CHƯƠNG 2 BỨC THƯ CỦA NGƯỜI BỆNH
Di chúc của Lênin – Mối quan hệ giữa Stalin và Crúpxkaya - Ulianốpna chống lại Crúpxkaya - Crúpxkaya bị thất sủng - cái bánh mừng thọ của Stalin - cái chết đột ngột - Những cách nhìn nhận khác nhau.
Ngày 26 tháng 2 năm 1939, trên tất cả các báo của Trung ương đều có đăng rất rõ bức thư chúc thọ Nađêzđa Konxtantinốpna Crúpxkaya với nội dung:
"Trong ngày sinh nhật lần thứ 70 của đồng chí, các đồng chí ủy viên Trung ương liên bang và các ủy viên nhân dân Xô Viết xin bày tỏ lời chúc mừng nồng nhiệt nhất tới đồng chí - một người Bônsêvích lão thành, một người bạn tri kỷ của Lênin.
Các ủy viên Liên bang và các ủy viên nhân dân Xô Viết xin chúc đồng chí an khang, trường thọ. Xin chúc đồng chí tiếp tục có nhiều cống hiến hơn nữa cho sự nghiệp vĩ đại của chủ nghĩa cộng sản, cho lợi ích của Đảng và toàn thể nhân dân lao động Liên Xô".
Điện chúc mừng, thư chúc mừng được tới tấp gửi tới Điện Kremli. Nhưng, lúc đó đồng chí Crúpxkaya đang phải nằm trong bệnh viện tại Điện Kremli. Đêm ngày 26 tháng 2, bệnh tình của Crúpxkaya đã rất nguy kịch. Bà dường như không còn cảm giác nữa. Buổi sáng ngày 27 tháng 2, lúc 6 giờ 15 phút, Crúpxkaya đã vĩnh biệt chúng ta.
Ngày 28 tháng 2, trên tất cả các báo xuất bản đều có viền tang đen. Ban chấp hành Trung ương, ủy ban nhân dân Liên bang đã thông báo tin đau buồn này cho toàn thể nhân dân như sau: "Sự ra đi của đồng chí Crúpxkaya, một người đã hiến trọn đời mình cho cách mạng, cho sự nghiệp Chủ nghĩa Cộng sản là một tổn thất vô cùng to lớn đối với Đảng và toàn thể nhân dân Liên Xô".
Cho dù đã có kết quả chẩn đoán căn bệnh của bà là tắc mạch máu, dẫn đến viêm phúc mạc, nhưng vẫn có nhiều lời đồn đại ở trong nước nghi ngờ về nguyên nhân cái chết của Crúpxkaya. Có tin đồn cho rằng, hình như trong ngày sinh nhật của Crúpxkaya đã có người mang đến một cái bánh gatô lớn do Stalin gửi tới. Sau khi nếm bánh đột nhiên bà cảm thấy khó chịu, sự khó chịu tăng lên đến mức nhiều lúc bà bị mất cảm giác. Lúc đó bác sỹ được gọi đến và họ đã đưa bà vào nằm trong bệnh viện ở Điện Kremli, tại đây bà đã chết vì thuốc độc.
Trên tờ "Tin nhanh của phái đối lập" của Trôtxki, kẻ đã từng bị trục xuất khỏi nước Nga, đã có những phản ứng về cái chết của Crúpxkaya như sau: "Chúng ta tuyệt nhiên không trách cứ Crúpxkaya là đã không quyết tâm cắt đứt quan hệ với chủ nghĩa Bônapac... Phẩm chất quý giá nhất của Crúpxkaya chính là tinh thần trách nhiệm. Bà có đầy đủ sự mạnh dạn, nhưng bà lại thiếu đi dũng khí. Chúng ta hẳn còn nhớ một việc hết sức đau lòng là bà đã phải tiễn biệt một nhân vật của lịch sử ra đi, bà là người bạn trung thực nhất của Lênin, do vậy bà không đáng phải bị chỉ trích".
Có thật Crúpxkaya có ý định cắt đứt quan hệ với "chế độ quan liêu của chủ nghĩa Bônapac?". Đúng vậy, và hơn nữa không phải chỉ là một lần. Đã có không ít các chứng cớ để chứng minh điều này. Trôtxki đã dẫn lời của Crúpxkaya nói vào năm 1926 như sau: "Giả sử Lênin vẫn còn sống, Người có thể đã phải ngồi tù”. Đây chính là sự phản ứng của bà sau khi Stalin đoạt được mọi quyền hành. Mùa hè năm 1930, tại Hội nghị của Đảng ở Baoman, Crúpxkaya đã phát biểu bày tỏ không tán thành với kiểu tập thể hóa của Stalin. Ví dụ, bà nói, việc thực hiện cách thức tập thể hóa của Stalin không có một chút nào giống với phương thức hợp tác hóa của Lênin. Người lãnh đạo Ban chấp hành Trung ương đã không chịu trưng cầu ý kiến trong Đảng và cũng chẳng thèm trưng cầu ý kiến của nhân dân. Quả đúng như lời sử gia Metvâychép đã viết: Kaganôvích đã dùng những lời thô bạo và gay gắt đối với Crúpxkaya, rồi sau đó thậm chí còn tuyên bố. "Crúpxkaya - không phải là ngọn đèn hải đăng để chỉ đường đi tới hạnh phúc cho Đảng ta".
Bi kịch của Crúpxkaya bắt đầu từ khi chế độ tập quyền trong tay Stalin được tăng cường là điều tất yếu. Được coi là vợ, là bạn của Lênin, thậm chí bà cảm thấy đau đớn trong tâm hồn là bà bị coi là vật cản đáng sợ của những đảng viên lão thành. Là người sống và công tác bên cạnh Lênin nhiều năm, phải chăng Crúpxkaya đã lợi dụng danh tiếng của Lênin, lợi dụng danh tiếng của mình trong Đảng để bảo vệ những người thân của Lênin khỏi bị bức hại?
