CHƯƠNG 3 DƯỚI SỨC NÓNG CỦA MẶT TRỜI*1-XUÔI THEO DÒNG MEKONG

Thành phố Cảnh Hồng, cách Bắc Kinh 3.000km nằm ở khúc rẽ trên dòng sông Mekong, là một trong những vùng xa nhất Trung Quốc. Từ hồi năm 2001, khi tôi lần đầu ghé vùng biên giới phía Nam này của tỉnh Vân Nam, người ta vẫn có thể ở trong những căn nhà sàn bằng gỗ theo truyền thống với những tấm mái lá cọ. Ðây là một thị trấn im lìm với vài khách sạn và hai quán cà phê phục vụ cho dân du lịch ba-lô vốn bay nhảy khắp nơi ở Trung Quốc, Lào và Thái Lan. Một vài thương nhân đá quý Miến Ðiện, vận bộ xà-rông, trước đó đã từ Myanmar vượt biên sang để bán hàng cho làn sóng du khách nội địa đầu tiên.2* Nhưng việc làm ăn này diễn ra chậm chạp: họ dành cả buổi chiều thiếp ngủ dưới bóng mát ở mặt tiền cửa tiệm. Bên cạnh việc nhà thổ xuất hiện rải rác, thú tiêu khiển duy nhất ở Cảnh Hồng là khu chợ đêm bên sông, tại đó nhiều ông cầm loa mồi chài khách qua đường thử mấy trò đu quay ọp ẹp ở hội chợ.

Khu vực sông Mekong

Kể từ đó, tiền của dân du lịch nội địa đã biến đổi khu hẻo lánh oi bức này. Những căn nhà sàn đã được dọn đi dành chỗ cho những khu chung cư, và nhiều khách sạn cao tầng mọc lên như cỏ dại dọc theo bờ sông Mekong, tên địa phương là sông Lan Thương. Những con đường rợp bóng cọ của thành phố trông giống một khu chợ ngọc bích khổng lồ, có hàng dài các phòng trưng bày bao bọc bằng kính chào mời những món nữ trang màu xanh sữa cho các du khách vận những cánh áo kiểu Hawaii. Những cửa tiệm khác bán những gói trà Phổ Nhị có bao bì, vốn được cho là giúp giảm cân, hoặc bán những con voi trang trí được chạm khắc bằng gỗ hồng sắc vùng nhiệt đới. Một phiên bản ít hỗn loạn hơn của khu chợ đêm cũ vẫn còn tồn tại, nhưng họ cạnh tranh với một con phố quán bar đắt đỏ và những tiệm karaoke sáng đèn neon. Những con đường này rầm rập tiếng xe tải động cơ diesel xả khói đang chở những thức hoa quả ngoại lai đi khắp Trung Quốc, làm hoen ố bầu trời xanh bằng những đám khói xám xịt.

Hoàn cảnh phồn thịnh mới có của Cảnh Hồng được tạo dựng dựa vào những vụ đầu tư khổng lồ cho cơ sở hạ tầng vận tải. Cho đến khi có đường cao tốc mới tiết kiệm một nửa thời gian di chuyển, người ta phải tốn 15 giờ lái xe về phía Nam Côn Minh, thủ phủ tỉnh Vân Nam, dọc theo các con đường ngoằn ngoèo. Tôi nhớ một chuyến đi đày ải vào mùa xuân năm 2003, khi tôi tháo chạy khỏi Bắc Kinh đến Vân Nam trong thời gian bùng phát dịch Hội chứng hô hấp cấp tính nặng (SARS), vốn đã tước đi hàng trăm sinh mạng ở thủ đô thời ấy. Ngay sáng sớm, sau một đêm trằn trọc trên chiếc xe đò giường nằm, các nhân viên bệnh viện vận bộ đồ trùm kín nhẹ nhàng lên xe kiểm tra nhiệt độ của chúng tôi và xịt thuốc khử trùng. Trong những ngày đó, đi lại bằng xe đò dễ dàng hơn máy bay, do lúc ấy có rất ít các chuyến bay. Ngày nay, sân bay thành phố có sự phục vụ của 40 chuyến bay hàng ngày từ thủ phủ Côn Minh: Cảnh Hồng không còn tạo cảm giác một vùng viễn phương cô lập ngụ ở phần rìa bị quên lãng của Trung Quốc.

Thực tế, trong phần lớn lịch sử, Cảnh Hồng hiếm khi thuộc về Trung Quốc. Là thủ phủ của châu Tây Song Bản Nạp, đây là quê hương của dân tộc Tai, còn được gọi là Dai (傣/Thái) bằng tiếng Trung Quốc. Trong nhiều thế kỉ, Tây Song Bản Nạp là điểm dừng chân quan trọng trên Trà Mã Cổ Ðạo (Ancient Tea Horse Road), một mạng lưới các tuyến đường của những đoàn lữ hành dùng con la thồ hàng, đi vòng vèo qua các vùng núi ở Vân Nam và Miến Ðiện. “Con đường Tơ lụa Nam phương” này dẫn lên miền Bắc tiến vào Tây Tạng và các vùng đồi thấp của dãy Himalaya, về phía Tây đến Bengal và Ấn Ðộ, và về phía Nam tiến vào vùng Ðông Dương. Ở phía Bắc, Trung Quốc đang toan tính phục hồi lại tuyến đường giao thương này bằng cách xây dựng một “hành lang kinh tế” từ Côn Minh xuyên qua Myanmar, Bangladesh và Ấn Ðộ. Cảnh Hồng đang xác định tương lai của mình bằng cách hướng đến dải phía Nam thuộc tuyến đường xưa cũ kia – đến Lào, Thái Lan và xa hơn nữa.

Những nhà quy hoạch tin rằng khi cải thiện khả năng nối kết với vùng Ðông Nam Á đất liền, mà Vân Nam san sẻ đường biên giới dài 4.000km, họ sẽ giúp phát triển được các khu chợ mới và mang đến nền phồn thịnh chung. Việc Trung Quốc mở rộng sang khu vực sông Mekong, như ở Trung Á, dựa trên một chính sách thành công lớn ở quê nhà. Từ hồi năm 2000, Trung Quốc bắt đầu một nỗ lực kiến thiết to lớn ở những khu vực miền Trung và miền Tây khi ấy vẫn còn bần cùng. Chính sách “Tây tiến”[31] này chú trọng vào việc xây dựng mạng lưới vận tải hiệu quả ở khắp một khu vực xa xôi và thường khó sống vốn vẫn còn bị ngăn cách với phần còn lại của đất nước. Mục tiêu nhằm khai thông khu vực này đến với giao thương trong nước, nối kết nó với vùng ven biển trù phú hơn nhiều ở phía Ðông. Ngày nay các tỉnh phía Tây Trung Quốc được thắt chặt với nhau bằng nhiều tuyến đường bộ và đường sắt; giao thương trong nước đang bùng nổ.3*

Vân Nam đã đạt được tiến bộ rất lớn ở việc cải thiện những tuyến đường nối kết với phần còn lại của Trung Quốc, đặc biệt trong năm năm qua. Năm 2012, một sân bay mới rộng lớn đã mở cửa ngay bên ngoài Côn Minh, thủ phủ của tỉnh này. Năm 2015, đây là sân bay tấp nập thứ bảy của Trung Quốc, phục vụ gần 38 triệu hành khách, nhiều người vốn là du khách nội địa đang tìm kiếm những thắng cảnh hàng đầu Trung Quốc. Ðể so sánh tương quan, số lượt hành khách đi qua sân bay Côn Minh năm đó nhiều hơn số hành khách ở Berlin hoặc Newark (New Jersey, Hoa Kỳ).4* Rõ ràng còn nhiều du khách hơn nữa sẽ đổ tới những kì quan tự nhiên của Vân Nam, chạy dài từ các đỉnh núi phủ tuyết cho đến khu rừng nhiệt đới, sau khi khai trương tuyến đường sắt tốc độ cao dài 2.000km từ Thượng Hải đến Côn Minh. Tuy vậy, Vân Nam vẫn còn gặp nhiều trở ngại do địa thế bị đất liền bao bọc: cảng khẩu nội địa trọng yếu gần nhất là Thâm Quyến, cách khoảng 1.500km trên vùng địa hình nhiều chông gai hiểm trở.

