài cái tính thanh niên! Sans éducation\ Educatỉon cũ không có, mói thì chưa thâm tháp!...
LĐạt ốm hon tuần. Cu cậu kêu: không ăn không ngủ được! Cái bệnh mói kỳ! - Không sốt, không lên con, màn buông sùm sụp. "Tao đánh điện về, xin Hội giải quyết!"... Giải quyết tức là cho về Hà Nội!... Bệnh nhớ rồi!... Bệnh cu cậu, nó sans suite, thoắt đến thoắt đi, khá lạ... Hồi đầu kêu spéc-ma-tô-dô-ê,... tự dung: khỏi! Rồi kêu: không ngủ đuợc, bệnh xá cho vài viên Bamatan (?) gì đó, tự dưng: khỏi!... Bây giờ thì kêu: không ăn được! "Chỉ uống nước đường suốt ngày!"... Khổ cái anh chàng "Lê Đạt Phùng Quán" ấy!... Không tìm được gì vui hơn là lệt bệt sống vậy ừ?
Tôi nhớ nhà nhiều. Nói kiểu Trung Quốc, tôi đang gặp kỳ "tứ khổ": 1) khổ lao động nặng, 2) khổ đối xử, 3) khổ nhớ, 4) khổ nắng mưa bất nhất, đùng đến đùng đi! "Tứ khổ" có thể thành "tứ khoái" không?... Tôi vẫn có: 1) khoái làm thơ, 2) khoái thu tài liệu, 3) khoái dự định viết, 4) khoái nhìn, nghe, ngẫm ngợi và hy vọng!...
Mưa to 3 ngày! Lụt sông Cầu, lụt bãi, vài xóm thấp và một số ruộng... Khu Nam hai người chết: một nữ một nam. Hôm qua đi đưa nước cho đội, quay về, ngã suối, bíu nhau mà chết... Chị ấy mới lên đây, 2 tháng rưỡi, quê Hưng Yên, 24 tuổi, bỏ chồng kỳ CCRĐ. Còn anh nam, quê Hà Tĩnh, không có gia đình dự đám tang... Công trường biết tin rất nhanh... Một ít bàn tán phẩm bình! Một ít thương xót, cười cợt ba lơn... Hai tế bào của cơ thể chúng ta đã mệnh chung!... Cơ thể chôn cất họ trong bận rộn và cười nói hàng ngày.
Lại một đồng chí khác chết. Đồng chí miền Nam, chết ở cầu chiến thắng: Đêm đi học văn hóa về! Quê miền Nam, xa, xa lắm! Một trận mưa 7 ngày cướp giật của công trường 3 mạng người.
7/8
Khí hậu Khu Gang Thép cũng như muốn luyện nguôi cho thành thép. Đừng nắng đùng mưa. Tối bức như lò hun, để 3 giờ đêm, rét về đột ngột, ướp lạnh những anh ngủ quên không chăn.
Mùa bão mà! Sấm sét roi lỏng chỏng khắp khu, đánh sạt hồi nhà, xém ống khói lô cô!... Mỗi trận mưa đều có ông ù bà đoàng, chẳng sai trận nào.
LĐạt về Hà Nội rồi. Còn tôi, ở cái chiến dịch vất vả này. Bùn, đất, mưa, và lửa! [...] Khi xưa tôi khoẻ. Bây giờ thì lão rồi! Một "ông già", theo lòi anh em, lăn lóc giữa những tiếng mìn nổ đất, tiếng máy ầm ì, và sự vất vả cứa công việc.
Ớ nhà, 3 mẹ con thay nhau ốm. Việc chưa có cho Khuê! Con Kha đau gan! Còm cúm phát ban! Nhưng không về được... Biết xin ai? Ai cho? Tinh thần trên này: quản thúc cái thân khọm này! LMinh phổ biến đi một thứ chính sách quái lạ: "Bề ngoài ta coi là bạn! Trong bụng là thù!" Chính sách của LMinh đặt ra? Hay thế nào? Sao lại có lối "giả vờ", và "hai mặt" thể?