Những việc này được các sử gia nắm rất rõ, nhưng rồi cũng chỉ có vài người là có kết cục tốt đẹp. Ngay cả đến việc tránh cho những người bạn thân thiết nhất của mình và Lênin khỏi bị bức hại đến chết, bà cũng đành chịu bó tay bất lực.
Các cơ quan của ủy ban nhân dân nội vụ cũng không đếm xỉa gì đến những lời kháng nghị của bà, những ý kiến đúng đắn của cá nhân bà cũng không được tôn trọng. Sự tuyệt vọng của bà là có thể tưởng tượng được. Ví dụ như bà đã từng hai mắt đẫm lệ để cầu xin tha cho Giêmalianôp. Năm 1935, Giêmalianôp đã bị bắt. Ông nguyên là một công nhân Sanh Pêtécbua đã có công từng nuôi giấu Lênin trốn trong túp lều ở Razlip khi Lênin phải chạy trốn. Năm 1921, Lênin đã giúp đỡ ông trên nhiều lĩnh vực với sự tín nhiệm cao.
Trước khi cách mạng Tháng Mười nổ ra, Lênin đã quen với Giêmalianôp, Lênin đã đánh giá rất cao những hoạt động của ông trong đội tiền phong công nhân. Sự bảo vệ của Crúpxkaya đã không thành. Giêmalianôp vẫn bị bắt sau khi nghỉ hưu. Tổng cộng ông đã phải trải qua hơn hai mươi năm lưu đày, giam cầm. Vậy là yêu cầu của người vợ Lênin đã quá cố đối với Giêmalianôp, người đã từng ba lần cưu mang Lênin ở Razlip, bằng mắt, bằng những lời cầu xin của những đứa con của ông cũng không làm thay đổi được điều gì, chẳng làm ai lay động. Họ chỉ nhận được một điều là sự bi thảm của số phận.
Crúpxkaya còn dự định biện hộ cho Yo. Phyatnixki nhưng rồi cũng bị thất bại Yo. Phyatnixki là ủy viên trong Ban chấp hành Trung ương. Hình như ông có một thời gian làm ở Sở mật thám của Sa hoàng, do vậy đã bị Bộ Nội vụ dân ủy bắt. Trong cuộc họp toàn thể của Ban chấp hành Trung ương vào tháng 6 năm 1937, Crúpxkaya đã chính thức phát biểu, nhưng cũng chẳng hề có chút tác dụng nào. Tại hội nghị, bà đã tuyên bố rằng, Yo. Phyatnixki là một chiến sĩ Bônsêvích hoạt động bí mật, ông chưa từng một lần thất bại, coi ông có hoạt động gián điệp là không đúng, là vô căn cứ. Cũng lại giống như những lần trước, lần kháng nghị này của bà cũng chẳng mang lại kết quả gì. Sở dĩ các sử gia biết được sự thật của một số người không có tội được tha là do có sự can dự của bà, và số người đó cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay mà thôi. Một việc nữa cũng hay được nhắc đến là việc giải phóng cho I.Đ. Xiuculin.
Ngày 3 tháng 4 năm 1917, ông là người đã phát thẻ Đảng cho Lênin. Vậy điều gì đã khiến cho Stalin và những người thân cận của Stalin có thái độ ngạo mạn đối với những người bạn hữu thân thiết nhất, và những người cùng Lênin lập ra Đảng và Nhà nước Xô Viết và coi thường ý kiến của bà một cách thô bạo. Vậy thì đâu là nguyên nhân? Các nhà nghiên cứu nước ngoài đã chỉ ra rằng, sau khi Lênin mất, thái độ của Stalin đối với Crúpxkaya đột nhiên thay đổi. Lúc đầu Stalin còn chịu nhịn bà. Rồi để phê bình Crúpxkaya đã có những sai lầm trong một loạt vấn đề về lịch sử Đảng và Lênin, Stalin đã từng chỉ thị cho giới báo chí và các nhà nghiên cứu học thuật phải viết những bài "cải tạo" con người cố chấp này. Nhưng tất cả những điều đã nói ở trên cũng không ảnh hưởng đến việc sau này Stalin đã chỉ thị cần phải tổ chức tang lễ của Crúpxkaya theo đúng nghi thức cấp cao nhất. Hơn thế nữa, Stalin còn đứng ở hàng đầu trong số các Ủy viên Bộ chính trị, để tự tay đỡ hộp tro hài cốt của Crúpxkaya. Thế nhưng ngay sáng ngày hôm sau, có một bọn người lạ mặt đến nhà bà Crúpxkaya lục soát lấy đi những tài liệu hồ sơ và hiện chúng lưu lạc ở đâu cho đến nay chẳng ai có thể biết được. Sự việc sau khi xảy ra, người ta đã dị nghị về môi trường của “chiếc bánh ga tô sinh nhật có độc". Thái độ của những người cầm quyền cao nhất đối với cái chết của người bạn chiến đấu đã lung lay.
Phản ứng của nhân dân với việc này cũng rất nhạy cảm. Nếu vin cớ vào việc tịch thu các thư tịch, sách vở của Crúpxkaya ở trong thư viện, thì điều này có nghĩa là đã có thế lực vô hình nhúng tay vào.
