Chương 14
“Bác ạ,” Jean Louise nói, khi họ đã thu dọn xong đống đổ nát của trận tàn phá hồi sáng, “nếu bác không dùng xe thì cháu sẽ đi thăm chú Jack.”
“Bây giờ bác chỉ cần ngủ một lát thôi. Cháu không cần ăn thêm gì hả?”
“Không thưa bác. Chú Jack sẽ cho cháu miếng sandwich hay gì đó.”
“Tốt hơn đừng trông vào chuyện đó. Hồi này chú ấy ăn ngày càng ít.”
Cô đậu xe trên đường dẫn lên nhà bác sĩ Finch, bước lên mấy bậc thềm cao tới nhà chú ấy, gõ cửa, và đi vào, hát bằng một giọng khàn đục:
Chú Jack già với cây gậy và cây nạng
Hồi trẻ ông nhảy nhót ăn chơi quả mức;
hãy tính thuế doanh số vụ đó…
Nhà của bác sĩ Finch nhỏ, nhưng tiền sảnh lại mênh mông. Một thời nó là một hành lang rộng thông gió, nhưng bác sĩ Finch dựng vách kín lại và gắn kệ sách khắp các bức tường.
Ông gọi vọng lên từ sau nhà, “Chú nghe rồi, con bé thô lỗ. Chú ở trong bếp nè.”
Cô đi dọc hành lang, qua một khung cửa, và bước vào một nơi từng là hàng hiên sau trống trải. Bây giờ trông nó hơi giống một thư phòng, như hầu hết các phòng trong nhà ông. Cô chưa từng thấy một nơi cư ngụ nào phản ánh mạnh mẽ tính cách của người chủ như thế này. Một phẩm chất thiếu ngăn nắp kỳ lạ ngự trị giữa vẻ trật tự. Bác sĩ Finch giữ ngôi nhà của ông tinh tươm theo kiểu quân đội, nhưng sách có xu hướng chất thành đống bất cứ chỗ nào ông ngồi, và bởi vì thói quen của ông là ngồi ở bất cứ chỗ nào sẵn sàng cho ông, nên có những chồng sách nhỏ ở những chỗ khác thường quanh ngôi nhà, trở thành một tai ương thường trực cho bà giúp việc lau chùi cho ông. Ông không cho bà ta chạm vào sách, mà ông cứ nhất định đòi hỏi sự ngăn nắp cực kỳ gọn gàng, nên sinh linh tội nghiệp ấy buộc lòng phải hút bụi, phủi bụi, và lau chung quanh đám sách ấy. Một cô giúp việc bất hạnh mất trí đã làm mất chỗ đánh dấu của ông trong cuốn Pre-Tractarian Oxford của Tuckwell, và bác sĩ Finch đã dứ dứ cây chổi vào mặt cô ta.
Khi chú cô xuất hiện, Jean Louise nghĩ thời trang có thể đến và có thể đi, nhưng chú ấy với Atticus sẽ bám lấy áo chẽn của họ suốt đời. Bác sĩ Finch không mặc áo khoác, và trên tay ông là Rose Aylmer, con mèo già của ông.
“Hôm qua cháu ở đâu, dưới sông nữa hả?” Ông nhìn cô nghiêm khắc. “Thè lưỡi ra xem.”
Jean Louise thè lưỡi ra, và bác sĩ chuyển con Rose Aylmer lên khuỷu tay phải gập lại, thò tay vào túi áo chẽn, lôi ra cặp kính nửa tròng, vẩy cho nó mở ra, và ấn nó vào mặt.
“Được rồi, đừng để nó ở đó. Rút vào đi,” ông nói.
“Cháu trông tệ lắm. Vô bếp đi.”
“Cháu không biết chú có kính nửa tròng đấy, chú Jack,” Jean Louise nói.
“Hà… Chú khám phá ra bấy lâu mình đã phí tiền.”
“Tức là sao?”
“Xem bằng cặp kính cũ của chú. Cặp này tốn bằng một nửa.”
Một cái bàn nằm giữa căn bếp của bác sĩ Finch, và trên bàn là một cái đĩa nhỏ chứa một tấm bánh quy giòn trên đó nằm một con cá mòi lẻ loi.
Jean Louise há hốc miệng. “Bữa ăn của chú đó hả? Nói thật, chú Jack, chú có thể kỳ quái hơn nữa không?”
Bác sĩ Finch kéo một cái đôn cao đến cạnh bàn, đặt Rose Aylmer lên đó, và nói, “Không. Có.”
Jean Louise với ông chú ngồi xuống bên bàn. Bác sĩ Finch nhón cái bánh quy với con cá lên và chìa cho Rose Aylmer. Nó cắn một miếng nhỏ, cúi đầu xuống, và nhai.
“Nó ăn như người,” Jean Louise nói.
“Chú hy vọng đã dạy được nó cung cách lịch thiệp,” bác sĩ Finch nói. “Bây giờ nó già tới độ chú phải cho nó ăn từng mẩu một.”
“Sao chú không cho nó yên nghỉ đi?”
Bác sĩ Finch nhìn cháu gái một cách giận dữ. “Sao chú phải làm thế? Có vấn đề gì với nó đâu? Nó có cả chục năm nữa.”
Jean Louise thầm đồng ý và cầu mong, nói một cách tương đối, rằng cô vẫn trông đẹp như Rose Aylmer khi cô già như vậy. Lớp lông vàng của Rose Aylmer vẫn ở tình trạng tuyệt hảo, nó vẫn giữ được vóc dáng; mắt nó còn sáng. Hồi này nó ngủ gần hết đời, và mỗi ngày một lần bác sĩ Finch buộc dây dẫn nó đi dạo lòng vòng ở sân sau.