Vân Nam là tỉnh nghèo thứ nhì ở Trung Quốc, với địa vị của nó trong nước cũng tương tự như Romania trong lòng EU hoặc West Virginia trong lòng Hoa Kỳ. Nhưng nơi đây vẫn còn phát triển hơn nhiều so với những khu láng giềng: xét theo tiền bạc, một cư dân Vân Nam trung bình có đời sống khá giả hơn khoảng ba lần so với những cư dân ở Lào hoặc Campuchia. Vì sự bần cùng ở những khu láng giềng đang trì lại chính sự phát triển của Vân Nam, giới quy hoạch ở Bắc Kinh muốn mở rộng chính sách “Tây tiến” qua các vùng ở biên giới. Năm 2011, họ chỉ định Vân Nam là “kiều đầu bảo 桥头堡 (bridgehead)” với mục đích thúc đẩy phát triển sang vùng Ðông Nam Á.5* “Kiều đầu bảo” là một thuật ngữ quân sự chỉ đến một thành lũy kiểm soát vùng biên giới, nhưng các chiến lược gia của Bắc Kinh đã tiếp dụng chữ này nhằm mô tả một cửa ngõ khu vực hoặc một trung tâm địa chiến lược. Thuật ngữ này thường xuyên xuất hiện trong những bản tường trình của chính phủ, nhưng không được dịch trực tiếp sang các tiếng nước ngoài, với ý bảo rằng giới quy hoạch Trung Quốc ý thức được những ngụ ý bất an của chữ này.

Chiến lược “kiều đầu bảo” khớp với Sáng kiến Vành đai và Con đường và lời kêu gọi trước đó của cựu Chủ tịch Giang Trạch Dân để cho những doanh nghiệp nhà nước tìm được các thị trường mới ở hải ngoại. Tầm nhìn của Bắc Kinh là những nỗ lực của Vân Nam trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng cứng ở các khu vực biên giới sẽ là điều làm lợi cho nền kinh tế của chính Trung Quốc. Nếu những nỗ lực đó có thể biến Vân Nam thành một khu vực giao thương thành công, họ có thể giúp cả vùng này phát triển mạnh hơn nữa. Ðây một phần là cái mà giới lãnh đạo Trung Quốc có ý muốn nói khi họ nói về lối ngoại giao “đôi bên cùng có lợi” và “vận mệnh chung”. Ðối với một nước nhỏ như Lào, việc thúc đẩy phát triển của Trung Quốc sẽ là điều khó cưỡng lại: chỉ mỗi nền kinh tế Vân Nam cũng đã lớn hơn gần 20 lần rồi.

Nguy cơ cho Lào và Campuchia là họ sẽ trở thành nước lệ thuộc về kinh tế. Cả hai nước này đều đã lệ thuộc nhiều vào Trung Quốc trong lĩnh vực giao thương cũng như để được trợ giúp về đầu tư và tài chính. Khi mặt trời Trung Quốc càng tỏa sức nóng hơn nữa, hai nước này đang trên đường trở thành hai vệ tinh trong hệ mặt trời Trung Quốc. Ở Lào, các thành viên cấp cao của Ðảng Nhân dân Cách mạng Lào hợp tác chặt chẽ với những người anh em ở phương Bắc. Campuchia là nước dân chủ trên danh nghĩa, nhưng chính phủ của họ lại trông cậy vào Bắc Kinh để có được nguồn hỗ trợ chính trị sống còn, che chắn nước này trước các nỗ lực do Liên hợp quốc bảo trợ nhằm tìm lại công chính cho những nạn nhân của bọn Khmer Ðỏ sát nhân. Việc Campuchia sẵn lòng đáp lại tấm thịnh tình của Trung Quốc đã kích khởi những cáo buộc rằng họ là một quốc gia chịu ảnh hưởng nặng. Khi Trung Quốc tăng cường kiềm chặt kinh tế ở khu vực sông Mekong, những ngụ ý địa chính trị ở nơi đây càng trở nên rối rắm hơn bao giờ hết.

LÀO6*

Lào là một trong những nước ít quyết liệt nhất về mặt ngoại giao trên trái đất, nhưng lịch sử gần đây của họ đã bị gây phương hại trước sự can thiệp nước ngoài.7* Vào cuối thế kỉ 19, thành phố cổ Luang Prabang bị quân Cờ Ðen của Trung Quốc cướp phá. Bị Pháp đánh chiếm, Lào nhanh chóng được sáp nhập vào Ðông Dương thuộc Pháp. Chính quyền thuộc địa đã du nhập corvée, một hệ thống lao động cưỡng bức yêu cầu nam giới Lào phải đóng góp mười ngày lao động tay chân mỗi năm. Sau khi giành độc lập năm 1953, một số khu vực của Lào được mượn làm tuyến đường tiếp tế vào miền Nam trong suốt thời kỳ xảy ra Chiến tranh Việt Nam. Từ năm 1964 đến 1973, những đợt oanh tạc B52 của Mỹ đã giết 350.000 thường dân và cho Lào cái danh hiệu không ai muốn là “đất nước bị ném bom nặng nề nhất trên trái đất”. Thật khó tin là bom được ném vào Lào nhiều hơn toàn bộ châu Âu thời Thế chiến II.

Kể từ năm 1975, Lào là một trong những quốc gia có nạn tham nhũng nhất trái đất, phần lớn người dân ở đây chịu tình cảnh thiếu dinh dưỡng ở những mức nghiêm trọng. Là quốc gia duy nhất bị đất liền bao bọc ở Ðông Nam Á, nền kinh tế Lào đã chật vật, mặc cho khoáng sản phong phú, được phú cho tiềm năng thủy điện to lớn và có đất nông nghiệp màu mỡ. Dĩ nhiên chính phần thưởng này là thứ làm các nhà đầu tư Trung Quốc hứng thú. Trung Quốc đã duy trì mối bang giao tốt đẹp với Ðảng Nhân dân Cách mạng Lào, trở thành nhà đầu tư lớn nhất và đối tác thương mại lớn thứ nhì ở nước này.8*

Các công ty của Vân Nam đã hồi đáp nhiệt thành trước lời kêu gọi của Bắc Kinh trong việc thực hiện kiến thiết ở các vùng bên kia biên giới. Ðể đến Lào, nhiều luồng đầu tư đã đưa vào tuyến quốc lộ mới trị giá 4 tỉ đô-la chạy từ Côn Minh, vòng qua Cảnh Hồng và đi qua phía Bắc Lào để chạy tới Bangkok – một phần của tuyến đường dài với tên gọi “Asian Highway 3 (Quốc lộ châu Á 3)”. Ở phía Trung Quốc, con đường này đâm xuyên qua vùng đồi xanh rì những cánh rừng hồng sắc (rosewood) và gụ (mahogany). Toàn bộ đất nông nghiệp sẵn có đều được canh tác hết cỡ, với nhiều hàng rau quả gọn gàng trồng bên dưới mắt lưới đen và những hàng cây chuối thẳng tắp. Tôi thấy nhiều xe tải chở rau quả, một số có biển số xe được đăng kí ở vùng Ðông Bắc lạnh giá cách đây 4.000km. Ở Mengla, thị trấn cuối cùng ngay trước biên giới, chính quyền Vân Nam đang xây dựng một khu vực kinh tế 4.500km2 mà họ dự định sẽ biến thành một “trung tâm vận tải toàn diện” cho khu vực Mekong, hoàn chỉnh trọn vẹn bằng một sân bay mới.9*

Tôi đi nhờ xe sang Lào trên một chiếc xe tải của Công ty Thủy điện Vân Nam, vốn đang vận hành một con đập ở miền Bắc Lào. Các nhà tài trợ và chủ đầu tư Trung Quốc lưu tâm đến ít nhất một nửa trong số hơn 70 kế hoạch thủy điện được đề xuất trên dòng Mekong và các nhánh sông của nó. Những đầu tư khác của Trung Quốc trải rộng từ xây dựng và cơ sở hạ tầng cho đến nông nghiệp và khai khoáng: Lào có lượng trầm tích lớn của các quặng vàng, đồng, bô-xít, sắt, chì, kẽm và các hợp chất kali. Phần lớn lượng khoáng sản này đều chưa nằm trên bản đồ, và Lào đang tìm sự giúp đỡ từ các nhà khai khoáng của Trung Quốc để thực thi các công đoạn khảo sát chi tiết. Các công ty khai khoáng lớn của Trung Quốc đều có chỗ đứng ở đó: Công ty Lữ nghiệp Trung Quốc (Aluminum Corporation – Chalco)[32] và Công ty Ngũ Khoáng Trung Quốc (China Minmetals Corp)[33] đều hoạt động ở các mỏ đồng; Công ty Khoáng nghiệp Kim loại màu Trung Quốc (China Nonferrous Metals)[34]có một dự án bô-xít.