Nhân dân kính trọng Crúpxkaya, vì bà là người đã từng chia sẻ với Lênin mọi gian khổ, mọi nỗi bất hạnh trong cuộc sống. Bà là hình tượng có sức hút ghê gớm về tính trung thực đối với Lênin. Hơn thế nữa, bà được rất nhiều người biết đến. Bà thường đến nhiều nhà máy, công trường, các cuộc hội nghị để nói chuyện. Bà từng đảm nhận nhiều cương vị trong giáo dục. Nhưng giờ đây lịch sử dường như đã bị cắt bỏ, tất cả mọi việc bà từng làm trước đây đều bị lãng quên hết. Những tác phẩm của bà không được sử dụng. Những cuốn sách của bà trước đây được xuất bản cũng bị bỏ đi hết. Báo chí cũng không nói về bản thân bà nữa. Thậm chí ngay trong ngày kỷ niệm cách mạng, người ta cũng không hề đả động tới. Năm 1940, tại Mátxcơva, báo "Tia lửa" kỷ niệm 40 năm ngày ra số báo đầu tiên, nhưng trong số những người biên tập và sáng lập ra tờ báo, những người xem triển lãm cũng không nhìn thấy có tên của bà Crúpxkaya, mà đáng lẽ ra phải có tên của bà trong danh sách đó.
Khi Crúpxkaya còn sống, bề ngoài người ta vẫn tôn trọng bà.
Trong những năm tháng cuối cùng của đời mình, bà vẫn sống tại căn nhà ở Điện Kremli. Căn nhà mà trước đây cả Vladimia Ilích và Maria đã từng sống ở đó. Lái xe của bà vẫn là Kiri. Grôhuôp và Khômachép. Trong Đại hội lần thứ 13 và 14 của Đảng, bà được bầu làm ủy viên ban giám sát trung ương, ủy viên Ban chấp hành trung ương Đảng cộng sản Liên Xô khoá 15. Bà đã từng là đại biểu Xô Viết tối cao khoá 1, và là thành viên đoàn chủ tịch Xô Viết tối cao. Bà còn đảm nhiệm cương vị Thứ trưởng dân ủy Bộ giáo dục.
Cùng với sự xa rời các chức vụ cao, thì sự coi thường và không thân mật đối với Crúpxkaya cũng ngày càng rõ. B.Đrizhô vào Đảng đầu năm 1920, trong 20 năm cuối cùng đã làm thư ký riêng cho Crúpxkaya. Theo lời bà nói, sau khi Lênin mất, Stalin và Crúpxkaya chỉ nói chuyện với nhau có một lần vào năm 1925. Lúc đó Crúpxkaya đồng ý với quan điểm của Zinôviép. Stalin luôn không hài lòng với người vợ của Lênin quá cố, lại đi ủng hộ phái đối lập. Ông đã dành nhiều thời gian để khuyên nhủ bà và còn hứa sẽ để bà làm ủy viên Bộ chính trị, nếu bà cự tuyệt với phái đối lập. Nhưng Crúpxkaya chẳng chút động lòng. Bà nói rằng, bà chưa sẵn sàng thay đổi lòng tin của mình.
Thư ký B.Đrizhô cho rằng, chắc chắn Stalin sẽ không bỏ qua cho bà về việc này. Từ đó về sau Stalin và bà không hề nói chuyện với nhau nữa.
Thái độ của Stalin như vậy đã rất nhanh chóng bị những người thân cận phát hiện ra. Hoàn toàn không thể tha thứ được là An. Brênốp khi thay thế chức vụ của A.V. Lunasaxki nghỉ hưu, đã có thái độ không tôn trọng đối với Crúpxkaya. Hơn thế nữa trong các cuộc hội nghị của Bộ dân ủy giáo dục, hắn còn nhục mạ bà một cách thô bạo. Crúpxkaya lặng lẽ chịu đựng, nhưng đến khi bà không chịu đựng được nữa, bà đã xin từ chức. Bộ chính trị không phê chuẩn nguyện vọng này của bà, bà vẫn phải đảm nhận công việc cũ của mình ở Bộ dân ủy giáo dục.
Trong những năm cuối đời, bà rất ít khi đến căn phòng làm việc của mình ở Bộ dân ủy giáo dục. Trong một số giáo trình mà bà biên soạn thường xuất hiện những đoạn ca ngợi Stalin mà bà căn bản không rõ từ đâu đến, nhưng bà vẫn yên lặng không nói ra. Đích thực là bà đã thoả hiệp, như vậy là bà đã đồng ý cắt bỏ nhiều vấn đề có liên quan đến Lênin trong tập hồi ký của Người. Bà biết rõ rằng, việc bà biện hộ cho những đồng chí bị "trừng phạt" chỉ làm hại họ thôi, chứ không ích gì. Và bà chìm vào im lặng, chỉ có một lần khi xét hỏi Bukharin bà đã nói với B.Đrizhô rằng: "Manichka, may quá cô ấy không biết việc này". (Maria Ulianopva - em gái Lênin, chết tháng 6 năm 1937).
Những người Bônsêvích lão thành cho rằng, đầu những năm 1930 trước năm 1937, Crúpxkaya đã thực sự bị khuất phục. Các văn bản lịch sử của chính giới không thấy đề cập đến vấn đề này - đây là một khu vực cấm của lịch sử Đảng cộng sản Liên Xô trong một thời gian dài. Nói chung điều này đối với các sử gia cũng vậy và đối với các nhà viết tiểu thuyết cũng thế, mọi việc không phù hợp với các nguyên tắc cơ bản của cơ quan tuyên truyền chính giới thì đều không được lưu hành. Trong những văn kiện, tài liệu đã xuất bản không tìm thấy bất kỳ một bài nào có liên quan đến sự phân tích về đời tư của những người ở xung quanh Lênin.
Nếu như chúng ta tin vào những truyện ngắn, truyện vừa thì có thể quy quan hệ cá nhân của Lênin và Crúpxkaya như sau: Trong thời gian họ bị lưu đày, họ có rất nhiều thời gian rỗi rãi, hàng ngày họ có bàn luận với nhau về chính trị, hoặc họ cùng dịch với nhau những cuốn sách tiếng Anh. Điều thật đáng tiếc là cuốn sách "Đời thường của danh nhân" còn có điểm chưa được hoàn mĩ, trong đó chỉ giới thiệu hành vi của những nhân vật ưu tú, mà chẳng đề cập đến những động cơ tâm lý của những hành động đó. Nếu như bạn tin vào sự miêu tả Crúpxkaya như vậy ở trong các cuốn sách thì chắc bạn sẽ có nhận định rằng, trong những năm tháng cuối đời Crúpxkaya là một người cực kỳ thẳng thắn, chân thành.