Công việc dạo này nặng khiếp. Có thể nói, đây là một quãng ngày 2, 3 tấn trở lên! Ví dụ gánh, 1 giờ 12 gánh X 30 cân, vị chi 3 tạ 6/ Igiờ. Một buổi sáng 5 giờ: 16 tạ!... Quần chúng, Phù Đổng chưa? Tôi mệt. Lung, hen, buốt óc. Các thứ bệnh nhè vào cái lúc mệt. 3 giờ đêm, rét, ngồi ôm ngực, thở suyễn! Nhung rồi ngày 2 tâh tiếp ngày 1 tâh, gánh đá, đẩy xe bò đá, vác cốt sắt... liên tục 3 tuần ngót rồi. TỔ này tổ khác ốm la liệt. Phù Đổng đổ bồ hôi! Giá tôi nghi thì cũng phải. Không hiểu làm sao, không muốn nghi! Chả lẽ, đã 5 tiếng, còn nghỉ! Vả, sớm dậy không lê được, định nghỉ, thấy tổ nghỉ đã nhiều, 3, 4 người có lần, thế là tôi lại đi, đưong đầu vói một ngày mới, không biết là 1 tâh 6 hay 2 tâh 4?
Cứ tự thử xem, sức chịu đựng của cái dây thép này, lúc nào thì đứt... sựt?
17/8
Thế là Ốm.
Sút lưng: coup de reins, hay đau thận? Có lẽ cả hai. Một tuần chưa ngớt.
Buốt óc. Bệnh cũ lộn lại, thăm hỏi nhau. 49: một con! 55: một con! Bây giờ 60: lại một con! Liệu mày to hay bé? Chóng hay lâu?... Mấy năm nay, nó phục kích trong sọ, thi thoảng ló ra một vài giờ, một vài ngày... Bây giờ nó tâh công đây, quân ra xem chừng kịch liệt... Ôm đầu,... ú ớ đêm,... xe húc chạy trong sọ!... Có phải vì cái Cổng tỉnh, một sự mệt óc kéo dài ngót năm nay không?
Một cái đơn về Hội.
Một cái đơn lên công trường.
Cho điều trị ở Gia Sàng hay Kép Le, hay về Hội? Tùy! Đằng nào cũng được.
Khổ cái bệnh tôi phát, sau cái bệnh "nhược" của LĐạt! Cái thằng "nhanh nhẩu" làm sao... Lãnh đạo liệu nhìn nhận vấn đề ra sao? Ôi lãnh đạo! Rất dễ nhìn đây là: quy luật tu tuởng! Khó lòng nhìn khách quan hon: quy luật thể lực! Hãy để tôi hoàn thành Cổng tỉnh\ Óc nhé, chịu khó chịu đụng, gắng gỏi lên, một ít ngày giờ! Sau đó, dây thép thần kinh có đứt, thì cứ đứt, tha hồ!
18/8
Xin nghỉ! Khó nhu... xin nghỉ!
Đầu tiên, tôi xin đi Gia Sàng. Cũng mong ở đó có: yên tĩnh và một sự điều trị tuong đối! Chứ ở đây: mắt nhìn đồi be bét, tai óc sục lên tiếng máy!... Và ông Cu (đâu nhu cứu thuong) thì rất lạ. Chẳng hạn: - Hôm qua tôi buốt óc quá! - Ông ấy đáp: - Tôi cũng vậy! Nguời nhu con trâu lăn mà "Tôi cũng vậy!" Chữa bệnh thế mói gọn chứ! Còn ông Sáu (y tá truỏng, thay y sĩ Ngợi ở phòng y tế Khu Đông) thì cũng là một thứ lạ. Lạ lắm! - "Việc gì cần điều trị... Ối nguôi một ngày nổi 3,4 con điên lên, mà cũng cứ để ở đơn vị thôi. Mà là chuyển ngành hẳn hoi đấy!"...
Vậy tôi là cái gì?
Dù sao, đau quá, tôi cứ xin đội cho điều trị. Một tuần qua! Đội trả lời: Làm đon!