Mặc dù Bắc Kinh cấp đa số phần quỹ tài trợ cho Quốc lộ Côn Minh – Bangkok, nhưng khu vực ở Lào lại được Ngân hàng Phát triển Châu Á (ADB) quản lí một phần. Chương trình Tiểu vùng Mekong mở rộng (GMS) được thiết kế để xúc tiến giao thương bên trong khu vực bằng cách nâng cấp khả năng kết nối vận tải và thiết lập các “hành lang kinh tế” giữa những thành phố lớn của khu vực sông Mekong. Vân Nam và Quảng Tây đều là thành viên, cùng với Lào, Campuchia, Myanmar, Thái Lan và Việt Nam.10* Chương trình xây dựng đường bộ của ADB được Bắc Kinh hỗ trợ nhiệt thành do về lí thuyết chương trình này sẽ cho phép các xe tải container từ Vân Nam có đường chạy tới Thái Lan và cảng Bangkok. Một con đường bộ khác hướng về phía Ðông Nam sẽ nối tới Hà Nội và cảng Hải Phòng, ở miền Bắc Việt Nam. Việc ADB can dự vào đã giúp Trung Quốc mở rộng sức ảnh hưởng trong khu vực của mình.

Từ biên giới, tuyến quốc lộ sẽ uốn lượn về phía Nam băng qua các khu nhà gỗ giản đơn chứa cả người lẫn lợn – một phong cảnh quen thuộc ở Vân Nam đến tận một hai thập niên trước. Các con đường ở Lào thường là loại đường mòn nhiều vết lún mà sẽ hóa thành bùn khi đến thời điểm gió mùa, tuy vậy chúng tôi lái dọc theo tuyến quốc lộ mượt mà có một hàng dài nhiều con mương sâu làm bằng bê-tông để thoát nước mưa.11* Tối đó, ở thị trấn Udomxai, tôi khám phá ra lí do tại sao. Khi tìm chỗ ăn, tôi đi theo tràng cười khàn khàn đến một quán ăn đầy ắp kĩ sư đường bộ người Trung Quốc đang một bữa say sưa. “Chúng tôi xây đường từ đây đến biên giới”, Vương Tiêu (Wang Xiao), một kĩ sư ở Công ty Cầu đường Dương quang Vân Nam (Yunnan Sunny Road Bridge)[35] nói với tôi trong khi miệng đầy cá ướp muối và vịt xông khói. “Không có chúng tôi, Lào không phát triển được – họ chỉ đơn giản là không có tiền. Chúng tôi xây đường sá cho họ và chính phủ họ mượn tiền từ ngân hàng của chúng tôi ở mức lãi suất ưu đãi.”12*

Khi đó, Vương Tiêu và đội của anh đã ở Lào được bốn năm, sau những kì hạn công tác ở Pakistan và Ethiopia. “Nước này giống châu Phi”, anh ta bảo tôi, khi những đồng nghiệp mặt đỏ gay của anh ta đang nốc rượu gạo Vân Nam. “Chúng tôi cho dân ở đây mớ tiền để làm việc, nhưng họ chậm chạp quá. Họ không làm việc chăm như người Trung Quốc chúng tôi, nên chúng tôi thuê chủ yếu công nhân Trung Quốc. Người Trung Quốc sẵn lòng làm việc ở hoàn cảnh khó khăn vì họ muốn gia đình mình có cuộc sống tốt hơn”. Nhiệm vụ kế tiếp của họ, anh ta nói, là tái xây dựng con đường loang lổ chạy đến Luang Prabang, một thị trấn Phật giáo linh thiêng nổi danh vì những tu viện tráng lệ nơi này, ngụ hai bên bờ sông Mekong. Tôi hồ nghi liệu những nhà sư Luang Prabang đang ngày ngày chạm mặt những du khách Trung Quốc ồn ào và dân Tây ba-lô bụi bặm, có chào đón công cuộc kiến thiết này hay không.

Rốt cuộc, ta có thể lái xe 1.000km từ Côn Minh đến Viêng Chăn trong một ngày. Giới doanh nhân Trung Quốc đã bận bịu cải đổi nền trời của thủ đô từng một thời mơ ngủ của Lào bằng nhiều khoản đầu tư vào các khu phức hợp mua sắm và khách sạn; họ còn kiểm soát các dịch vụ tang lễ của thành phố.13* Tuy vậy, trong lúc này, con đường tốt nhất của Lào rẽ sang phía Tây đến biên giới giáp Thái Lan. Cho đến tháng Mười Hai năm 2013, khu vực này của quốc lộ Côn Minh đến Bangkok gặp một điểm dừng đột ngột ở sông Mekong, tạo nên đường biên giới với Thái Lan. Xe tải phải dỡ các container hàng lên tàu, rất tốn kém và mất thời giờ. Nhưng một cây cầu mới dài 500m, một phần được Bắc Kinh tài trợ, đã tạo nên một tuyến đường tiếp nối thành công. “Cây cầu là đường liên kết bị thiếu”, theo lời tuyên bố của Stephen Groff, Phó Chủ tịch của ADB, ở buổi lễ khánh thành. “Với toàn bộ cơ sở hạ tầng được trù hoạch, ta có thể hiện thực hóa tiềm năng của hành lang này trong việc trở thành yếu tố thúc đẩy giao thương, du lịch và đầu tư khu vực.”14*

Ðó là kế hoạch – vậy mà vài tháng sau khi khánh thành cây cầu, tôi ghé qua mà chẳng thấy chiếc xe tải nào đi qua chốt hải quan mới bóng mượt này.15* Kinh nghiệm của chính Trung Quốc về việc kiến thiết nghĩa là họ có niềm tin lớn lao về việc đầu tư sẽ dẫn đến tăng trưởng; nhưng triết lí “cứ xây vào và chúng sẽ tới” có thể không tỏ ra hiệu quả ở bên kia biên giới, đặc biệt ở những khu vực thưa thớt dân cư. Tuyến quốc lộ mở ra nhiều cơ hội giao thương với Thái Lan, nhưng hiếm xe tải Trung Quốc nào sẽ đi trọn đoạn đường 1.800km từ Côn Minh đến Bangkok – cho dù họ được phép băng vào Thái Lan, điều mà hiện tại không được phép. Ðể có thể thực hiện giao thương đường bộ trong khu vực, các nước GMS sẽ cần phải đơn giản hóa các thủ tục hải quan và thống nhất các tiêu chuẩn hậu cần. Nếu không đưa vào phần mềm, phần cứng của cơ sở hạ tầng sẽ vẫn còn tình trạng chưa dùng đúng mức.

Các tham vọng của Trung Quốc trong khu vực mở rộng ra ngoài phạm vi các con đường bộ: họ muốn xây dựng một tuyến đường sắt “tốc độ cao” chạy dọc theo xương sống của đất liền Ðông Nam Á, nối Côn Minh với Singapore. Chỉ mỗi khu vực ở Lào đã có chi phí dự kiến lên đến 7 tỉ đô-la Mỹ, khoảng một nửa sản lượng kinh tế thường niên của nước này. Tuyến đường 417km từ biên giới Trung Quốc đến Viêng Chăn sẽ có 154 cây cầu và 76 đường hầm, và có thể cần đến 50.000 công nhân – hầu hết được đưa từ Trung Quốc sang. Bắc Kinh háo hức việc xây dựng tuyến đường sắt này vì nó sẽ giúp cải thiện đường tiếp cận các thị trường tiêu dùng ở Thái Lan và Malaysia. Từ Bangkok, còn có tiềm năng cho một đường liên kết đi tiếp dẫn đến cảng ngoài khơi do Thái đầu tư tại Dawei ở phía Nam Myanmar. Về phần mình, chính phủ Lào tin rằng tuyến đường sắt sẽ mang đến giao thương, phát triển đầu tư và kinh tế cho quốc gia mình – chưa kể đến việc vươn tới tầm hiện đại bóng bẩy.