Bác sĩ Finch kiên nhẫn dỗ dành con mèo già ăn hết bữa trưa của nó, và khi nó ăn xong ông đi tới một ngăn tủ phía trên bồn rửa lấy ra một cái chai. Nắp chai là một ống nhỏ giọt. Ông hút lên một lượng kha khá chất lỏng đó, đặt cái chai xuống, nắm lấy gáy con mèo, và bảo Rose Aylmer há miệng ra. Con mèo nghe lời. Nó nuốt và lúc lắc đầu. Bác sĩ Finch hút thêm nước đó vào ống và nói, “Há miệng ra” với Jean Louise.
Jean Louise nuốt và phun phì phì. “Lạy Chúa, cái gì vậy?”
“Sinh tố C. Chú muốn cháu để Allen khám qua cho cháu.”
Jean Louise nói cô sẽ để, và hỏi ông chú xem hồi này ông suy nghĩ điều gì.
Bác sĩ Finch cúi người trên bếp lò, nói, “Sibthorp.”
“Gì chú?”
Bác sĩ lấy từ bếp lò ra một cái tô bằng gỗ đựng đầy rau củ xanh trước sự ngạc nhiên của Jean Louise. Mình mong cái lò không bật.
“Sibthorp, con gái ạ. Sibthorp,” ông nói. “Richard Waldo Sibthorp. Tu sĩ Công giáo. Được chôn với các nghi thức trọng thể của Giáo hội Anh giáo. Cố tìm một người nào khác giống ông ấy. Rất có ý nghĩa.”
Jean Louise đã quen với cái kiểu nói tắt trí tuệ của ông chú: thói quen của ông là nói ra một hoặc hai dữ kiện rời rạc, và một kết luận có vẻ không được chúng minh chứng. Chậm chạp và chắc chắn, nếu được khích tướng đúng cách, bác sĩ Finch sẽ mở dần ống soi những hiểu biết lạ lùng của ông để bày ra chuỗi lập luận lấp lánh một thứ ánh sáng riêng.
Nhưng cô không đến đó để được mua vui bằng những dao động của một tay duy mỹ hạng nhì thời Victoria. Cô nhìn ông chú xử lý mớ rau củ xanh, dầu ô liu, giấm và nhiều thành phần khác mà cô không biết, với sự chính xác và vẻ chắc chắn mà ông vẫn thể hiện trong một ca giải phẫu xương phức tạp. Ông chia món rau trộn ra hai đĩa và nói, “Ăn đi, nhỏ.”
Bác sĩ Finch nhai dữ dội bữa trưa và ngó đứa cháu gái, cô đang sắp xếp những rau diếp, những khoanh trái bơ, ớt chuông xanh và hành thành một hàng ngay ngắn trên đĩa của cô.
“Được rồi, có chuyện gì vậy? Cháu có thai hả?”
“Trời ạ, không, chú Jack.”
“Đó quả là điều duy nhất mà chú nghĩ tới có thể khiến các thiếu nữ ngày nay lo lắng. Cháu muốn nói với chú không?” Giọng ông dịu lại. “Thế nào. Scout cưng?”
Mắt Jean Louise rưng lệ. “Chuyện gì đang xảy ra vậy, chú Jack? Có vấn đề gì với Atticus? Cháu nghĩ Hank với bác Alex đã mất tỉnh táo và cháu biết mình cũng đang mất trí rồi.”
“Chú không nhận thấy có vấn đề gì với họ. Chú phải nhìn thấy sao?”
“Chú lẽ ra phải thấy họ ngồi dự họp hôm qua…”
Jean Louise nhìn lên ông chú của cô, đang giữ thăng bằng một cách đáng ngại trên hai chân sau của chiếc ghế. Ông đặt tay lên bàn ngồi vững lại, vẻ quyết liệt trên mặt tan ra, cặp lông mày của ông nhướng lên, ông bật cười to. Hai chân trước cái ghế đập rầm xuống sàn, và ông chìm vào chuỗi cười rúc rích.
Jean Louise phát cáu. Cô đứng dậy khỏi bàn, làm đổ cái ghế, dựng nó lại, và bước ra cửa. “Cháu không tới đây để chú đem ra làm trò cười đâu, chú Jack,” cô nói.
“Ô! Ngồi xuống và nín coi,” ông chú nói. Ông nhìn cô với vẻ quan tâm thực sự, cứ như cô là món gì đó dưới kính hiển vi, cứ như cô là phép màu y học nào đó tình cờ hiện ra trong bếp nhà ông.
“Khi chú ngồi đó và hít thở, chú không hề nghĩ Chúa nhân từ sẽ cho chú sống để nhìn thấy ai đó bước vào giữa một cuộc cách mạng, bày ra bộ mặt nhăn nhó bi thảm, và nói, ‘Có vấn đề gì vậy?’” Ông lại bật cười, lúc lắc đầu.
“Vấn đề hả, nhỏ? Chú sẽ nói cho cháu nghe có vấn đề gì nếu cháu kềm chế được và không cáu lên giống như - à hừm! - chú tự hỏi mắt với tai cháu có bao giờ làm việc gì ngoài việc tiếp xúc lác đác với bộ não của cháu không.” Mặt ông căng ra. “Cháu sẽ không hài lòng với một số điều trong đó,” ông nói.