Thì làm, đệ lên ban chấp hành công truờng (qua đội và tổng đội)... Đợi! Đợi!...
Rồi đồng chí đội bảo: "Anh phải xin chuyên môn giấy chúng nhận!"
Tôi gặp ông Sáu. - Ở Gia Sàng, Kíp Le không điều trị! Giọng nhu ông tuóng ngoài mặt trận.
- Vậy cho tôi về Hà Nội điều trị. Anh có thể cho tôi giấy chứng nhận?
- Được!... Được! Mai anh lên lấy!... Tự dưng ông Sáu lại mềm dẻo, vồn vã!
"Mai" tôi "lên".
- Không! Ông Sáu lại nói như ông tướng. Không!... Để tôi phải hỏi liên chi đã!
Úi chao!
Liên chi bảo tôi hỏi ý chuyên môn! Chuyên môn bảo hỏi ý liên chi!...
Tinh thần ấy cũng dễ hiêù thôi: Mó vào tôi, anh nào cũng ghê ghê!
Tôi ơi! Hãy cứ vái tứ phương! Vì mày là một con... bệnh! Hãy van đất, hãy lạy tròi! Hãy thổ đau thương ra độ vài chậu! Hay có lẽ ra quỳ ở các ngã tư! Vì tội mày to lắm: Mày là một con... bệnh!
⚝ ⚝ ⚝
cổng Tỉnhdạ khúc trường thiên (trích)
khai từKỷ niệm! Đưa tôi về chốn cũ!
Đừng ngại mây che từng cây số buồn rầu!
Đừng ngại mở trong lòng vài khung cửa nhớ thương!
Tôi đã sống đã lỡ lầm chẳng nhỏ
Trong đòi tôi đã có thơ ngây
Tôi đã có đôi ngày nhỏ dại
Hãy châm man mác các rặng đèn
từ ký ức vùi sâu!
Đây có phải bụi Cửa Trường?
Một cuống nhau chôn chạnh lòng phố mẹ!...
Đây có phải đường Hàng Song xanh lấm tấm sao chiều?
Một chút sương lên... lên vừa đủ lạnh
Thôi thế là đành: tôi chẳng có ai yêu!
16 tuổi!
Đây là đêm
Ngoài cổng đề lao tim... sao mọc hững hờ...
Đây là ngày
Thòi gian lặp đi lặp lại những chiều vàng vọt như nhau
17!
Tôi nổi máu điên
Tôi chồm về ngã Bẩy
Tôi đứng lầm lầm như một cái chòi đêm 18!
Tôi cắn chết nhiều ngày mưa
Tôi đứng sù sụ bến tầu bùn
Thì hãy lấy mùi soa đêm chùi đôi mắt khổ
Hơn là mỏi răng nhai ràu rạu vỉa hè 19!
Khổ to rồi! Không có công ăn việc làm trên trái đất
Tôi nhẩy chồm mỗi lúc gió lên
Mau mau! Lấy tình yêu xích tên rồ kia lại!
Kẻo nó nhẩy từ gác mười tầng
Vồ một phố đèn lên
Dĩ vãng! Ối ôi! Sống!
Cái nghề này ai ai cũng thạo
Chỉ mỗi mình tôi không thạo mà thôi!
Tôi đã bơ vơ
Bơ vơ phải đâu là tội nhỏ
Ai?
Ai kẻ vá may khi sứt chỉ đường tà?
Những ngày trở trời - ai cháo lão cho tôi?
Thế là xách va li tim đi thui thủi địa cầu
Các bạn ạ!
Tôi đã không thể thoát bơ vơ nếu không
nhờ các bạn...
Nếu không Thi-mệnh bọc đùm...
Ôi! Phố mẹ! Để tôi về phố mẹ
Tôi về tảo mộ xó quê tôi...
Tôi tảo mộ từ một đứt ruột đã qua
Từ một dại khờ chưa hết dại...
Phải!
Tôi kiểm thảo bản thân cùng một thời đại buồn rầu
Đêm xuống ướt mui rồi
Sông khuya tì tũm vỗ
Đi thôi! Kỷ niệm!