Thỏa thuận đầu tiên vào năm 2009, khu vực của dự án ở Lào bị trì hoãn vào năm 2011. Khi cựu Bộ trưởng đường sắt Lưu Chí Quân bị bắt vì tham nhũng vào năm đó, Trung Quốc tái xem xét tất cả các khía cạnh của chính sách đường sắt – đặc biệt tuyến tốc độ cao, vốn là dự án con cưng của Lưu. Những chủ đầu tư thuộc sở hữu nhà nước Trung Quốc nghi ngờ liệu dự án này có thành công về mặt thương mại không. Trong khi đó, phi vụ này bị hoãn lại trong Quốc hội Lào trước chi phí trả nợ khổng lồ và trước nỗi sợ dự án không làm lợi gì cho người dân. Phe đối thủ chỉ ra rằng Lào trước sau gì cũng phải dùng đến những nguồn khoáng sản chưa khai thác để làm thế chấp cho các khoản vay của Trung Quốc. Nếu những khoản trả nợ được thực hiện bằng cách nhượng quyền khai khoáng cho các công ty Trung Quốc, tuyến đường sắt này có thể trở thành một băng tải chuyển của cải ra khỏi Lào.

Với việc Bắc Kinh đề nghị hỗ trợ mạnh mẽ, những nỗi sợ này đã được gạt sang bên. Tuyến đường sắt đó cuối cùng được bật đèn xanh vào tháng Mười Một năm 2015, và việc khởi công xây dựng vào tháng sau đó. Theo thỏa thuận chốt lại, 70% khoản đầu tư sẽ đến từ Trung Quốc với hầu hết phần tài trợ do Ngân hàng XNK cung ứng. Tuyến này sẽ được xây dựng, với thời hạn hoàn thành vào năm 2020, bởi một hiệp hội các công ty Trung Quốc với dẫn đầu là Tổng công ty Ðường sắt Trung Quốc (China Railway Corporation)[36]. Với GDP đầu người dưới mức 2.000 đô-la Mỹ và 80% trong số 6,8 triệu dân làm nghề nông tự cung tự tiêu (subsistence agriculture), Lào rõ ràng khó lòng từ chối lời đề nghị của Trung Quốc – cho dù họ liều ràng buộc chính mình với Trung Quốc về mặt tài chính trong nhiều thập niên sắp tới. Chính phủ Lào tin rằng, tăng trưởng trong tương lai phụ thuộc vào việc trở thành một khu vực tiếp chuyển bên trong khu vực Mekong.16*

Tuyến đường sắt này sẽ nối với tuyến đường sắt tách biệt do Trung Quốc xây dựng từ Viêng Chăn đến Bangkok. Phi vụ này, một phần của gói lớn hơn trị giá 10 tỉ đô-la Mỹ để xây 867km đường sắt ở Thái Lan, cuối cùng đã được kí kết vào tháng Mười Hai năm 2015 sau nhiều năm cãi nhau về chi phí tài trợ.17* Các công ty Trung Quốc sẽ cung cấp toàn bộ vật tư đường sắt cho tuyến này, vốn là phần tài trợ chủ yếu từ các khoản vay ngân hàng. Như ở Lào, tàu lửa chở khách sẽ chạy tốc độ trung bình 160km/h, còn tàu lửa chở hàng bị hạn chế ở tốc độ 120km/h – do vậy tuyến này chỉ có thể được miêu tả tối đa là “tốc độ trung bình”. Nếu tuyến này liên kết với Singapore, các chuyến tàu sẽ tốn gần hết ngày để đi từ Côn Minh đến được đó.

Việc Trung Quốc trình làng cơ sở hạ tầng cứng có lẽ có những hệ quả sâu rộng hơn đối với địa chính trị vùng Ðông Nam Á. “Bị thôi thúc trước các mạng lưới đường sắt tốc độ cao, các con đường bộ và các cơ sở viễn thông mới xoay quanh Côn Minh, cùng với việc can dự kinh tế mới phát sinh của Trung Quốc vào khu vực Mekong mở rộng, khu vực Ðông Nam Á đất liền đang trong quá trình phân cách khỏi khu vực Ðông Nam Á bờ biển”, theo lời Geoff Wade ở trường Ðại học Quốc gia Úc. Tuyến đường sắt này, theo dự đoán của ông, thậm chí có thể tạo thành một đường nứt gãy xuyên qua ASEAN.18* Lập luận này có lẽ đi quá xa, nhưng rõ ràng việc Trung Quốc đang càng lúc càng kiềm chặt khu vực này.

Ðiều này rõ ràng ở các vùng đất liền, tại đó số lượng nhà đầu tư Trung Quốc tiếp tục tăng lên. Ở Udomxai, thị trấn lớn nhất phía Bắc Lào, cư dân Trung Quốc chiếm khoảng 15% dân số. Những thương nhân Trung Quốc đầu tiên đến đây vào năm 2000, nhưng số lượng những người này đã phình lên kể từ khi mở con đường mới từ Vân Nam. Khi tôi ghé nơi này ngay sau Tết Trung Quốc năm 2014, nhiều ngôi nhà lớn đã dán ở ô cửa ra vào những tấm nhãn dính màu đỏ. Khu chợ trung tâm được chia làm hai phần – một phần đầy những người bán hàng địa phương đang dùng muỗng ăn hủ tiếu xì xụp, còn phần kia là những thương nhân Trung Quốc ăn bằng đũa. Kế bên, siêu thị lớn nhất thị trấn có quản lí là một cặp vợ chồng đến từ thành phố Ôn Châu ở bờ biển phía Ðông. “Cuộc sống ở quê nhà không ổn”, người chủ tiệm nói với tôi bằng giọng xuýt của Chiết Giang, đang ngồi trước các kệ chất đầy hàng Trung Quốc. “Ở đây buôn bán dễ hơn vì ít cạnh tranh hơn.”

Lên đầu đường, qua các khu chợ bán xe máy Trung Quốc, khách sạn Sichuan – Udomxai là nơi xa xỉ nhất thị trấn. Tôi trò chuyện với người chủ ở trước tủ kính chất đầy thuốc lá Trung Quốc hiệu Hồng Song Hỉ (Double Happiness)[37]. Vương Tân Minh (Wang Xinming) giải thích làm thế nào anh lại đưa gia đình mình tới đây theo lời khuyên của một người bạn làm việc tại một trong những xí nghiệp xe máy Trung Quốc ở Lào. “Ðầu tư ở Lào đắt hơn ở quê nhà vì hầu hết vật tư xây dựng cần phải được chuyển từ Trung Quốc sang”, anh cho biết. “Nhưng chúng tôi đang làm ăn rất ổn – khách sạn luôn gần đầy phòng”. Lượng khách ngày càng tăng là những người thành thị trung lưu lái xe đi xa nghỉ mát. Các du khách đến Luang Prabang thường than phiền về còi xe do những chiếc SUV Trung Quốc cứ bấm inh ỏi khi đi trên những con đường chật hẹp.

Vương là người ủng hộ nhiệt tâm cho tuyến đường sắt này, cái mà anh cho rằng sẽ mang lại nhiều du khách hơn. “Con đường bộ đến đường biên giới quá chậm và đầy phong ba”, anh giải thích. “Ðường sắt sẽ nhanh hơn và tiện hơn nhiều. Tuyến đó là thứ tuyệt vời cho việc làm ăn!” Nhưng giới phê bình cho rằng chi phí khổng lồ là thứ gây tổn hại tiềm tàng cho nền kinh tế, còn tác động về môi trường vẫn là điều chưa ai rõ. Các công ty Trung Quốc hăng hái phát triển những khu đất dọc theo tuyến đường sắt, tại đó việc đốn gỗ trái luật đã là một vấn đề nghiêm trọng. Những ngọn đồi dọc theo tuyến quốc lộ chính ở phía Bắc Lào đã bị tước hết những cánh rừng nhiệt đới rậm rạp và thay bằng những khu rừng cao su khẳng khiu – nhiều khu rừng trong số đó thuộc sở hữu của những ông lớn ngành cao su Trung Quốc. Ở biên giới Lào – Trung Quốc, tấm bảng trưng ảnh của hải quan cho ta thấy bọn buôn lậu đang ngồi xổm, đầu cúi xuống, kế bên những chiếc xe tải chất đầy gỗ gụ và gỗ hồng sắc được giấu kín. Lào đang cố dùng biện pháp nghiêm ngặt hơn đối với việc buôn bán gỗ, nhưng gỗ cây rừng nhiệt đới là thứ dễ mua ở đây. “Toàn bộ đồ nội thất khách sạn của tôi đều làm từ loại gỗ gụ thượng hạng”, chủ khách sạn Vương tự hào cho tôi biết.