“Cháu không quan tâm đó là cái gì, chú Jack, nếu chú chịu nói cho cháu biết cái gì đã biến bố cháu thành một tay thù ghét mọi đen.”
“Ăn nói cẩn thận đấy.” Giọng bác sĩ Finch nghiêm khắc. “Đừng bao giờ gọi bố cháu như vậy. Chú ghê tởm âm thanh cũng như nội dung của cụm từ đó.”
“Vậy cháu phải gọi bố cháu là gì?”
Một hồi sau ông chú thở dài. Ông đi tới bếp lò và bật gas miệng lò phía trước bên dưới bình cà phê. “Mình hãy bình tĩnh xem xét chuyện này,” ông nói. Khi ông quay lại Jean Louise thấy vẻ thích thú đã xua đi ánh giận dữ trong mắt ông, rồi giãn ra thành một nét mặt mà cô không hiểu được. Cô nghe ông lầm bầm, “Ô trời. Ôi trời trời, phải. Tiểu thuyết thì phải kể một câu chuyện.” [64]
“Chú nói vậy là ý làm sao?” cô nói. Cô biết ông đang trích dẫn sách gì đó nhưng cô không biết đó là gì, cô không biết tại sao, và cô không quan tâm. Chú cô có thể chọc cô đến điên lên khi chú ấy muốn, lúc này rõ ràng chú quyết định làm vậy, và cô bực bội.
“Không có gì đâu.” Ông ngồi xuống, gỡ mắt kính ra, và trả nó về túi áo chẽn. Ông nói khoan thai. “Nhỏ cưng,” ông bảo, “khắp miền Nam bố cháu và những người như bố cháu đang tiến hành một kiểu chiến thuật trì hoãn giữa đội quân bọc hậu với quân địch truy đuổi, để giữ lại một thứ triết lý đã gần như bị loại bỏ…”
“Nếu đấy là thứ triết lý cháu nghe được hôm qua cháu sẽ nói thoát nợ.”
Bác sĩ Finch nhìn lên. “Cháu sai lầm nghiêm trọng nếu nghĩ rằng bố cháu toàn tâm muốn giữ dân da đen ở đúng vị trí của họ.”
Jean Louise giơ bàn tay và nói cao giọng, “Thế cháu phải nghĩ quái quỷ gì? Nó làm cháu mắc ói, chú Jack. Mắc ói thực sự…”
Chú của cô gãi tai. “Hẳn là, một lúc nào đó trong đời, cháu đã thấy một số dữ kiện lịch sử và dị biệt tế nhị đặt ra trước mặt cháu…”
“Chú Jack, bây giờ đừng bắt cháu nghe kiểu nói chuyện đó - đánh nhau trong Nội chiến không liên quan gì tới vụ này cả.”
“Ngược lại kìa, nó liên quan rất nhiều nếu cháu muốn hiểu ra vụ này. Điều đầu tiên cháu phải nhận ra là một điểm - cầu Chúa cứu giúp, quả là một điểm khó khăn - mà ba phần tư dân số của đất nước này cho đến nay vẫn chưa hiểu ra. Chúng ta là loại người gì, Jean Louise? Chúng ta là loại người gì? Trong thế giới này chúng ta vẫn còn gần gũi với ai nhất?”
“Cháu nghĩ chúng ta chỉ là con người. Cháu không biết nữa.”
Chú của cô mỉm cười, và một ánh báng bổ hiện ra trong mắt ông. Bây giờ chú ấy sắp lướt đi mất đây, cô nghĩ. Mình sẽ chẳng đời nào bắt được và lôi chú ấy trở lại.
“Hãy xem hạt Maycomb đi,” bác sĩ Finch nói. “Nó là miền Nam tiêu biểu. Bộ cháu chưa bao giờ thấy thật khác thường khi gần như mọi người trong cái hạt này hoặc là họ hàng hoặc gần như họ hàng với người khác sao?”
“Chú Jack, làm sao người ta gần như là họ hàng với người khác được?”
“Đơn giản lắm. Cháu nhớ Frank Buckland chứ, đúng không?”
Dù không muốn, Jean Louise vẫn cảm thấy mình đang bị dẫn dụ một cách chậm rãi và lén lút vào mạng lưới của bác sĩ Finch. Chú ấy là một con nhện già kỳ diệu, thế nhưng vẫn là một con nhện. Cô nhích về phía ông. “Frank Buckland hả?”
“Nhà tự nhiên học. Mang xác cá chết trong cặp đi khắp nơi và nuôi một con chó rừng trong phòng.”
“Dạ chú?”
“Cháu nhớ Matthew Arnold mà, phải không?”
Cô nói cô nhớ.
“Ờ, Frank Buckland là con trai người em chồng của bà dì Matthew Arnold, do vậy, hai người gần như là họ hàng. Hiểu chưa?”
“Dạ chú, nhưng…”
Bác sĩ Finch nhìn lên trần nhà. “Không phải thằng cháu Jem của chú,” ông nói chậm rãi, “hứa hôn với cô em họ hai đời của bà vợ ông trẻ của nó sao?”
Cô đưa tay che mắt và suy nghĩ dữ dội. “Quả có vậy thật,” sau cùng cô nói. “Chú Jack, cháu nghĩ chú đi tới một kết luận không hợp luận lý nhưng cháu không chắc chắn được.”
“Thì cũng vậy thôi, thật đó.”
“Nhưng cháu không thấy mối liên hệ.”
Bác sĩ Finch đặt tay lên bàn. “Ấy là vì cháu không nhìn,” ông nói. “Cháu chẳng bao giờ mở mắt ra.”