Có lẽ xa kia là phố tôi sinh
Có sương sớm đọng trên đèn muộn
Tù và thơ ơi!
Dạ khúc khởi đầu
phần một: đêm
Chương 1một ngày như lệ thường
Điện cháy đầu ô đêm... phố dốc
Chòi sương cánh vạc giật mình
Trống đánh đoàn thợ lên tầm
Gió thổi kèn ma mưa thui lòng ngõ hẹp
Ò... ò đêm đi như một cỗ quan tài Ngày về: đây mói thực là đau Thành quách heo heo mây cò bợ Bụi nổi chân thành lem luốc đám đông đi He hé búp lai-on
Cửa sổ phố nhà quan vàng nghệ
Leo dốc - đoàn tầu vào ga - rú vài tiếng
... rồi đi!
Kèn thổi bùm bum một đoàn xiếc ế Ngã tư... nhà Lọi Tường mõ Tây tịch ký Tượng chúa Giê-xu búa gõ tầm tầm Gió đánh hàng bàng, lá chết chạy vòng quanh Phố chéo chênh chênh. Ăn mày gặp ăn mày Lườm nhau - mắt vải điều cay cay chớp nắng Rầm rầm lũ trẻ đuổi bà gù quăng đá làm bia Thùng bắc! Quan công phò nhị tẩu!
Cả ba nhân vật lịch sử
Mặt vôi lơ láo phố tuồng chua...
Chiều buông như một tiêng thở dài
Trại lính chòi canh nâu
Mỗi ngày hai lần tò te chào cờ tam thể Lính đi manơ ắc-ê ròi trại Gặp lính về íc-ắc chào nhau!
Nhưng cổng trại đèn lên Thôi đã hết một ngày!
Ai mửa sao đêm đầy các ngõ?
Để hầm hập bồ hôi cơn sốt phố về đêm.
chương 4 bạn cũTôi biết ra nước đã mất rồi
Tôi thì ở đầu ô bằng thẳng
Tuổi thơ ấu đã qua như một người đi không đê giấy lại Bạn cũ?... Một mùa lá vàng theo gió tung hê!...
Thế giới xám bố dụng thanh niên:
không đầu đường cũng xó chợ
Đêm xuống hãy mủi lòng cứu tế họ ít vì sao
Một bạn đi ra... từ dạ lữ viện quán chợ
Một bạn đi vào cổng gỗ mộ phu xa
Ai nữa? Lê đi ngửa lòng tay vòm trời xanh đậm!
Hay tìm một phố hẻm
Leo ngang cột đèn đánh đu ngõ tói khi...
Đâm bổ xuống đề lao đêm đá lạnh!
Thương ơi! Trong trắng thuở ngày xưa
Thả chiếc thuyền con theo dòng cống chảy
Tôi còn một mình kháng cự vói mông mênh
Tôi đúng thẳng trụ nguôi đêm ngã Bẩy
Lại về buồng gục đầu thương lượng vói cô đơn!
Tôi còn trẻ! Cho tôi một ngõ gió
Cho tôi ngõ hoa thiêm thiếp đèn chiều
Hay bất cú’ ngõ nào làm đôi lứa cho tim
Cứ lấy! Muốn lấy gì ở tôi tha hồ cho lấy hết
Tôi chỉ cần một chút tình thương
Một chút mà thôi
Hay na ná chút tình thương cũng được
chương 7 bơ vơỞ đâu? Ở đâu có ngụm đèn xanh
Rèm che nhoè cưa sổ?
Ở đâu còn một phố thề son sắt lá đưa thư?
Thì đi thôi! Có phố nào xanh
Hoa lay hàng giậu tím?
Có phố nào chờ tha thiết nữa từ ngày xưa?
Để tôi khỏi bơ vơ
Bơ vơ?
Tôi?
Một người có triệu người thân dọc quanh nghìn bờ biên
Tôi có họ hàng nghìn bộ lạc châu Phi
Tôi có đủ tình yêu
Nghìn lẻ một đêm yêu chưa thỏa sức
Tôi có thừa cay đắng
Nào đã kịp đắng cay đâu?