Ðối với nhiều nhà đầu tư tư nhân Trung Quốc, thứ hấp dẫn ghê gớm ở Lào chính là những khu đất rẻ tiền và màu mỡ. Những người khách ở khách sạn Sichuan – Udomxai gồm có một nhóm đến từ Tứ Xuyên (Sichuan) đi dò thám các cơ hội làm ăn. “Tôi đọc một bài báo trên mạng viết về Lào”, ông Vũ (Yu) cho biết. “Chúng tôi đang nghĩ đến việc đầu tư vào nông nghiệp – trồng dưa hấu hoặc rau củ, hoặc có lẽ nuôi gà. Chúng tôi có cuộc gặp với chính quyền tỉnh chiều nay. Họ rất thân thiện với giới lãnh đạo Trung Quốc”. Người dân thì ngược lại, họ cảm thấy ít thân ái trước giới đầu tư Trung Quốc: đây chính xác là loại tinh thần doanh nghiệp gây sợ hãi cho mọi người ở khắp châu Á. Giới đầu tư Trung Quốc mang đến vốn tư bản giá trị, kĩ năng và công nghệ – nhưng họ còn mang đến sự cạnh tranh.

Giới nông dân Trung Quốc thấy được một cơ hội rành rành ở Lào. “Thuê một mẫu đất tốn chỉ vài trăm nhân dân tệ mỗi năm”, một nông dân trồng dưa hấu đến từ Thiểm Tây kể tôi nghe khi đang đứng xếp hàng nhập cảnh, cười toe qua hàm răng ố màu thuốc lá.19* Ông bảo đối tác của ông, một người đàn ông có bộ ria lởm chởm, đã chất rau quả lên xe tải chở về nhà ở phía Tây Bắc Trung Quốc. Những người nông dân như người này đã mang đến nhiều thứ mà dân Lào đang thiếu – hệ thống tưới tiêu, phân bón, thuốc trừ sâu và khả năng quản lí nông nghiệp – và tuyển dụng nhiều người địa phương. Nhưng các nhà đầu tư lớn thích có được đất tô nhượng, chỉ thuê ít dân địa phương. Khi sản vật sẵn sàng để gặt hái, nó được đóng gói tại chỗ và chất lên xe tải đi qua biên giới tới Vân Nam, tại đó họ thu được phần lớn lợi nhuận. Không phải đầu tư nào cũng được chào đón như nhau.

Những nhà đầu tư nhỏ thường bán sản vật cho các công ty thương mại, những công ty này sẽ chuyển hàng đến các thị trường khắp Trung Quốc. Họ liên hệ với những người như Phi Tiểu Ðông (Fei Xiaodong), người tôi gặp trên xe đò đi từ Cảnh Hồng đến biên giới Trung – Lào. Phi là người đàn ông mập mạp, đầu cạo trọc và bụng to, mang một nắm tiền mặt trong một cái túi da cá sấu trên đó còn gắn đầu cá sấu con. Ông ta làm việc cho một công ty hậu cần có văn phòng nằm ở Thụy Lệ, ở vùng biên giới Myanmar, và Ürümqi, hàng nghìn km về phía Bắc Tân Cương. Bằng giọng rầm rầm trong cổ họng của vùng Ðông Bắc Trung Quốc, ông gầm một tràng các con số và tên địa danh vào iPhone: “Hạ Môn, Hàng Châu, Phụng Thiên, Bắc Kinh… Tôi sẽ hỏi ở Côn Minh giá bao nhiêu, nhưng sẽ tốn vài nghìn thôi”. Ông được một đồng nghiệp tới đón trong một chiếc xe truyền động bốn bánh mang biển số tỉnh Hắc Long Giang. “Chúng tôi suốt ngày đi qua biên giới”, ông cho biết.

Nhiều giờ lái xe từ biên giới, ở điểm giao khét tiếng của Lào, Thái Lan và Myanmar, có tên gọi là “Tam giác Vàng”, tôi thấy giới đầu tư Trung Quốc đang trồng chuối. Khu vực này nổi danh hơn về việc trồng cây anh túc trái luật, nhưng các đồn điền hợp pháp ở đây đều có quy mô ở tầm công nghiệp. Những cây cọ đu đưa lấm chấm những mảng xanh lam phi tự nhiên – những cái bọc nhựa bảo vệ được nông dân Trung Quốc dùng đến để ngăn lũ sâu bọ và tạo điều kiện cho trái cây chín. Chúng được tưới nước bằng mạng lưới đường ống và được chia thành nhiều khu với những biển hiệu viết bằng chữ Trung Quốc. Nếu cần xác nhận về chủ quyền, chiếc SUV đỗ cạnh mấy cái cây mang biển số Vân Nam.

Thực tế, ở Lào không nơi đâu sức ảnh hưởng đang tăng của Trung Quốc lại hiển hiện hơn vùng Tam giác Vàng, tại đó nhiều loại nhà đầu tư đã tạo ra cho mình được một miếng Trung Quốc nho nhỏ ở cách xa biên giới. Ðặc khu Kinh tế Tam giác Vàng chiếm 103km2 đất ở bên bờ sông Mekong, bên kia sông là Thái Lan và Myanmar. Mặc dù chính thức vẫn là lãnh thổ Lào, vùng này được sử dụng theo hợp đồng thuê 99 năm và hoạt động miễn thuế. Ðiểm trung tâm ở đây là sòng bạc Kings Romans, một cái đền có cột chống với mái vòm bằng vàng và một vương miện khổng lồ có đèn neon. Mọi thứ ở khu vực này đều được nhập từ Trung Quốc sang, từ những viên đá lót đường đến lực lượng an ninh ra vẻ ta đây. Kings Romans chuyển vật tư xây dựng xuôi dòng Mekong từ Cảnh Hồng trên những chiếc sà lan 400 tấn, neo ở cầu tàu tư nhân của khu vực. Trong các khách sạn và nhà hàng, người ta chỉ chấp nhận tiền Trung Quốc, và mạng lưới điện thoại di động do hãng China Mobile cung cấp. Khu vực này hoạt động theo giờ Trung Quốc, tức là công nhân ở đây phải thức dậy trước dân địa phương một giờ.20*

Có nhiều sòng bạc khác ở Tam giác Vàng phục vụ các con bạc Trung Quốc và Thái, những kẻ không thể đánh bạc hợp pháp tại quê nhà. Nhưng Kings Romans là sòng bạc lớn nhất và bóng bẩy nhất, có biệt danh là “Macao trên dòng Mekong”. Bên trong những gian phòng lát đá hoa cương, những tay đánh bạc ném tiền nhân dân tệ Trung Quốc và baht Thái lên những chiếc bàn vải len xanh lá. Hầu hết khách Trung Quốc từ Thái băng qua Mekong theo những tour nghỉ mát, nhưng có một lượng khách lái xe đang tăng lên đi từ Vân Nam dọc theo tuyến quốc lộ mới. Tập đoàn Kings Romans đăng kí ở Hong Kong dưới tên Lào, Dok Ngiewk Kam, nhưng hầu như không ai biết gì về công ty ám muội này.21* Tập đoàn này vận hành một sòng bạc khác ở Mongla, một thị trấn biên giới do Trung Quốc chi phối nằm ở khu vực Nhà nước Shan, vốn có nền cai trị độc lập dưới quyền của Liên hợp quân Bang Wa (United Wa State Army), một nhóm nổi loạn ở Myanmar. Những sòng bạc khác ở vùng Tam giác Vàng có tiếng là để rửa tiền buôn ma túy, chưa kể đến việc “làm biến mất” một số con bạc không trả nổi tiền thua bạc. Kings Romans khẳng định sòng bạc Lào của họ là việc làm ăn hợp pháp, và vào năm 2015 họ nộp cho chính phủ Lào 6,3 triệu đô-la tiền thuế mà họ mắc nợ trong năm năm trước đó.22*

Triệu Vĩ, Chủ tịch Tập đoàn Kings Romans và là dân xứ Ðông Bắc Trung Quốc, muốn tạo ra không chỉ một ổ cờ bạc trong rừng rậm. Ðặc khu kinh tế này bao gồm một khu phố người Hoa với nhiều siêu thị và tiệm mì, một “Trường Hữu hảo Lào – Trung” để dạy con em của nhân viên, và một ngôi chùa Trung Quốc quản lí bởi những nhà sư đổ về đây từ Ngũ Ðài Sơn huyền bí. “Rồi sẽ có 30 người chúng tôi ở đây”, theo lời một nhà sư già vận bộ cà sa màu nâu vàng nhạt.23* Nhưng tôi thấy khu phức hợp này là một sự hòa trộn điển hình Trung Quốc giữa tham vọng to lớn với công đoạn hoàn tất không thành tâm. Những tòa nhà “truyền thống” ở khu phố người Hoa được làm bằng bê-tông và bề mặt ngoài làm bằng gạch giả. Gian phòng karaoke, trông như cung điện của hoàng đế, được canh gác bởi một đoàn quân đất nung phai màu với hình hài tệ còn hơn những người anh em hàng thật 2.000 tuổi. Ở bờ sông Mekong, lều của dân Mông Cổ đã được dựng lên trước đó bên dưới những tán cây cọ lá nâu có những chiếc lồng đèn Trung Quốc bụi bặm được treo lên đó. Khu phức hợp này có cảm giác giống như một khu trại nghỉ mát xiêu vẹo, chỉ gắn liền với một sòng bạc nhấp nháy.