Jean Louise bật dậy.
Ông chú của cô nói, “Jean Louise, cho đến bữa nay ở hạt Maycomb đã có bản sao tương ứng của mọi người thuộc dân tộc Celt, Angle, và Saxon cứng cổ từng hít thở trên đời. Cháu nhớ Tu viện trưởng Stanley mà, phải không?”
Chúng đang trở lại với cô, những ngày của những giờ bất tận. Cô đang ở trong ngôi nhà này, trước một ngọn lửa ấm áp, được đọc cho nghe từ những cuốn sách mốc meo. Giọng của chú cô là tiếng làu bàu trầm khàn thường lệ, hoặc vút cao với tiếng cười không kềm được. Ông tu sĩ tóc lơ thơ, lơ đãng cùng bà vợ vạm vỡ trôi vào ký ức của cô.
“Ông ấy không gọi cháu nhớ tới Fink Sewell sao?”
“Không chú,” cô nói.
“Nghĩ đi, con gái. Nghĩ đi. Vì cháu không suy nghĩ, chú sẽ cho cháu một gợi ý. Khi Stanley là tu viện trưởng Wesminster ông ta đã đào tung hầu như mọi người trong tu viện để tìm James đệ nhất.”
“Chúa ơi,” cô kêu.
Trong thời kỳ Đại suy thoái, ông Finckney Sewell, một cư dân Maycomb từ lâu nổi tiếng vì tư tưởng độc lập, đã đào mộ chính ông nội mình và nhổ mọi cái răng vàng để trả một khoản cầm cố. Khi cảnh sát trưởng bắt ông ta vì tội cướp phá mồ mả và cất giấu vàng, ông Fink phản đối theo lý thuyết rằng nếu ông nội ông ta không phải là của ông ta, thế ông nội thuộc về ai? Cảnh sát trưởng bảo rằng ông già M. F. Sewell được chôn trong công thổ, nhưng ông Fink cáu kỉnh nói rằng ông nghĩ đó là khu phần mộ của ông ta, ông nội của ông ta, và răng của ông ta, và từ chối thẳng không chịu để bị bắt. Công luận Maycomb ủng hộ ông ta: ông Fink là người ngay thẳng, ông ta đang cố hết sức để trả nợ, và cảnh sát không quấy rầy ông ta nữa.
“Stanley có những động cơ lịch sử cực kỳ cao quý cho việc khai quật của mình,” bác sĩ Finch triết lý, “nhưng đầu óc của họ hoạt động y hệt nhau. Cháu không thể phủ nhận chuyện ông ấy đã mời mọi kẻ dị giáo mà ông tìm được tới thuyết giảng tại tu viện. Chú tin rằng ông ấy từng cho bà Annie Besant rước lễ. Cháu nhớ chuyện ông ta ủng hộ giám mục Colenso đấy.”
Cô nhớ. Giám mục Colenso, với kiến quan về mọi chuyện được xem là không lành mạnh vào thời đó và là cổ lỗ trong ngày nay, là người được ông tu viện trưởng kia đặc biệt ưu ái. Colenso là đối tượng gây ra tranh luận gay gắt ở bất cứ nơi nào tập hợp giới tu sĩ, và Stanley có lần đọc một diễn văn mạnh mẽ tại Hội nghị Anh giáo để bênh vực ông này, hỏi hội nghị rằng họ có biết Colenso là giám mục duy nhất ở thuộc địa đã bỏ công dịch Kinh Thánh sang tiếng Zulu, việc đó phải nói là nhiều hơn số còn lại đã làm được.
“Fink cũng giống y ông ấy,” bác sĩ Finch nói. “Ông đăng ký mua dài hạn tờ Wall Street Journal ngay giữa giai đoạn Đại suy thoái và thách bất cứ ai nói một lời về chuyện ấy.” Bác sĩ Finch cười khùng khục. “Jake Jeddo ở bưu điện gần như lên cơn co giật mỗi lần phân loại thư.”
Jean Louise nhìn ông chú chăm chăm. Cô ngồi trong gian bếp của ông, ở giữa Thời đại Nguyên tử, và trong tận cùng sâu thẳm nhất của ý thức cô biết bác sĩ Finch nói chính xác khủng khiếp trong những so sánh của mình.
“… giống hệt ông ấy,” bác sĩ Finch vẫn nói dở, “hay xem Harriet Martineau chẳng hạn…”
Jean Louise thấy mình đang bơi đứng ở Lake District. Cô quẫy đạp để giữ đầu trên mặt nước.
“Cháu có nhớ bà E. C. B. Franklin không?”
Cô nhớ. Cô phải lần mò qua năm tháng để tìm lại cô Martineau, nhưng bà E. C. B. Franklin thì quá dễ: cô nhớ cái mũ trùm đan móc, một chiếc váy đan móc phủ ngoài lớp quần lót hồng đan móc, và cặp vớ đan móc. Mỗi thứ Bảy bà E. C. B. từ nông trại của bà, được gọi là trại Cape Jessamine Copse, đi bộ ba dặm vào thị trấn. Bà E. C. B. có làm thơ.
Bác sĩ Finch nói, “Có nhớ mấy nhà thơ nữ hạng nhì không?”
“Nhớ chú,” cô nói.
“Sao?”