Trong mọi hoàn cảnh luôn là người bạn tốt thực tâm thực bụng. Có thể rất dễ dàng nhận thấy, kiểu miêu tả như vậy giống như một trò lừa bịp tinh vi được dựa theo những "khuôn mẫu” được "quy định" từ trước.
Để hiểu rõ hơn về vấn đề này, chúng ta hãy cùng xem xét các loại sách báo được xuất bản ở nước ngoài. Tuy nhiên từ năm 1990 trở đi, những sách báo đó chỉ có Liên Xô xuất bản. Nói vậy như thế có nghĩa là, chỉ có 2 tập "Stalin" của Trôtxki do nhà xuất bản Mátxcơva ấn hành. Trong tập thứ 2 viết về những ngày cuối cùng của Lênin ở làng Goocki, tác giả viết: “Suốt ngày Lênin nhận được sự chăm sóc của vợ và em gái, hai người phụ nữ đã tận tâm, tận lực chăm sóc người bệnh giống như trước đây họ đã từng chăm sóc khi Người còn khỏe vậy. Vợ của Lênin - bà Nađêzđa Konxtantilốpna Crúpxkaya thực sự là người bạn đời trung thực của Lênin, từ lúc trẻ cho đến lúc già bà đã làm mọi công việc một cách không mệt mỏi".
Từ khi Lênin ốm nặng, Maria Ulialốpna cũng đem toàn bộ sức lực của mình để chăm sóc cho người anh. Tính cách của bà có nhiều điểm giống với anh trai của mình đó là: Trung thành, ngoan cường, không thỏa hiệp, nhưng về tài trí bà có phần bị hạn chế. Những đặc điểm trên đây đã làm cho tính cách của Maria luôn ghen ghét với Crúpxkaya để giành lấy sự yêu quý của Lênin. Tính cách của Maria đã không ít lần làm cho Crúpxkaya phải khổ sở. Khi Lênin còn sống, Người đã chia sẻ cho hai người có quyền hành ngang hàng với nhau. Nhưng khi Lênin mất đi rồi, mọi việc đều khác hẳn. Đương nhiên bất kỳ ai trong hai người đều không thể trở thành người hiểu hết được ý chí của Lênin. Nhưng mọi người đều đã biết, hai người họ luôn ra sức để được trở thành người hiểu được ý chí của Lênin. Về mặt chính trị thì Crúpxkaya và Lênin có mối giao kết chặt chẽ hơn nhiều so với Maria.
Lênin thường đem tài liệu mật giao cho vợ bảo quản. Trên phương diện chính trị, Lênin cũng có nhiều liên hệ mật thiết với Crúpxkaya hơn Maria. Crúpxkaya hiểu rõ mười mươi việc Lênin sắp đặt cho Stalin thế nào. Trong tay bà còn nắm giữ nhiều "di chúc" chính trị của Lênin. Bà đã giao nó cho Ban chấp hành Trung ương, sau đó bà yêu cầu phải đọc trước Đại hội 12 năm 1923. Mọi người đều nghe thấy ý kiến của Crúpxkaya và rất sợ bà. Maria ngay lập tức bị đẩy về vị trí thứ yếu của mình. Do có sự bất hòa giữa Maria và Crúpxkaya đã dẫn đến việc Maria trở thành người của Stalin.
Cả hai người phụ nữ đều sống trong căn nhà cũ ở Điện Kremli, Maria ngày càng ghen ghét với Crúpxkaya. Vì những việc xung quanh bản di chúc, mà Stalin đã trút mối hận với Lênin lên đầu Crúpxkaya.
Do vậy Trôtxki cho rằng, sau khi Lênin mất nguyên nhân của thái độ không thân thiện với Crúpxkaya là do Stalin báo thù. Lep Đaviđôvích Trôtxki còn viết, nguyên nhân quan trọng nhất về hành động này của Stalin là tâm lý báo thù và hư vinh. Việc liên minh với Hítler khiến cho Stalin luôn có cảm giác đã được thỏa mãn vì đã sai khiến được mọi người đó chính là cảm giác của sự hận thù. Khi đoàn đại biểu hữu nghị của Anh, Pháp thăm Mátxcơva, Stalin đã tiến hành đàm phán với bọn quốc xã rồi đột nhiên tuyên bố ký hiệp ước với Hítler. Những điều đó có thể thấy rõ ràng Stalin đã đánh giá thấp nguyện vọng của chính phủ Anh. Chính phủ Anh khi cùng phát triển mối quan hệ với Hítler đã liên tiếp gặp phải những trắc trở, cũng đã cố ý hạ thấp vai trò của Điện Kremli, chính vì thế Stalin đã báo thù. Thậm chí cả sự kiện ngày 20 tháng 9 năm 1939 khi Liên Xô chiếm được Riwop, hoàn toàn không còn nghi ngờ gì nữa, lần thất bại của 19 năm trước còn hằn mãi trong ký ức của Stalin.