Sao đã cho tôi nhũng phố xào xạc?
Sao đã ghi tôi vào mép sổ buồn rầu?
Tôi cô đơn trời xanh cô đơn tròi tía
Cô đơn nắng đào cô đơn mưa tái nhợt đầu ô
Cô đơn lang thang trong các đám đông
Trên quảng trường nham nhở gió
Cô đơn lòng ngõ rỗng trăng chênh
Cô đơn sân ga tầu chạy tốc hành
Không đỗ lại các cuộc đòi xé lẻ
Cô đơn trống đổ trường chiều
Ùa ra khỏi xà lim lóp học
Cô đơn pháo đánh trống lấp. Để mùa xuân
đổi tích hát ê a đào kép cũ
Thôi thôi! Không cuộc tôm-bô-la vui nào mở đúng tên tôi
Đi đi thôi! Hãy đến bến tầu đen
Dìm đầu lui cơn trán sốt
Tôi oi! Tôi oi!
Rồi hãy đứng phỗng ngã tư buồn
Man mát ruột đóp đèn sưong
chương 13 hy vọngDù bị vứt bên lề đường
Dù bị tàn tật
Ta vẫn khăng khăng yêu tổ quốc thật lòng
Dù manh tải đùm thân
Bị gậy bơ vơ trời không che đất không chở
Dù đêm nghe gió quét gầm cầu
Chỉ vài ánh sao lu làm củi lửa
Ta vẫn khăng khăng yêu tổ quốc thật lòng
Hãy đợi ở cầu Xanh hãy chờ nơi phố Hẹn
Vạt áo tứ thân con mắt ố đừng chùi
Nín đi thôi. Nín đi thôi các đại lộ nhiều cây Đừng sa sút lá
Để ta còn khuyên gió... gió đừng rung cây
phân hai: càng đêm
chương 21 mười bảy tuổiTôi càng lớn tôi càng sài đẹn
Đầu ô càng tía ánh đèn khuya
Tôi càng đứng bơ vơ đầu Cổng Tỉnh
Tôi lang thang trong các tối xô bồ
Lồng lộn dưới vòm sao nhón nhác
Đêm... tôi bò về từ vực thẳm đường ga
Tôi đóng cọc trên hè ngã Bẩy
Bóng đổ... một cái đầu to lăn lóc quảng trường
Sù sụ giữa mênh mông nhiều gió thổi
Bóng hỡi! Đầu ơi!
Tôi một tên nô lệ vàng
Tôi lớn ở một đầu ô tím...
Tôi vẫn rong chơi bên mấy cột đèn mù Vỡ! Vỡ châu Á! Vỡ châu Âu!
Vỡ tuổi thơ! Vỡ tất cả!
Làm gì? Thình lình mở tập Bôđơle
Chữ nhảy nhu trong nhà điên - vứt sách!
Mọi thượng đế thơ đều vô vị lúc này
Tôi lại rơi trên ghế ngoẹo đầu...
Tích tắc... Đồng hồ đâm tôi những đâm tích tắc lòi tim
Hãy chỉ cho tôi chỗ nào
Tôi đổ bớt đuợc tôi đi
Hai tiếng boong boong đồng hồ sốt ruột
Nện hai vồ đúng chỏm đầu tôi
Tôi gục giữa đêm đen gà chửa gáy...
chương 29 đường cùngTôi vẫn thế! Vết nhăn bổ dọc trán
Chìm một đêm dâm ướt mượt môi đèn
Khô nỏ một chiều vàng cong lá đỏ con tim
Tôi lên con! Mây bỏ phố Hàng Song
Noi đây tôi để một vết chân buồn chưa đóng vẩy
Ai bảo tôi cách nào tôi thoát khỏi châh song tôi?