Khi còn nhỏ cô đã học việc ít lâu tại tòa soạn Maycomb Tribune và đã chứng kiến nhiều vụ tranh cãi, trong đó có lần cuối cùng, giữa bà E. C. B. và ông Underwood. Ông Underwood là một chủ nhà in kiểu xưa và không chịu được những thứ ngớ ngẩn. Ông làm việc cả ngày bên dàn máy in Linotype to tướng đen ngòm, giải lao cho mình vào giờ nghỉ bằng một vại lớn chứa thứ rượu anh đào vô hại. Một thứ Bảy nọ bà E. C. B. hiên ngang bước vào tòa soạn với một tác phẩm huyên thuyên kích động mà ông Underwood không chịu đăng lên e làm mất danh giá của tờ Tribune . Đấy là một cáo phó bằng thơ cho một con bò, bắt đầu bằng:
Ôi bò không còn là của ta nữa
Với đôi mắt to màu nâu của ngươi…
và chứa những vi phạm nghiêm trọng tới triết lý Thiên Chúa giáo. Ông Underwood nói, “Bò không lên thiên đàng,” và bà E. C. B. đáp trả rằng, “Con này có,” và giải thích về quyền xa lìa thực tế của người sáng tác. Ông Underwood, người mà trong đời từng xuất bản những bài thơ tưởng nhớ thuộc đủ mọi loại, bảo rằng ông ta không thể in bài này vì nó báng bổ và không hợp niêm luật. Tức giận, bà E. C. B. giật tung một khung in khiến mẫu in quảng cáo cho cửa hàng Biggs bay vãi khắp tòa soạn. Ông Underwood hít vào một hơi như con cá voi, uống một hơi dài thứ rượu anh đào ngay trước mặt bà ta, nuốt xuống, và nguyền rủa bà ta suốt đoạn đường tới quảng trường tòa án. Sau đó, bà E. C. B. chỉ làm thơ để thưởng ngoạn riêng tư. Cả hạt cảm nhận được sự mất mát này.
“Bây giờ cháu có sẵn sàng thừa nhận rằng có một mối liên hệ mơ hồ nào đó, không nhất thiết là giữa hai kẻ lập dị, nhưng với một - hừm - hướng suy nghĩ chung có tồn tại ở chỗ nào đó bên kia đại dương không?”
Jean Louise chịu thua.
Bác sĩ Finch nói với mình hơn là với đứa cháu gái, “Trong thập niên 1770 những lời lẽ gay gắt xuất phát từ đâu nhỉ?”
“Virginia,” Jean Louise nói, một cách tự tin.
“Và trong thập niên 1940, trước khi chúng ta can dự vào đó, điều gì khiến mọi người dân miền Nam đọc báo và lắng nghe những bản tin truyền thanh với một kiểu hãi hùng đặc biệt vậy? Trong sâu thẳm tận cùng là cảm xúc bộ tộc, cưng ạ. Họ có thể là bọn khốn nạn, dân Anh đấy, nhưng họ là bọn khốn nạn của chúng ta…”
Bác sĩ Finch kềm lại. “Bây giờ trở lại,” ông nói dứt khoát. “Hãy trở lại đầu thế kỷ mười chín ở Anh, trước khi tay biến thái nào đó phát minh ra máy móc. Cuộc sống ở đó là gì?”
Jean Louise trả lời tự động, “Một xã hội gồm các công tước và ăn mày…”
“Ha! Cháu cho đến nay vẫn chưa hư hỏng như chú nghĩ, nếu cháu còn nhớ nữ sĩ Caroline Lamb, con người tội nghiệp đó. Cháu gần như hiểu đúng, nhưng chưa hoàn toàn: đó chủ yếu là một xã hội nông nghiệp, với một số ít những địa chủ và rất đông tá điền. Rồi, miền Nam trước Nội chiến thì ra sao?”
“Một xã hội nông nghiệp với một dúm đại địa chủ, vô vàn tiểu nông, và nô lệ.”
“Đúng thế. Hãy tạm gác nô lệ qua một bên, và chúng ta có gì? Chủ đồn điền như Wade Hampton tính bằng chục, và tiểu nông cùng tá điền tính bằng ngàn. Miền Nam là một nước Anh nhỏ xét theo di sản và cấu trúc xã hội của nó. Bây giờ, cái gì là điều duy nhất đã đập trong trái tim của mọi người Anglo-Saxon - đừng rúm lại như vậy, chú biết hồi này đó là một từ bẩn thỉu - bất kể điều kiện hoặc địa vị trong cuộc sống của anh ta ra sao, bất kể những rào cản nào của sự ngu dốt, từ hồi anh ta thôi không sơn màu xanh chiến trận lên người?”
“Anh ta kiêu hãnh. Anh ta hơi cứng đầu.”
“Cháu nói quá đúng. Còn gì nữa?”
“Cháu… cháu không biết.”
“Cái gì đã biến đội quân Liên minh miền Nam nhỏ bé rách rưới thành đạo quân cuối cùng thuộc lớp của nó? Cái gì khiến nó yếu kém như vậy, nhưng cũng mạnh mẽ đến độ nó tạo được những phép lạ?”
“À… Robert E. Lee?”
“Chúa ơi, con gái!” chú của cô kêu lên. “Đó là một đạo quân toàn những cá nhân! Họ rời khỏi nông trại của mình và bước vào cuộc chiến!”
Cứ như nghiên cứu một mẫu vật hiếm, bác sĩ Finch moi mắt kính ra, đeo vào, ngả đầu ra sau, và nhìn cô. “Không máy móc nào,” ông nói, “khi đã bị nghiền nát, có thể tự mình ghép lại và hoạt động tiếp, nhưng những mẩu xương khô ấy đã đứng dậy tiến bước và họ tiến bước ngon lành làm sao. Tại sao?”