Ngay cả những cô gái làng chơi cũng được đưa từ Trung Quốc sang. Ở mặt bên kia góc đường chỗ chùa, tôi thấy cả một tòa nhà chứa các tiệm mát-xa mang tên “Con phố trăm bông hoa (Street of a Hundred Flowers)” – một lối nói tránh của Trung Quốc ngày xưa dành cho các cô gái điếm. Chỉ với mục đích nghiên cứu, tôi chuyện trò với các cô gái ở tiệm “Phụng hoàng lửa (Fire Phoenix)” và “Mặt trăng lam (Blue Moon)”. “Tụi em có thể mát-xa cho anh – hoặc bất kì thứ gì anh thích”, theo lời một nhân viên trẻ hữu ích đến từ tỉnh Quảng Tây, đang sửa soạn trang điểm cho buổi đêm trước mắt. Một cô gái da ngăm đến từ Vân Nam nhìn như người Miến Ðiện nhưng cô bảo mình “hoàn toàn Trung Quốc”. Cô thuộc sắc tộc thiểu số Cảnh Pha, được biết với tên Kachin ở Myanmar. “Em có thể đến phòng anh với giá 100 nhân dân tệ (15 đô-la)”, cô chào mời, một cách hồ hởi. Tôi hình dung một đêm trong khách sạn này, đầy mốc và đầy muỗi, còn đỡ hơn san sẻ một căn phòng tập thể nhếch nhác. “Vậy không phải khá rẻ sao?” Tôi hỏi. “So với Thụy Lệ là còn đắt đấy”, cô ấy trả lời, nhắc đến thị trấn biên giới khét tiếng bất hảo của Vân Nam.

Rời khu vực đó, tôi đi qua một ga-ra đầy xe hơi ghé các khu “VIP”: mấy chiếc Hummer, một chiếc Bentley và hai chiếc limousine dài. Chúng được dùng để đón khách ở Cảnh Hồng hoặc từ sân bay địa phương ở Huayxai, cách đây một giờ về phía Nam. Nhưng nếu Triệu Vĩ làm được theo ý mình, đó sẽ là chuyện của quá khứ. Những bộ não đằng sau Ðặc khu kinh tế này tin rằng giới cờ bạc Trung Quốc có nhiều nhu cầu tiềm tàng đến mức Triệu sẽ xây dựng một sân bay quốc tế để chở khách từ Côn Minh hoặc Thượng Hải đến đặc khu này. “Ðó sẽ là sân bay lớn nhất Lào”, một nhân viên Kings Romans cho tôi hay, chỉ tay về phía hai người đào đất đang san phẳng một khu đất đầy bụi rậm để làm đường băng. Sân bay này là phần cuối cùng cho đại kế hoạch của Triệu nhằm xây dựng một vùng tiểu Trung Quốc với cư dân lên đến 50.000 người.

Người Lào nên lo ngại đến mức nào về tầm ảnh hưởng đang lên nhanh của Trung Quốc? Việc tiếp nhận kinh tế của Trung Quốc chỉ tầm một thập niên trở lại đây, nhưng những cái xúc tu của Trung Quốc đã nhanh chóng phát triển dài hơn và to hơn. Việt Nam và Thái Lan theo truyền thống là hai nhà đầu tư lớn nhất ở Lào, nhưng Trung Quốc đã vượt qua họ hồi năm 2013. Dữ liệu của chính phủ Lào cho biết tổng đầu tư tích lũy được của Trung Quốc đã vượt qua con số 6 tỉ đô-la vào năm 2015, nhưng con số thực sự hẳn nhiên lớn hơn nhiều.24* Lào vừa kém phát triển vừa dân số ít, nên Trung Quốc có nhiều cơ hội để đầu tư và kiểm soát việc di trú. Nếu chính phủ Lào đảm bảo rằng vốn, công nghệ và chuyên môn của Trung Quốc làm lợi cho nền kinh tế địa phương, những thứ đó có thể trở thành tấm vé cho Lào thoát khỏi tình cảnh bần cùng. Nhưng còn có một mối nguy rất thực tế, rằng các công ty Trung Quốc sẽ hút khô cạn Lào – đoạt hết khoáng sản, tàn phá phong cảnh và chi phối giao thương.

Chính phủ Lào đang chào đón một cách khác thường trước những khoản đầu tư của Trung Quốc, nhưng điều đó có thể thay đổi nếu nỗi oán phẫn của dân trong nước làm cho Lào trở nên thiếu ổn định về mặt chính trị. Có nhiều dấu hiệu cho thấy Ðảng Nhân dân Cách mạng Lào đang đánh giá lại mối quan hệ của mình với Bắc Kinh. Cuộc cải tổ vào tháng Một năm 2016 đã chứng kiến việc bãi chức một số viên chức cấp cao vốn được xem là thân Trung Quốc. “Lâu nay đã tồn tại một mối lo hiển hiện trong lòng công chúng cũng như giữa các đảng viên, rằng những vị lãnh đạo bị cách chức kia đã làm cho Lào trở nên càng lúc càng phụ thuộc quá nhiều vào Trung Quốc những năm gần đây”, theo lời Murray Hiebert, một Nghiên cứu sinh cao cấp (Senior Fellow) của hội cố vấn thuộc Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế ở Washington, DC. Ông tin rằng Lào giờ có thể ngả về lại Việt Nam, nước bảo trợ xưa nay của họ.25* Năm 2016, Barack Obama cũng trở thành Tổng thống Hoa Kỳ đầu tiên ghé thăm nước này, khi Washington tăng cường chiến dịch gây cảm tình (charm offensive)[38] khắp Ðông Nam Á.

Sức ảnh hưởng về kinh tế của Bắc Kinh với các nước láng giềng đang tăng lên, nhưng họ phải có những bước đi thật cẩn trọng nhằm duy trì được các mối bang giao hữu hảo. Ðó là lí do tại sao, xét đến mọi ngụ ý quân sự trong chiến lược “kiều đầu bảo”, họ đang cố nhọc công hơn nữa nhằm nhấn mạnh yếu tố “láng giềng hòa thuận và hữu hảo”[39]. Ngôn ngữ ngoại giao này được Bắc Kinh dùng cho các vùng đất biên giới phía Tây Nam, và nó có tác dụng xoa dịu nhiều hơn so với giọng điệu thường xuyên thù hằn nhắm đến khắp vùng Biển Ðông. Nếu chiến lược này thành công, trọng tâm ở Ðông Nam Á đất liền sẽ tiếp tục chuyển dịch về phía Bắc. Nhưng khi đế quốc kinh tế Trung Quốc mở rộng, Lào đang liều mình trước nguy cơ bị nuốt chửng.

CAMPUCHIA

Campuchia không có chung đường biên giới với Trung Quốc, nhưng nước này cũng đang bị kẹt trong phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc.26* Ở vương quốc nhỏ 15 triệu dân này, sức ảnh hưởng trong ngoại giao của Bắc Kinh lớn đến mức giới phê bình gắn nhãn đây là nước ủy nhiệm của Trung Quốc. Campuchia dựa vào Trung Quốc để có được một phần ba hàng nhập khẩu và giống như Lào, để xây dựng đường, cầu và các con đập. Tuy vậy ảnh hưởng của Trung Quốc không phải là điều tốt lành: Họ hậu thuẫn cho việc trì hoãn bắt những lãnh đạo bị Liên hợp quốc cáo buộc tàn sát thường dân dưới thời Pol Pot, và những công ty Trung Quốc sẵn sàng cộng tác với nhóm thương gia đặc quyền và tham nhũng của Campuchia. Kiểu ngoại giao này có thể hiệu quả ở những quốc gia độc tài chịu sự chi phối của những kẻ thân chính phủ, tại đó xã hội dân sự yếu ớt hoặc không hiện hữu. Nhưng đường lối đó khó lòng thuyết phục được những quốc gia tự do hơn rằng Trung Quốc thực sự muốn xây dựng một “cộng đồng vận mệnh chung” ở khắp châu Á.