Tôi bị tiếng cơ-leng-keng phố sớm
Tiếng cơ-lao-xao xào xạc đường chiều
Tôi bị giọt mưa đêm lách chách thềm tim
Đồng hồ cổ kề cà cưa tích t jc
Tôi bị điếu thuốc cháy xèo môi
Huyệt đêm chôn một người... hở con mắt
Một ngọn đèn mồ chảy mủ phố về khuya
Tôi bị đám nữ tu áo xanh
Trưa hè vườn hoa vạch quần bắt rận
Đèn tắt... một nhà tu kín trong đêm
Bỗng tâh mâh tần mần
Bỏ dở trang kinh ngồi cạy vẩy
Một nỗi buồn xưa chưa mím miệng bên lòng
Tôi bị - tôi không cắt nghĩa nổi
Chưa yêu tôi đã thất vọng
Tôi ra bến tầu tôi quấy quả dòng sông
Ai? Ai có thê’ thu xếp cho tôi
Một thế giói hoà thuận?
Ai có thể bắc cầu đò vào cõi sao bay?
Hãy cho tôi một ngày - một ngày tho ấu hẳn!
Hãy cho tôi một góc phố nào sưong xuống thật
tho ngây...
Tôi không thể... không thể nữa!
Đừng bắt tôi ăn ở vói châu Âu
Đừng bắt tôi ăn ở vói châu Á
Có phải châu Phi không nhỉ?
Thôi thôi! Tôi đã rối trí
Chia gì be bét những năm châu?
Tôi không đếm xuể
Tôi thì tôi là một thứ mọi lồ ngồ
Tôi chỉ đếm mọi cái gì không quá một
Tôi chỉ... thôi thôi! Tôi không chơi với các anh nữa
Tôi đi đây! Vĩnh biệt tất cả!
Để tôi yên! Đê’ tôi yên!
Tôi không có đủ đau thuơng cho mãn hạn sống
Tôi không có đủ tình yêu
Yêu trái đất lục đục thế này
Tha cho tôi. Tôi chưa đánh vỡ gì cả
Tôi chì đánh vỡ của mọi nguôi một mảnh sống: đời tôi
Vĩnh biệt! Vĩnh biệt!
Tôi không công nợ gì hết
Nhỡ thử tôi quên tôi có nợ ai gì
Cho tôi khất. Đê lần sau
Nếu lần sau còn có nữa!
Mẹ ôi! Thôi! Mẹ ở! Con đi...
Chương 30 đêm đầu ôĐêm đầu ô hom hem đèn lửa
Đêm đầu ô mái nát đỡ tuòng xiêu
He hé mịt nhà ai che liếp hở
Đêm đầu ô nguôi đi vênh phố dốc
Nguôi về xuôi ngõ cũ vêu vao
Tay địu rách quàng vai đừng đâm ngang bãi vắng
Đê các hàng cây mua lá úa sụt sùi
Đêm đầu ô bóp phulít ngáp vệt sáng vàng khè
Đêm đầu ô gió năn nỉ qua ngã ba
Gõ cửa từng nhà không ai cho ngủ đậu
Gió oi đừng vội tủi
Khuya rồi! Hãy tới khóc ở hom sông
chương 38 đêm cuối cùngĐồng chí ngã. Hãy yên tâm
Dù yên tâm là điều chẳng thể
Dù con thơ còn bé dại
Dù sương mù rơm rớm ngã tư xưa
Dù người thiếu phụ áo đen đã đành không gì an ủi nổi
Dù trên mồ không khói thắp không bia
Cao Bắc Lạng! Hà Nội! Huế! Cà Mau! Sài Gòn! Mỹ Tho! Đêm xuống dù cuối cùng, đêm xuống vẫn từng nong. Người nô lệ khổ đạp thành già
Tay lấm đám đông gầy bẻ tan phố xích...
Sầm! Đêm đổ nặng nề
Cùng nghìn nỗi khổ nghìn cân
Ngày lên...
Và tôi đi...
Từ đó tôi đi
Tôi đi giữa đêm tan ngày mọc
Xa xa là non sông dày dạy rạng đông
Tiếng chim chiêm chiếp sáng
Tôi đi...
⚝ ⚝ ⚝
1 Hồ Thiền Quang gần nhà Trần Dần, đọc theo tên Pháp Halais (Rue Halais), tức phố Nguyễn Du ngày nay, chạy sát hồ.