“Cháu đoán đó là nhờ nô lệ và thuế quan các thứ. Cháu chưa từng nghĩ nhiều về chuyện này.”
Bác sĩ Finch nói nhẹ nhàng, “Chúa Trời ơi.”
Ông nỗ lực rõ rệt để giữ bình thản bằng cách đến bếp lò và tắt bình cà phê. Ông rót ra hai tách thứ nước đen đặc nóng giãy và bưng tới bàn.
“Jean Louise,” ông nói khô khan, “không quá năm phần trăm dân chúng miền Nam từng nhìn thấy một nô lệ, còn sở hữu nô lệ lại càng ít hơn. Vậy, cái gì đó hẳn đã chọc giận chín mươi lăm phần trăm kia.”
Jean Louise ngây mặt nhìn ông chú.
“Có bao giờ cháu nghĩ - cháu có bao giờ, một lúc nào đó trong đời, nhận được chấn động có ý nghĩa rằng - lãnh thổ này là một quốc gia tách biệt không? Bất kể những mối ràng buộc chính trị, một quốc gia với dân chúng riêng, tồn tại bên trong một quốc gia? Một xã hội nghịch lý cao độ, với những bất công đáng báo động, nhưng với danh dự riêng của cả ngàn ngàn người nhấp nháy như những con đom đóm trong đêm? Không cuộc chiến nào từng được tiến hành vì nhiều lý do khác nhau đến thế, tụ hội trong một lý do rõ ràng như pha lê. Họ chiến đấu để bảo vệ bản sắc của họ. Bản sắc chính trị của họ, bản sắc cá nhân của họ.”
Giọng bác sĩ Finch dịu lại. “Ngày nay nghe có vẻ viển vông, với máy bay phản lực và những vụ dùng an thần quá liều, chuyện một người chịu đựng cả một cuộc chiến vì một điều gì đó vô nghĩa như tiểu bang của anh ta.”
Ông chớp mắt. “Không, Scout à, những con người ít học rách rưới ấy chiến đấu cho đến lúc gần như bị tận diệt để duy trì một điều gì đó mà ngày nay có vẻ là đặc quyền riêng cho các nghệ sĩ và nhạc sĩ.”
Cỗ xe của ông chú chạy qua, Jean Louise điên cuồng lao theo để bắt kịp. “Chuyện đó đã qua cả một… gần một trăm năm rồi, chú.”
Bác sĩ Finch cười giễu. “Thật vậy không? Còn tùy cháu nhìn nó thế nào. Nếu cháu ngồi trên lề đường Paris, cháu sẽ bảo chắc chắn là thế. Nhưng hãy nhìn lại. Tàn dư của đội quân nhỏ bé đó đã có con cái - Chúa ơi, chúng tăng bội biết bao - miền Nam trải qua thời kỳ Tái thiết chỉ có một thay đổi chính trị vĩnh viễn: không còn chế độ nô lệ nữa. Người dân trở nên không kém gì tình trạng của họ ban đầu - trong một số trường hợp họ còn hơn thế một cách khủng khiếp. Họ không bao giờ bị hủy diệt. Họ bị đè nén xuống đất bụi và họ lại bật lên. Con đường Thuốc lá bật lên, và cũng bật lên khía cạnh xấu xí nhất, đáng xấu hổ nhất trong tất cả - dòng giống của dân da trắng sống trong sự cạnh tranh kinh tế công khai với dân da đen được giải phóng. [65]
“Trong bao năm điều mà người ta nghĩ khiến mình ngon lành chút nào hơn những anh em da đen chỉ là cái màu trên da của anh ta. Anh ta cũng bẩn thỉu như vậy, anh ta cũng bốc mùi như vậy, anh ta cũng nghèo như vậy. Ngày nay anh ta có nhiều hơn mức anh ta từng có trong đời, anh ta có mọi thứ ngoài giáo dục, anh ta đã tự giải phóng mình khỏi mọi vết nhơ, nhưng anh ta ngồi đó nuôi dưỡng tàn dư của lòng thù hận…”
Bác sĩ Finch đứng dậy và rót thêm cà phê. Jean Louise nhìn theo ông. Chúa ơi, cô nghĩ, ông nội mình đã chiến đấu trong cuộc đó. Cha của chú ấy và Atticus. Ông chỉ là đứa nhỏ. Ông đã nhìn thấy xác chết chất đống và nhìn máu chảy thành những dòng nhỏ trên đồi Shiloh…
“Bây giờ. Scout,” ông chú của cô nói. “Bây giờ, ngay giây phút này đây, miền Nam đang được áp đặt một triết lý chính trị xa lạ với nó, và miền Nam chưa sẵn sàng tiếp nhận - chúng ta đang thấy mình trong vùng nước sâu như trước. Chắc như bắp, lịch sử đang lặp lại, và cũng chắc chắn như con người là người, họ chẳng hề biết tìm kiếm bài học trong lịch sử. Chú hy vọng hết sức rằng thời kỳ Tái thiết lần này sẽ tương đối không đổ máu.”
“Cháu không hiểu.”