Bắc Kinh từ lâu đã hiện diện một cách uy quyền ở Phnom Penh, thủ đô ẩm thấp của Campuchia, nhưng cho đến năm 2012 tầm mức ảnh hưởng của Trung Quốc vẫn chưa tỏ rõ ra. Ở ghế Chủ tọa kì họp thượng đỉnh ASEAN năm đó, Campuchia từ chối ủng hộ các quốc gia thành viên khác trong việc lên án Bắc Kinh vì những yêu sách lãnh thổ tạo tác động sâu rộng ở vùng Biển Ðông. Khi những cuộc đàm phán đổ vỡ và lần đầu tiên trong lịch sử của mình ASEAN không ban hành được thông báo chung, lúc ấy giới phê bình gắn nhãn Campuchia là con rối của Trung Quốc. “Trung Quốc đã kiểm soát ghế chủ tọa ấy, đơn giản thế thôi”, theo lời phát biểu của một viên chức ngoại giao trong khu vực.27* Hun Sen, lãnh đạo dài kì của Campuchia, giận dữ phủ nhận lời buộc tội ấy. Trước đó, ông tuyên bố rằng Campuchia sẽ “không bị ai mua chuộc”.28*

Thực tế là Campuchia chịu lệ thuộc nặng nề vào tiền Trung Quốc. Các khoản đầu tư trực tiếp được tích lũy của ngoại quốc vốn xuất phát từ Trung Quốc đã vượt qua con số 10 tỉ đô-la năm 2015, một phần ba tổng số và ít nhất gấp đôi khoản đầu tư của Hàn Quốc, nhà đầu tư lớn tiếp theo.29* Những xí nghiệp Trung Quốc chi phối các lĩnh vực quần áo và giày dép của Campuchia, một phần ba số con đường được cho là do Trung Quốc xây, và các công ty Trung Quốc đã tiêu gần 2 tỉ đô-la xây dựng sáu con đập. Năm 2013, Ngân hàng XNK cho Sinopec (Hóa dầu Trung Quốc) và Cambodian Petrochemical (Hóa dầu Campuchia) vay 1,7 tỉ đô-la để xây dựng nhà máy lọc dầu đầu tiên ở nước này.30* Các công ty Trung Quốc còn đầu tư mạnh ở lĩnh vực ngân hàng và tài chính, nông nghiệp, du lịch, khai khoáng, bất động sản, vận tải và viễn thông. Không ngạc nhiên khi biển quảng cáo trên con đường ra khỏi sân bay Phnom Penh quảng cáo cho Ngân hàng Trung Quốc.

Khoản đầu tư tiềm tàng lớn nhất của Trung Quốc vẫn còn năm trên bàn sách lược. Năm 2012, Công ty Ðường sắt Trung Quốc (China Railway Group) kí kết một thỏa thuận trị giá 9,6 tỉ đô-la để xây dựng 405km đường sắt và một cảng khẩu.31* Ðối tác của họ, một công ty bí ẩn mang tên Tập đoàn Lĩnh vực Khai khoáng Sắt và Thép Campuchia (Cambodia Iron and Steel Mining Industry Group – CISMIG), được đăng kí theo tên ba anh em người Trung Quốc. Chủ tịch CISMIG Trương Truyền Lợi (Zhang Chuanli) cho biết tuyến đường sắt này sẽ nối cảng khẩu với một nhà máy thép mới, được xây dựng với chi phí thêm 1,6 tỉ đô-la. Tuyến này sẽ giúp Campuchia khai thác được các nguồn quặng sắt chưa đụng tới và xuất khẩu thép. Công ty Ðường sắt Trung Quốc không đề cập dự án này trong những bản báo cáo thường niên, nhưng nếu dự án này triển khai, nó sẽ tiêu biểu cho một trong những dự án cơ sở hạ tầng lớn nhất mà một công ty Trung Quốc từng đảm trách ở hải ngoại.

Khi tiền Trung Quốc tuồn vào, văn hóa Trung Quốc cũng sẽ lan rộng. Campuchia từ lâu đã có một cộng đồng di dân người Hoa, nhưng làn sóng mới các doanh nghiệp đang bị quyến rũ trước những cơ hội ở nơi có lẽ là nền kinh tế cởi mở nhất Ðông Nam Á. Cửa tiệm, khách sạn, buôn bán và thậm chí các biển ngoài đường Phnom Penh cũng được viết bằng chữ Trung Quốc. Trường học Trung Quốc sinh sôi nảy nở, dạy tiếng Quan thoại cho những người bản địa nói tiếng Khmer bên cạnh những bạn đồng học nói tiếng Trung Quốc. Tết Trung Quốc không phải là ngày lễ chính thức, nhưng thủ đô Phnom Penh thực sự đóng cửa hết trong suốt thời gian lễ lạt này. Tôi thấy các ô cửa ở khắp thành phố đều được dán cặp liễn chúc may mắn bằng thư pháp Trung Quốc.

Ở dân nhập cư, có nhiều thiện ý dành cho họ, theo lời một số người mới từ Trung Quốc đến – mặc dù nhiều người dân Khmer thực sự không vui như những người nhập cư Trung Quốc đã thấy. “Chúng tôi ở đây không bị đối xử như người ngoại quốc, vì người Trung Quốc chúng tôi đã đóng góp ngần ấy cho đất nước này bằng cách xây đường và đập”, theo lời giải thích của ông Doanh (Ying), người quản lí một siêu thị trên một con phố tấp nập ở Phnom Penh có nhiều cửa tiệm và nhà hàng Trung Quốc. Ông bảo tôi rằng thành phố này là nơi cư ngụ của 60.000 người Campuchia gốc Hoa, chủ yếu là dân nhập cư thế hệ thứ ba, cộng với 50.000 dân đại lục tới đây trong khoảng một thập niên nay. “Tôi biết con số này vì chúng tôi thường có những cuộc gặp gỡ ở đại sứ quán”, ông nói, đứng bên cạnh kệ rượu gạo và rít mạnh điếu thuốc lá Trung Quốc. “Chỉ nội từ quận quê nhà của tôi ở tỉnh Chiết Giang đã có 3.000 người rồi.”32*

Bắc Kinh đã làm mọi thứ êm đềm cho những di dân Trung Quốc như ông Doanh, bằng cách tài trợ và xây dựng phần cơ sở hạ tầng đang được mọi người cần đến một cách tuyệt vọng. Với mức 1.168 đô-la nhỏ nhoi vào năm 2015, GDP bình quân ở Campuchia nằm mức thấp nhất ASEAN, thậm chí Myanmar còn xếp cao hơn.33* Trung Quốc là nguồn viện trợ hào phóng nhất của Campuchia, chi tiêu nhiều khoản trợ cấp và khoản cho vay ưu đãi trị giá gần 1,5 tỉ đô-la trong quãng 2009 – 2013, nhiều hơn Liên hợp quốc, Ngân hàng Thế giới, ADB và những nhà tài trợ đa phương khác gộp lại.34* Trong khi những nhà viện trợ và những ngân hàng phát triển của phương Tây đôi khi giữ lại các khoản tiền, viện dẫn những vụ xâm phạm nhân quyền và nạn tham nhũng thường gặp ở địa phương, thì Trung Quốc vẫn tiếp tục bơm tiền vào. Từ tận năm 2006, Hun Sen đã tán thưởng cách tiếp cận của Trung Quốc: “Trung Quốc nói ít mà làm nhiều”, ông nói khi bỏ túi 600 triệu đô-la tiền của Bắc Kinh.35*

Ðây là một cảm nghĩ thường gặp, thậm chí ở những người Campuchia theo học ở phương Tây cũng hầu như không có chút cảm tình thực sự nào với lối làm ăn của Trung Quốc. David Van Vichet sinh ra ở Phnom Penh nhưng tháo chạy khỏi đó một tuần trước khi quân Pol Pot chiếm thành phố này. Bố ông, khi ấy là trưởng quân cảnh, sợ chuyện xấu nhất xảy đến và đã đưa gia đình ra khỏi thành phố. Ông ở lại và bị giết – một sinh mạng trong số 1 – 3 triệu sinh mạng theo ước đoán đã bị thảm sát trong suốt quãng bốn năm của Pol Pot ở vai trò Thủ tướng nước Campuchia Dân chủ, theo như tên nước này được đổi lại khi ấy. Van Vichet sống tị nạn ở Pháp mười năm, trước khi chuyển đến Singapore và cuối cùng làm việc cho Liên hợp quốc; ngày nay ông cố vấn cho Bộ Thương mại Campuchia. Chúng tôi gặp nhau ở buổi tối tại La Residence, một khách sạn Pháp đắt tiền ngụ trong một căn biệt thự lớn vốn từng chịu đạn pháo nặng nề trong suốt vụ đảo chính năm 1997, khi Hun Sen truất phế Norodom Ranariddh, đồng thủ tướng với Hun Sen khi ấy.

