3. NHỮNG ÔNG VUA CUỐI TRIỀU
Vốn là con cháu của những bực đại anh hùng đã từng oanh liệt chận bước tiến của một đạo quân bách chiến bách thắng của Hốt tất Liệt, một đạo quân mà trước kia, dưới quyền lãnh đạo của Thành Cát Tư Hãn, đã tung vó ngựa làm mưa làm gió suốt một vùng Trung Á, đến tận Ba Tư và Trung Bắc Âu Châu, các ông vua cuối triều Trần lại bị hủ hóa, trở thành những con người nhu nhược, ăn chơi phè phỡn, bỏ bê chính sự, gây sụp đổ cho cả một triều đại đã có những thời kỳ sáng chói trong lịch sử dân tộc.
Triều Trần bắt đầu suy vong từ thời Vua Minh Tông (I3I4-I329) nhứt là sau khi giết oan Huệ võ vương Trần Quốc Chân. Đến năm Ất Tỵ thì ông nhường ngôi cho Thái tử Vượng, lui về làm Thái Thượng Hoàng theo tục lệ nhà Trần.
Thái tử Vượng lên ngôi mới được mười tuổi, tức là vua Hiến Tông (I329-I34I), nhưng quyền chính trong tay thượng hoàng. Suốt thời gian làm vua, rồi làm Thái Thượng Hoàng, Minh Tông không làm được một công cuộc gì đáng kể, chỉ an hưởng thái bình do tiền nhân để lại. Hiến Tông ngồi trên ngai vàng được gần mười ba năm, nhưng lúc nào cũng lệ thuộc vào Minh Tông. Đến năm tân tị thì ông mất, thọ được hai mươi ba tuổi.
Hiến Tông chưa kịp có con, nên Thượng Hoàng Minh Tông lập người em tên Hạo lên ngôi, tức là vua Dụ Tông (I34I-I369). Từ năm I34I đến I357, Minh Tông còn sống và tiếp tục tham dự việc triều chính. Mặc dầu không có gì đặc sắc, và nạn đói đã xảy ra trong nhân dân vì mất mùa, thời kỳ Minh Tông thay Dụ Tông trị nước cũng chưa xảy ra điều gì quá tồi tệ.
Triều Trần thật sự xuống dốc từ khi Thượng Hoàng qua đời (I358), rồi các cựu thần như Trương Hán Siêu, Nguyễn Trung Ngạn tiếp nối mất đi, gian thần lộng hành trong triều, đến nỗi danh nho Chu Văn An phải dâng thất trảm sớ xin chém bảy người quyền thần, nhưng Dụ Tông bỏ qua. Ông từ quan về ẩn dật ở núi Chí Linh.
Tự do, không người kiềm chế, can gián, Dụ Tông tha hồ rượu chè, trụy lạc, xây cung điện, đào hồ, đắp núi, biến triều đình thành một sòng bạc, quán rượu ; tổ chức yến tiệc, hát xướng linh đình náo nhiệt.
Vì vua và đình thần như vậy, nên bọn quan hầu của vua chúa xâm chiếm quyền lợi, đất đai, tranh giành các nguồn sống của nhân dân, cho đến cung nhân cũng làm quạt đưa ra bán bên ngoài. Giặc cướp nổi lên khắp nơi, nạn đói hoành hành. Xã hội rối loạn, dân chúng lâm vào tình cảnh cơ cực. Tình trạng đất nước thời bấy giờ vô cùng thê thảm.
Năm kỷ dậu (I369) Dụ Tông mất, không con nối ngôi. Triều đình định lập Cung Định Vương là anh Dụ Tông lên làm vua, nhưng Hoàng thái hậu nhứt định lập con nuôi của Cung Túc Vương là Dương Nhật Lễ. Nhật Lễ giết Hoàng thái hậu và Cung Định Vương, định cải họ là Dương để chấm dứt nhà Trần.
Tôn thất nhà Trần hội nhau, đem binh bắt Nhật Lễ, rước Cung Tĩnh Vương lên ngôi, tức là vua Nghệ Tông (I370-I372).
Nghệ Tông là ông vua nhu nhược, mọi việc trong triều đều để cho Hồ Quí Ly quyết đoán.
Năm Nhâm Tỵ (I372), Nghệ Tông truyền ngôi cho em là Thái tử Kính, về ở phủ Thiên Tường làm Thái Thượng Hoàng.
Thái Tử Kính lên ngôi, tức là vua Duệ Tông (I374-I377) lập em họ Hồ Quí Ly làm Hoàng hậu.
Năm Bính thìn (I376), quân Chiêm thành do vua Chiêm là Chế Bồng Nga lãnh đạo, sang đánh phá ở Hóa Châu. Duệ Tông mang binh đi chinh phạt, rồi từ trần lúc tiến quân gần đến thành Đồ Bàn (I377).
Thượng hoàng lập con vua Duệ Tông là Hiến lên ngôi, tức là vua Phế Đế (I377-I378)
Tháng tám năm Mậu thìn (I388), vì thấy Thượng hoàng tin dùng Hồ Quí Ly, Phế Đế mưu với các cận thần trừ họ Hồ, nhưng việc bại lộ, Phế Đế bị Hồ Quí Ly ngầm cho người giết chết.
Thượng hoàng Nghệ Tông lập con út của mình là Chiêu Định Vương lên nối ngôi, tức là vua Thuận Tông (I388-I389).
Tháng chạp năm Giáp tuất (I394), Thượng hoàng mất ; trị vì được ba năm, làm Thái Thượng Hoàng 27 năm, thọ 74 tuổi.
Nghệ Tông mất rồi, Quí Ly lên làm phụ chính Thái sư, vào ở hẳn trong điện, cho quân vào xây thành Tây Đô ở động Yên tôn, Thanh Hóa. Đến năm Bính tị (I396) Quí Ly bắt Thuận Tông phải dời kinh về Tây Đô. Qua tháng ba năm sau, Quí Ly lập mưu ép Thuận Tông nhường ngôi cho con là Thái tử An.
Thuận Tông nhường ngôi cho con, lúc bây giờ mới lên ba tuổi, tức là Thiếu Đế (I398-I400), rồi đi tu tiên.
Hồ Quí Ly làm phụ chánh, xưng là Khâm Đức Hưng Liệt Đại Vương, sai người giết Thuận Tông đi.
Đến tháng hai năm Canh Thìn (I400), Quý Li bỏ Thiếu Đế, tự lập mình lên làm vua.
Nhà Trần làm vua nước Việt nam được I2 đời, tổng cộng I75 năm.