“Hãy nhìn các miền khác của đất nước đi. Họ từ lâu đã vượt qua miền Nam trong cách suy nghĩ. Khái niệm lâu đời về tài sản theo thông luật - quyền lợi và nghĩa vụ của con người với tài sản đó - đã hầu như mất hẳn. Thái độ của con người đối với các nghĩa vụ của chính quyền đã thay đổi. Những kẻ tay trắng đã vươn lên, đã đòi hỏi và nhận được phần của họ - đôi khi nhiều hơn họ xứng đáng. Những kẻ có của bị hạn chế không cho vơ vét thêm. Cháu được bảo vệ chống lại những ngọn gió đông của tuổi già, không phải bởi chính cháu một cách tự nguyện, mà bởi một chính quyền tuyên bố rằng chúng tôi không tin tưởng bạn có thể chu cấp cho mình, do đó chúng tôi sẽ bắt bạn tiết kiệm. Đủ mọi loại những chuyện nho nhỏ kỳ lạ giống như vậy đã trở thành bộ phận tất yếu của chính quyền của cái xứ sở này. Nước Mỹ đã là một thế giới mới diệu kỳ thời nguyên tử mà miền Nam chỉ mới bắt đầu cuộc Cách mạng công nghiệp của nó. Cháu có nhìn quanh cháu trong bảy hay tám năm qua và thấy một giai cấp mới ở miệt dưới đây không?”
“Giai cấp mới à?”
“Ôi dào, nhỏ. Những nông dân tá canh của cháu đâu rồi? Trong các nhà máy. Các nhân công nông nghiệp ở đâu? Cũng trong đó. Có bao giờ cháu để ý có ai trong những ngôi nhà trắng nho nhỏ ở phía bên kia thị trấn không? Giai cấp mới của Maycomb đó. Cũng những cậu trai và cô gái từng đến trường với cháu và lớn lên trong những nông trại nhỏ xíu. Thế hệ của chính cháu đấy.”
Bác sĩ Finch vuốt mũi. “Những người đó được chính quyền liên bang cưng chiều như con ngươi trong mắt. Chính quyền này cho họ mượn tiền để xây nhà, cho họ học hành miễn phí vì đã phục vụ trong quân đội, nó chu cấp cho họ lúc tuổi già và bảo đảm họ được trợ cấp trong nhiều tuần nếu họ mất việc làm…”
“Chú Jack, chú là một ông già chua cay.”
“Chua cay, quỷ thần ơi. Chú là một ông già lành mạnh với một tinh thần hoài nghi hiến định đối với chủ nghĩa gia trưởng và chính quyền ở quy mô lớn. Bố cháu cũng tương tự…”
“Chú mà bảo cháu rằng quyền lực có xu hướng thối nát và quyền lực tuyệt đối sẽ thối nát tuyệt đối thì cháu hắt cà phê này vào chú đó.” [66]
“Điều duy nhất chú sợ ở cái đất nước này là một ngày nào đó chính quyền sẽ trở nên ghê gớm đến độ con người nhỏ bé nhất sẽ bị chà đạp dưới chân, và rồi đất nước sẽ không còn đáng cho ta sống nữa. Điều duy nhất ở Mỹ vẫn còn là độc đáo trong cái thế giới mệt mỏi này là người ta có thể đi xa đến hết mức mà trí não của họ cho phép hoặc có thể đi thẳng xuống địa ngục nếu muốn, nhưng xứ này sẽ không còn được như thế nữa.”
Bác sĩ Finch nhe răng cười như một con chồn thân thiện. “Melbourne có lần đã nói, rằng nghĩa vụ duy nhất của chính quyền là ngăn chặn tội ác và bảo vệ hợp đồng, và chú sẽ thêm vào đó một điều, vì chú nhận ra mình đang sống miễn cưỡng trong thế kỷ hai mươi: và đảm nhận việc phòng thủ chung.”
“Đó là một tuyên bố tối nghĩa.”
“Quả thật vậy. Nó để lại cho ta thật nhiều tự do.”
Jean Louise chỏi khuỷu tay lên bàn và lùa tay vào tóc. Có vấn đề gì đó không ổn với chú. Chú ấy cố ý lộ một lời cầu khẩn hùng hồn ngầm hiểu với cô, chú ấy cố tình né tránh chủ đề. Chú ấy đơn giản hóa quá mức chỗ này, lướt nhanh qua chỗ kia, lẩn tránh và đánh lạc hướng. Cô tự hỏi tại sao. Ngồi nghe ông, để mình bị ru ngủ vì cơn mưa ngôn từ dịu dàng của ông thì quá dễ đến độ cô không nhận ra đang vắng thiếu những cử chỉ cương quyết của ông, trận mưa những tiếng “hừm” với “hà” rải rác trong kiểu trò chuyện thường lệ của ông. Cô không biết rằng ông đang rất ưu tư.
“Chú Jack,” cô nói. “Chuyện này thì có liên quan gì tới giá trứng ở Trung Quốc, và chú biết chính xác ý cháu muốn nói gì mà.”
“Thế kia à,” ông nói. Má ông hồng hào lên. “Thông minh ra đấy, phải không?”
“Đủ thông minh để biết quan hệ giữa dân da đen và dân da trắng tệ hơn những gì cháu từng thấy trong đời - nhân tiện cũng nói luôn, chú chưa từng một lần nào nói đến những quan hệ đó - đủ thông minh để muốn biết cái gì đã khiến bà chị được phong thánh của chú cư xử như vậy, đủ thông minh để muốn biết cái quái gì đã xảy đến với bố cháu.”