Những luận điểm và những ví dụ mà Trôtxki nêu ra trên đây có thể đồng ý hoặc không đồng ý. Đương nhiên cũng nên nghĩ đến những tình tiết tương đối quan trọng như vậy. Trong nhiều câu chữ của mình, Trôtxki đã xen vào những sự thù hận và những ác ý cá nhân đối với kẻ thù luận chiến của Điện Kremli. Nhưng không chỉ có mình Trôtxki nhìn thấu được vấn đề, mà chính Stalin, trong mọi lúc mọi nơi cũng không khi nào quên những người đã cố ý hoặc vô ý đắc tội với mình. Vào giữa những năm 20, Giáo sư Guegueshenz trường Đại học Cộng sản Tibilesi, trong một lần không cẩn thận đã nói ra rằng: "Stalin chẳng phải là một nhà lý luận". Sau sự việc này Giáo sư tỏ ra rất hối hận vì đã chót lỡ lời và nhiều lần tỏ ý muốn thu hồi lại câu nói, nhưng điều này đã không thể cứu nổi ông ta. Đối với những việc ở cách xa Stalin hàng trăm km, trong khi tranh luận với một cá nhân nào, cá nhân đó vì bị kích động mà nói ra một câu không cam chịu, chứ chưa nói đến những việc quan trọng hơn. Ví dụ, bàn về di chúc của Lênin, Trôtxki chứng minh rằng, Stalin tỏ ra không quan tâm đến văn kiện này, Stalin coi bản di chúc của Lênin chỉ là những lời lẽ của người ốm chịu ảnh hưởng của "mấy mụ đàn bà".
Trong một thời gian dài, cái được gọi là bản "di chúc" của Lênin được bao phủ một bầu không khí cực kỳ thần bí trong cuốn "Bàn về Stalin và chủ nghĩa Stalin". Rôxi Metvâychép viết: Những người thu thập tài liệu giúp Stalin đều là những người đã từng bị tù đày và các đảng viên cộng sản ở các trại tập trung. Những đảng viên này bị tù tội vì "lưu giữ các văn kiện phản cách mạng, tức cái gọi là bản di chúc của Lênin". Từ giữa những năm 1930, sau khi bắt đầu có sự đàn áp với quy mô lớn, bản văn kiện này bị tuyên bố là giả tạo.
Nội dung bản "di chúc" của Lênin được chia ra làm hai phần (phần một được viết từ ngày 26 tháng 12 năm 1922 và một phần được viết vào 4 tháng 1 năm 1923) có nội dung như sau: Kiến nghị, xem xét phương pháp điều Stalin khỏi cương vị Tổng Bí thư, đồng thời sẽ bổ nhiệm người khác đảm nhiệm cương vị này. Lênin cho rằng, quyền lực trong tay của Stalin khi được làm Tổng Bí thư là rất lớn, rất khó có thể nói rằng Stalin sẽ luôn cẩn thận khi sử dụng quyền lực này. Hiện nay, việc nhắc lại di chúc chẳng còn ý nghĩa gì nữa, bởi vì ngày nay đã có nhiều người biết rồi. Nhưng quá trình viết và công bố di chúc của Lênin lại là điều rất mới trong đó có nhiều chỗ "trống". Chỉ có một điểm không cần phải bàn cãi, đó là "bản di chúc" được viết trong mùa xuân năm 1923 cũng là lúc Đại hội 12 họp. Lênin đã nói lại rằng, nguyện vọng của Người là những biên bản về lời nói của Người được in ra làm 3 bản. Một bản cho bản thân Người, một bản cho Crúpxkaya, một bản dành cho thư ký của Người, Metvâychép đã khẳng định rằng, Người còn yêu cầu gắn xi niêm phong bản "di chúc" của mình, ghi rõ ngày, tháng và người duy nhất được quyền mở là Người, còn sau khi người mất phải do Crúpxkaya mới được mở nó. Nhưng M.A Vôrôchisêva, thư ký của Lênin không ghi câu này vào trong thư "sau khi Người mất" mà chỉ nói lại bằng miệng cho Crúpxkaya biết.
Nội dung bản "di chúc" được chuyển tới cho các đại biểu của Đại hội 12. Nhưng không thấy các đại biểu có thảo luận gì xung quanh vấn đề điều chỉnh chức Tổng Bí thư của Stalin. Và bức thư cửa Lênin chuyển tới cho các ủy viên Trung ương cũng không được đọc. Sở dĩ có những việc như vậy là do trong khi chấp hành những chỉ thị của Lênin đã xuất hiện những việc ngoài dự đoán. Vấn đề là ở chỗ, người được quyền mở bức thư có gắn xi lại chỉ có thể là Lênin, thế nhưng Lênin lúc đó đang bị liệt, Người không nói được, mà Crúpxkaya cũng không làm việc này được, do vậy mà cứ theo ý nguyện của Lênin thì chỉ khi nào Người mất mới được quyền mở nó.
Vậy là phong bì có văn kiện tuyệt mật này đã được cất kỹ đúng một năm. Liệu Stalin có biết về những bức thư này? Về việc này cũng có nhiều nhận định khác nhau. Có nhận định cho là Stalin đã biết được việc này thông qua lời kể của Vôrôchisêva, có một lần bà thư ký này đã buột miệng nói ra là Lênin có một bản "di chúc". Sau khi biết được việc này, Crúpxkaya đã hết sức ngăn cản để không cho Stalin tiếp xúc với Lênin lúc này đang bị liệt. Do đó Stalin lúc này nuôi ý đồ sẽ có một ngày hỏi thẳng vấn đề này với Lênin. Trước khi Lênin mất một năm, Người đã bắt Crúpxkaya đem bức thư gắn xi đó đến nhưng Crúpxkaya đã không dám vi phạm di chỉ của Lênin. Kiểu nhận định thế này được lưu truyền rộng rãi trong giới phụ nữ, nhất là vào giữa những năm 50, tin tức này còn được nhanh chóng lan truyền trong các giáo viên trường học cấp tỉnh. Còn kiểu nhận định thứ 2 là, do Stalin không nắm chắc được là bản "di chúc" đó như thế nào, nhưng Stalin luôn nghi ngờ và rất cẩn thận chỉ cần một vài hành động miễn cưỡng là Stalin có thể gián tiếp phát giác đoán ra là Lênin đang giữ bản "di chúc".