Van Vichet trước đó vừa trở về nước sau chuyến công du Hoa Kỳ cùng với các bộ trưởng của chính phủ và các thương gia. Ông giải thích làm thế nào mà Campuchia lại háo hức đi tìm kiếm đầu tư từ Hoa Kỳ, nhưng ông bảo rằng chính quyền Tổng thống Obama đã không hồi đáp chuyện đó. Ông thuật lại làm thế nào mà năm 2014, khi Hun Sen tới Washington kèm theo một thông điệp giản đơn về việc “Campuchia muốn trở thành bạn”, cái ông ta nhận gần như là sự chỉ trích về nền dân chủ rạn nứt và tiếng tăm ghê tởm về nhân quyền của Campuchia. Giám đốc khu vực Ðông Nam Á của tổ chức Quan sát Nhân quyền (Human Rights Watch), David Roberts, đã miêu tả chính quyền Campuchia là một “quốc gia thị trường tự do theo Cộng sản Chủ nghĩa một cách mơ hồ với một liên minh tương đối độc tài đang điều hành trên một nền dân chủ bề mặt”.36* Tất nhiên điều này không làm Trung Quốc bận lòng chút nào. “Khi Trung Quốc đến, họ mang theo một tấm ngân phiếu lớn, còn người Tây phương đến với nhiều điều kiện kèm theo”, Van Vichet cho tôi biết khi đang ăn món cá hồi xông khói được phục vụ trong vỏ cây mía. “Nếu anh từng ở trong chính phủ Campuchia, anh sẽ thấy việc đó quá dễ hiểu.”

Tôi từng nghe một ý kiến tương tự từ Tiến sĩ Sok Siphana, một luật sư được đào tạo ở Hoa Kỳ từng làm việc cho Liên hợp quốc và từng dẫn dắt những cuộc đàm phán đưa Campuchia gia nhập WTO hồi năm 2004. Tôi tìm thấy ông ta ở khu văn phòng của hãng luật ông ta ở khu phố trên của Phnom Penh, đang vận bộ đồ xa xỉ gồm chiếc nơ họa tiết cánh hoa, dây đeo quần có sọc và khuy măng-sét bạc đặc. “Tôi là công dân Hoa Kỳ và người ở đây bảo tôi đã hóa thành Hoa Kỳ với mấy cái nơ và mấy dây đeo quần”, ông bảo tôi trong một buổi phỏng vấn nhanh.

Nhưng tôi chỉ trích Hoa Kỳ rất nhiều. Tôi từng là người bảo vệ nhiệt thành cho sự nghiệp dân chủ Hoa Kỳ, nhưng giờ tôi nhận ra tăng trưởng và việc làm phải đi đầu. Tôi đã đi qua những cánh đồng chết chóc. Ðiều cuối cùng tôi muốn là một cuộc cách mạng thật ngon lành ở đây. Ðó không phải điều tôi muốn đối với các con mình.

Ông tiếp, hợp tác thân thiết với Trung Quốc chỉ đơn giản là thứ đem lại lợi ích quốc gia cho Campuchia. Ông giải thích làm thế nào mà chính phủ lại chán ngán việc bị hiếp đáp bởi giới phê bình ở Washington vốn không hiểu rằng cần phải ưu tiên tăng trưởng lên trên mọi thứ khác. Mặt khác, Bắc Kinh hiểu điều này rất rõ. “Thực tế khắc nghiệt ở đây là chúng tôi cần đảm bảo thị trường kinh tế sẽ có được 300.000 công việc mỗi năm cho thanh niên, điều này cần có sự đầu tư vào cơ sở hạ tầng giao thông vận tải, các trạm điện năng và các xí nghiệp”, ông cho biết.

Việc này phát xuất từ đâu? Hầu hết từ hai nơi: Trung Quốc và Nhật Bản. Các nơi khác chỉ như trò đùa – toàn là báo cáo nói này nói nọ từ những cơ quan chả ai đọc tới. Liên hợp quốc, Ngân hàng Thế giới, ADB – đại khái thế. Chúng tôi mệt mỏi với những bản báo cáo cố vấn kiểu cắt dán vốn chẳng đem lại thêm được giá trị nào cả.

Ông nói thêm, khác hẳn việc trở thành bù nhìn của Trung Quốc, Campuchia đơn giản hành động vì lợi: “Chúng tôi cần có bạn – và Trung Quốc tình cờ là một người bạn có tiền”.

Tuy vậy có những nguyên do ít sáng rõ hơn về việc tại sao giới đầu não Campuchia lại háo hức cộng tác với Trung Quốc. Nền kinh tế độc tài được đỡ đầu của Campuchia lại được tiếp nhiệt bằng chủ nghĩa tư bản thân hữu (crony capitalism). Thậm chí viện trợ Tây phương cũng thường được rót qua cửa quân sự, và những gia đình quyền lực giữ được những mối liên kết khắng khít với chính phủ. Ðảng Nhân dân Campuchia, đảng cầm quyền nước này, đã phân phát các giấy phép thương mại, đất tô nhượng và các vị trí trong chính phủ cho các nhà tài phiệt kinh doanh và các nhà đầu tư, những người chuyển tiền trở lại cho những nhà bảo trợ của họ. Campuchia được xếp hạng là nước tham nhũng nhất Ðông Nam Á vào năm 2015 ở Chỉ số nhận thức tham nhũng (Corruption Perceptions Index) của tổ chức Minh bạch Quốc tế (Transparency International). Campuchia đứng thứ 150 trên thế giới trong tổng số 168 nước, đồng hạn với Zimbabwe và Burundi. Tuy nhiên, các nhà đầu tư Trung Quốc hoàn toàn hài lòng khi tham gia cuộc chơi này.37*

Thật hữu ích khi nhiều nhà tài phiệt Campuchia, giống như ở khắp Ðông Nam Á, đều có gốc Hoa. Thử lấy ví dụ ở Kith Meng, người giàu nhất Campuchia, được Chủ tịch Ngân hàng Mekong Campuchia (Cambodia Mekong Bank) miêu tả là một “tay cướp tàn nhẫn”.38* Ở vai trò chủ tịch của The Royal Group – một tập đoàn với nhiều lợi ích trong viễn thông, truyền thông, ngân hàng, bảo hiểm, khu nghỉ dưỡng, giáo dục, bất động sản, thương mại và nông nghiệp – ông ta hưởng được mối quan hệ thân cận với các chủ ngân hàng Trung Quốc. Năm 2010, The Royal Group bỏ túi khoản vay 591 triệu đô-la từ Ngân hàng Trung Quốc, giúp họ trả nợ được khoản vay nhỏ hơn mà trước đó giúp tài trợ cho việc thu mua CamGSM, nhà cung cấp dịch vụ điện thoại di động hàng đầu nước này.39* CamGSM khi đó kí kết thỏa thuận đối tác trị giá 500 triệu đô-la với hãng Huawei Technologies có trụ sở ở Thâm Quyến để có được nguồn cung ứng thiết bị và dịch vụ.40* The Royal Group còn là đối tác với Công ty HydroLancang của Trung Quốc cho một con đập trị giá 800 triệu đô-la Mỹ gây tranh cãi nằm ở phía Ðông Bắc Campuchia. Những đối thủ kinh doanh của họ khẳng quyết rằng 5.000 người sẽ bị trục xuất khỏi làng của mình khi các hồ chứa nhận đầy nước, và 40.000 người sống ở bên bờ hai con sông Sesan và Srepok sẽ mất đi đa số lượng cá vốn là nguồn thực phẩm của họ.41*

Mối quan hệ cộng sinh giữa Trung Quốc và Campuchia được bày tỏ trên tinh thần hỗ trợ chính trị lẫn nhau. Bắc Kinh đã hậu thuẫn cho việc Hun Sen trì hoãn xúc