Bác sĩ Finch nắm hai bàn tay lại kê dưới cằm. “Việc ra đời của con người là cực kỳ khó chịu. Nó bẩn, nó cực kỳ đau đớn, đôi khi nó còn đầy rủi ro. Nó luôn đẫm máu. Nền văn minh cũng giống vậy. Miền Nam đang trong cơn đau đẻ khốn khổ cuối cùng của nó. Nó đang sản sinh ra một điều gì đó mới mẻ và chú không chắc mình sẽ thích nó, nhưng chú sẽ không có mặt ở đây để nhìn thấy nó. Còn cháu sẽ thấy. Những người như chú và bố cháu cổ lỗ rồi và bọn chú phải ra đi, nhưng đáng tiếc là bọn chú sẽ mang theo mình những điều ý nghĩa của xã hội này - có một số điều tốt đẹp trong mớ đó.”
“Chú thôi mơ màng mà lo trả lời cháu đi!”
Bác sĩ Finch đứng dậy, dựa vào bàn, và nhìn cô. Những nếp nhăn từ mũi ông chạy xuống miệng tạo thành một hình thang thô gắt. Đôi mắt ông rực lên, nhưng giọng nói vẫn lặng lẽ:
“Jean Louise, khi một người đối mặt với nòng súng kép của khẩu súng săn, anh ta cầm lên vũ khí đầu tiên anh ta tìm được để tự bảo vệ, dù là một cục đá hay một khúc củi hay một hội đồng công dân.”
“Đó đâu phải câu trả lời!”
Bác sĩ Finch nhắm mắt lại, mở ra, và nhìn xuống mặt bàn.
“Chú nãy giờ cứ cho cháu một kiểu trả lời tránh né tinh vi nào đó, chú Jack, và cháu chưa hề thấy chú làm thế trước đây. Chú luôn cho cháu một câu trả lời thẳng thắn cho bất cứ gì cháu hỏi. Sao bây giờ chú không làm thế?”
“Bởi vì chú không thể. Cả khả năng cũng như lãnh vực am hiểu của chú đều không đủ để trả lời thẳng thắn.”
“Cháu chưa bao giờ nghe chú nói chuyện giống thế này.”
Bác sĩ Finch mở miệng ra nhưng rồi ngậm lại. Ông nắm lấy cánh tay cô, dẫn cô sang phòng bên cạnh, và dừng lại trước tấm gương có khung mạ vàng.
“Nhìn cháu đi,” ông nói.
Cô nhìn.
“Cháu thấy gì?”
“Cháu, với chú.” Cô quay qua hình ông chú trong gương. “Chú biết đó, chú Jack, chú đẹp trai theo một kiểu khủng khiếp.”
Cô nhìn thấy hai trăm năm vừa qua đổ lên ông chú mình trong giây lát. Ông làm một động tác nửa như cúi mình nửa như gật đầu, và nói, “Cô thật tử tế, quý nương,” đứng sau lưng cô, và nắm lấy hai vai cô. “Nhìn cháu đi,” ông nói. “Chú chỉ nói được với cháu đến mức này. Nhìn vào mắt cháu. Nhìn vào mũi cháu. Nhìn vào cằm cháu. Cháu thấy gì?”
“Cháu thấy chính mình.”
“Chú thấy hai người.”
“Ý chú là con bé ưa quậy phá và một phụ nữ hả?”
Cô thấy bác sĩ Finch trong gương lắc đầu. “Không, nhỏ ơi. Cũng có đó, nhưng không phải ý chú muốn nói.”
“Chú Jack, cháu không hiểu tại sao chú muốn biến vào sương mù…”
Bác sĩ Finch gãi đầu và một nhúm tóc hoa râm dựng đứng lên. “Chú rất tiếc,” ông nói. “Tiếp tục đi. Cứ tiếp tục làm việc gì cháu định làm. Chú không thể cản cháu và chú không được cản cháu, thiếu hiệp Roland ạ. Nhưng đó là việc lộn xộn, đầy rủi ro. Một việc đẫm máu như vậy…” [67]
“Chú Jack yêu, chú không hiểu tụi cháu rồi.”
Bác sĩ Finch đối diện cô và đẩy hai vai cô ra hết tầm tay của ông. “Jean Louise, chú muốn cháu lắng nghe cẩn thận. Những điều chúng ta bàn hôm nay - chú muốn nói với cháu đôi điều xem liệu cháu nắm bắt hết hoàn toàn không. Nó là thế này: cái gì liên quan tới vấn đề Chiến tranh giữa các bang thì cũng liên quan tới cuộc chiến tranh chúng ta đang vướng vào đây, và cũng liên quan đến vấn đề trong cuộc chiến riêng của cháu. Bây giờ hãy nghĩ kỹ về điều đó và cho chú biết cháu nghĩ chú muốn nói gì.”
Bác sĩ Finch chờ đợi.
“Chú ăn nói cứ như một Tiên tri nhỏ [68] vậy,” cô nói.
“Chú nghĩ vậy. Tốt lắm, bây giờ lắng nghe nè: khi cháu không thể chịu nổi nữa, khi con tim cháu chia hai, cháu phải đến gặp chú. Cháu hiểu không? Cháu phải đến gặp chú. Hứa đi.” Ông lắc vai cô. “Hứa đi.”
“Dạ chú, cháu hứa, nhưng…”
“Bây giờ, biến đi,” ông chú của cô nói. “Đi xa đâu đó mà chơi trò hôn luân phiên với Hank. Chú có nhiều điều tốt hơn phải làm…”
“Tốt hơn cái gì?”
“Không phải chuyện của cháu. Biến.”
Khi bước xuống những bậc thềm, Jean Louise không thấy bác sĩ Finch cắn môi dưới, đi vào bếp, và giật lông con Rose Aylmer, hoặc quay về thư phòng hai tay đút túi và bước chậm rãi tới lui trong phòng cho đến khi, sau cùng, ông nhấc điện thoại lên.