Vậy trên thực tế là thế nào - điều này rất khó nói ra. Và vẫn còn loại nhận định thứ 3 là: Stalin không biết Lênin có di chúc. Tán thành kiểu nhận định này chỉ có Bachanốp, người đã từng là thư ký của Bộ chính trị, đã trốn ra nước ngoài. Trong hồi ký của mình, ông ta viết trước ngày khai mạc Đại hội 13 của Đảng, Crúpxkaya một người luôn mạch lạc trong công việc đã mở "quả bom" (di chúc) đựng trong chiếc phong bì của Lênin đưa cho Ban chấp hành Trung ương Đảng, lúc này Mêkhơních đã đem lại nội dung văn kiện báo cáo với Stalin, trong văn kiện Lênin đề nghị miễn trừ chức vụ Tổng bí thư của Stalin. Stalin đã dùng lời lẽ cực kỳ khó nghe chửi mắng Crúpxkaya, rồi chạy đến thương lượng với Zinôviép và Camênhép. Chúng ta hãy giới thiệu sơ lược tình hình phân bố các lực lượng chính trị thời bấy giờ. Trong thời kỳ Lênin lâm bệnh, cuộc đấu tranh giành quyền lực diễn ra, nổi lên có ba người là Zinôviép, Camênhép và Stalin. Ba người này đã liên kết với nhau để chống lại đối thủ cạnh tranh nguy hiểm là Trôtxki. Sau khi Lênin tạ thế, Stalin cần củng cố hơn bao giờ hết cái liên minh "Ba người" này để có thể đánh đổ được Trôtxki.
Bây giờ nhìn lại, ta thấy rõ ràng rằng, chính sự liên minh với Zinôviép và Camênhép đã cứu nguy cho Stalin. Còn trước đây, nhóm 3 người này đã ký kết với nhau một thỏa hiệp. Khi Đại hội lần thứ 13 diễn ra, báo cáo chính trị sẽ do Zinôviép đọc, điều này có tác dụng xác lập uy tín của Zinôviép. Và trong thỏa hiệp này, đến Đại hội 14, Zinôviép vẫn lãnh trách nhiệm đọc diễn văn khai mạc vì việc này có liên quan đến uy tín của Zinôviép ở Lêningrát. Nhưng sau này, khi liên minh ba người bị tan vỡ, các thỏa hiệp này giữa họ cũng bị tiêu ra tro.
Lúc này giữa 3 người vẫn còn tồn tại một thỏa ước khác để cùng nhau liên hợp chống lại Trôtxki. Do có sự xuất hiện bản di chúc của Lênin, vấn đề đầu tiên được đề cập đến là Zinôviép và Camênhép đã đồng ý để Stalin được giữ cương vị Tổng Bí thư. Họ đã vô cùng ấu trĩ khi nhận thức rằng: Stalin chẳng còn phải sợ gì nữa, bởi vì bản di chúc của Lênin đã khiến cho uy tín của Stalin ở trong Đảng bị hạ thấp. Vậy là họ đã ra tay cứu Stalin. Tác giả Zinôviép viết, trước khi Đại hội diễn ra một ngày, ngày 21 tháng 5 năm 1924, Trung ương Đảng đã triệu tập hội nghị khẩn cấp để tuyên đọc bản di chúc của Lênin...
Hội nghị toàn thể Ban chấp hành Trung ương tổ chức tại hội trường Đoàn Chủ tịch Ban chấp hành Trung ương Đảng Cộng sản toàn Nga. Trên ghế Chủ tịch, có Camênhép ngồi ở phía sau, bên cạnh là Zinôviép. Camênhép tuyên đọc bức thư của Lênin. Hội trường yên lặng một lúc. Bacanốp nhìn thấy rất rõ sắc mặt của Stalin từ thâm tín chuyển sang căng thẳng, theo chương trình hội nghị đã sắp xếp trước, Zinôviép đứng lên phát biểu.
Zinôviép phát biểu rằng, di chúc của Lênin chính là pháp luật. Chúng ta không chỉ một lần tuyên thệ chấp hành di chúc của Người, có một điểm mà chúng ta may mắn được chứng kiến, việc lo lắng của Lênin là đúng. Điều này có nghĩa là chức vụ Tổng Bí thư và sự mất đoàn kết trong Ban chấp hành Trung ương Đảng là rất nguy hiểm.
Đương nhiên là các ủy viên Trung ương đã nhận thấy rất rõ trong Ban chấp hành Trung ương có chia rẽ. Zinôviép đã kiến nghị Đại hội một lần nữa bầu Stalin tiếp tục giữ cương vị Tổng Bí thư. Lúc này Stalin nghiến răng lại, đôi mắt hướng ra phía cửa sổ, khuôn mặt biểu lộ sự căng thẳng: Vì đó là lúc quyết định số phận của ông ta, nhưng không ai nói gì cả. Camênhép đề nghị dùng phương thức biểu quyết bằng giơ tay để quyết định trực tiếp vấn đề này. Rồi Bazanốp đếm tay và báo cáo kết quả với Camênhép, đại đa số mọi người đều tán thành bầu Stalin tiếp tục giữ cương vị Tổng Bí thư một nhiệm kỳ nữa. Chỉ có nhóm nhỏ của Trôtxki là phản đối nhưng cũng có vài người bỏ phiếu trắng.
Zinôviép và Camênhép đã chiến thắng. Nếu lúc đầu Zinôviép và Camênhép biết đề phòng viên đạn của Stalin bắn vào sau gáy mình thì đã tốt. Một năm rưỡi sau, Zinôviép và Camênhép đã bị tước bỏ hết mọi chức vụ. Zinôviép đã đau khổ nhớ lại là mình và Camênhép đã cứu Stalin như thế nào, ông đau khổ nói rằng: "Đồng chí Stalin có biết là phải cám ơn ai không?". Stalin cầm lấy cái tẩu thuốc ở trong mồm ra nói rằng: "Còn phải nói, tôi đương nhiên đã biết, và biết rất rõ, thật không ngờ anh vẫn còn căn bệnh đó".
Vậy là vấn đề dự kiến nhân sự cho chức vụ Tổng bí thư đã được giải quyết. Ngoài ra hội nghị còn thông qua một quyết nghị: "Tuân theo di huấn của Lênin, đầu tiên các văn kiện này không thể sao chép, vì các thành viên của Ban tiếp nhận văn kiện đã đọc văn kiện của Lênin tại các đoàn đại biểu nên phần quyết nghị này đã lộ rõ ý đồ làm cho mọi người mơ hồ không xác định rõ, làm được như vậy sẽ khiến các vụ lãnh đạo trong các đoàn đại biểu chỉ có thể truyền đạt được những điểm chính trong văn kiện của Lênin và quyết nghị của hội nghị một cách đơn giản cho các đại biểu, khiến các đại biểu không thể nắm được kỹ văn kiện của Lênin".
Sử gia Metvâychép tỏ ra hoài nghi về các chứng cứ của thư ký Bộ chính trị Bachanốp. Metvâychép cho rằng: không thể tin được là di chúc của Lênin đã được tuyên đọc trước hội nghị của các ủy viên Trung ương trước khi Đại hội khai mạc một ngày. Metvâychêp nói tiếp: Có rất ít các ủy viên Trung ương biết được nội dung bức thư Lênin gửi đại hội. Họ cũng thường xem xét các công văn gửi cho Crúpxkaya, trên những công văn đó viết rằng, sau khi Người mất hãy công khai những biên bản mà Người đã nói cho toàn Đảng tại Đại hội tới.
Liệu Crúpxkaya có biết được nội dung trong các phong bì đó không? Giả dụ nói rằng bà biết, vậy thì những tin đồn của nhân dân là Stalin nhiều lần có ý muốn nắm được những văn kiện bí mật ấy của Lênin và bị Crúpxkaya kiên quyết từ chối là hoàn toàn có thể chứng thực được. Còn nếu nói bà không biết, thì đó chẳng qua là ca ngợi tinh thần dũng cảm, đức nhẫn nại của người phụ nữ này. Bà đã chấp hành di huấn của Lênin. Sau khi Lênin mất, bà đã mở bức thư, bà phát hiện thấy một bức gửi cho Đại hội 12, nhưng vì Đại hội 12 đã họp rồi, bà quyết định sẽ đợi đến Đại hội 13 để trình lên đại hội. Quả đúng như vậy, Metvâychép không phủ nhận sự thực này, chính Crúpxkaya đã trình lên Ban chấp hành Trung ương bản di chúc trước ngày Đại hội họp.
Hiện nay, tài liệu lưu trữ của Trung ương Đảng Cộng sản Liên Xô đã được công khai, nhiều điều ghi trong biên bản của những lần Đại hội Đảng và Hội nghị toàn thể Trung ương đó đã được công khai. Sẽ có nhiều hy vọng để được làm rõ nhanh chóng vấn đề là phải chăng tại hội nghị toàn thể trung ương, bản "Di chúc" của Lênin đã được tuyên đọc, hay vấn đề bản "Di chúc" chỉ được đem ra thảo luận trong một nhóm nhỏ của Bộ chính trị. Phải nói thật là dường như việc vạch rõ chi tiết của bài viết này chẳng có ý nghĩa thực tế gì. Cuối cùng thì trong suốt quá trình đại hội, liên minh hội ba người Zinôviép, Camênhép và Stalin đã có những quyết định và không coi trọng nó. Quan trọng là ở chỗ, vì họ đã có sự thương lượng với nhau, và tại Đại hội chính thức, bản "di chúc" của Lênin đã không được tuyên đọc. Chiến lược của hội ba người là, khi Đại hội khai mạc mở đầu là giới thiệu các vị lãnh đạo tổ chức Đảng của các nước cộng hòa và các tỉnh sau đó sẽ đọc tại hội nghị bí mật của một số đoàn đại biểu trước hội nghị, nhưng bất kỳ một ai tham dự Đại hội cũng đều không được ghi chép gì hết. Một điều đặc biệt quan trọng là, những lời phát biểu của các đại biểu trong Đại hội không hề động chạm đến bức thư đó. Trọng suốt quá trình hội nghị, Zinôviép và Camênhép đã có nhiều cuộc họp bí mật với nhiều đoàn đại biểu lớn nhất.
Đúng như mọi việc đã được an bài từ trước: Stalin đã tuyên bố thôi giữ chức Tổng Bí thư, nhưng ngay lập tức Camênhép, Zinôviép và nhiều các ủy viên Trung ương khác liên tiếp thuyết phục Stalin đừng rời bỏ chức vụ Tổng Bí thư. Họ đã tặng cho Stalin một món quà hoàn toàn không thể ngờ tới: quyết định không ghi văn kiện của Lênin vào biên bản đại hội, thậm chí cũng không nói đến hội nghị bí mật của các đoàn đại biểu, để cho việc thảo luận những vấn đề quan trọng này không còn lưu lại bất kỳ văn bản nào, và họ đã làm đúng như vậy.
Nhưng điều làm người ta khó chịu nhất là, có rất nhiều những chứng cứ lịch sử và văn kiện chỉ có sau khi công bố ở nước ngoài rồi chúng ta mới được biết, ngay bản di chúc của Lênin cũng có số phận như vậy. Năm 1926, người ta đã thấy bản di chúc được đăng trên các tạp chí của Mỹ, Pháp. Những Văn kiện của Lênin đăng trên các tạp chí ở phương Tây rất có khả năng là do phái đối lập cung cấp. Mà cách làm thông thường của chúng ta là báo chí của chúng ta tuyên bố chỉ trích những văn kiện Di chúc của Lênin đã công bố là giả tạo. Nhưng không thể giấu mãi được. Trong hội nghị toàn thể Ban chấp hành trung ương vào tháng 7 năm 1926 theo yêu cầu của phái đối lập, cần phải đem bản Di chúc của Lênin và thái độ của Lênin đối với Stalin trong mấy tháng cuối đời mình và những thông báo nội bộ khác ghi vào biên bản tốc ký bí mật. Nhưng Stalin đã có một hành động rất tinh khôn. Ông đưa ra kiến nghị với Đại hội 15 là xóa bỏ quyết nghị có liên quan đến bản Di chúc của Lênin tại Đại hội 13, mà đề nghị đưa bản Di chúc của Lênin vào tuyển tập Lênin.
Vậy trên thực tế kết quả là thế nào? Trong Đại hội 15, khi bàn đến vấn đề liên quan đến bản Di chúc của Lênin, Ricốp đã đứng lên kiến nghị rằng, phải đưa bản Di chúc của Lênin ra thảo luận trong Đảng, phải được in ấn và phát hành có kèm thêm những phần ghi chép tốc ký. Các đại biểu đã biểu quyết thông qua kiến nghị của Ricốp. Thế nhưng năm thứ 2 sau Đại hội 15 các báo cáo tốc ký của Đại hội 15 mới được xuất bản công khai, nhưng trong đó cũng chẳng hề có một chút dính dáng đến bản Di chúc của Lênin. Trong "Tuyển tập Lênin" cũng không thấy có bản Di chúc của Lênin.
Chính xác là lúc Đại hội khai mạc, các bản thông tin tóm tắt được in để phát cho các đại biểu có bản Di chúc của Lênin nhưng vì số lượng rất ít, nên sau khi kết thúc Đại hội, các đại biểu đã mang chúng theo mình, do đó mà các tập báo cáo giản lược này đã biến mất một cách mất tăm trên đất nước rộng lớn này. Sau đó bắt đầu một thời kỳ bức hại, người ta đã nghĩ đủ mọi cách để tránh khỏi có liên quan đến các loại tài liệu đó, vì thế những ai còn giữ lại những văn kiện đó (sách, báo) của Lênin, đều bị bắt hết. Họ bị khởi tố và bị khép vào tội hoạt động phản cách mạng.
Ngày 24 tháng 12 năm 1922, Lênin đã truyền chỉ thị bằng miệng cho thư ký của mình ghi vào để gửi Đại hội. Bởi vì Người nghi ngờ khả năng của Stalin, liệu khi có quyền lực trong tay, Stalin có thực sự cẩn trọng, cùng lúc đó giữa Stalin và Crúpxkaya đã xảy ra một sự kiện không vui, điều này đã làm cho Lênin có những phản ứng gay gắt. Vậy thì cuộc xung đột được tạo nên do bản Di chúc của Lênin giữa Stalin và Crúpxkaya có mối liên hệ gì không. Chúng ta đều biết rằng, ngày 5 tháng 3 năm 1923 có một biên bản ghi lời của Lênin, nói thẳng với Stalin. Lênin cực kỳ tức giận, Người đã yêu cầu Stalin phải xin lỗi Crúpxkaya. Ngày 4 tháng 2 năm 1923 đã là 2 tháng kể từ ngày viết biên bản bổ sung tháng 12 năm 1922. Biên bản ngày 5 tháng 3 là biên bản ghi lời nói cuối cùng trong đời Lênin.
Trôtxki cho rằng, nhìn vào biên bản ngày 5 tháng 3, thì thấy rất rõ, cho dù là thời gian nào, nhìn từ góc độ nào, chính trị hay tình cảm cá nhân, ta luôn thấy mối quan hệ của Stalin và Lênin đã hoàn toàn bị phá vỡ. Nhìn từ góc độ cá nhân của kẻ đã từng bị trục xuất khỏi nước Nga, qua "con quỷ của cách mạng" Trôtxki, đã bị Stalin trục xuất này ta thấy rằng, phần ghi chép của Lênin chính là một chứng cứ cho thấy, Lênin đã hoàn toàn cắt đứt quan hệ đồng chí với Stalin.
Chúng ta cùng xem xét cuốn hồi ký của B.Đrizhô năm 1989 có viết, "Hiện nay, trên nhiều trang báo, cái tên Nađêzda Konxtantilốpna Crúpxkaya và thái độ của Stalin đối với bà ngày càng xuất hiện nhiều, tôi muốn kể lại những sự thực mà tôi được biết.
Chỉ vừa mới hai tháng sau khi Stalin tỏ thái độ thô bạo với Crúpxkaya, vì sao Lênin lại phải gửi thư yêu cầu Stalin phải xin lỗi Crúpxkaya? Nguyên nhân của sự việc này có khả năng chỉ mình tôi biết, bởi vì Crúpxkaya thường hay kể với tôi về việc này. Sự việc được bắt đầu từ tháng 3 năm 1923. Có một lần khi Crúpxkaya và Lênin đang nói chuyện với nhau về một vấn đề gì đó, chợt có tiếng chuông điện thoại reo lên, Crúpxkaya chạy lại nhấc điện thoại (nơi ở của Lênin có lắp điện thoại ở ngoài hành lang). Nghe xong điện thoại, trở lại chỗ của Lênin, Lênin liền hỏi: "Ai gọi điện đó?" Crúpxkaya trả lời: "Điện thoại của Stalin", "chúng tôi đã làm lành với nhau". "Vậy cuối cùng thì có việc gì vậy?" Lênin lại hỏi. Và thế là Crúpxkaya không thể không nói hết ra: Sự việc bắt đầu từ tháng 12 năm 1922, lúc đó Stalin đang nói chuyện với Crúpxkaya qua điện thoại một cách cực kỳ thô bạo, ông ta còn đe dọa cả danh nghĩa ủy viên nhân dân của bà. Crúpxkaya đã cầu xin Lênin đừng để ý đến chuyện đó, bởi mọi việc đã được dàn xếp ổn thỏa, bà đã quên sự việc đó. Nhưng bà đã không thuyết phục được Lênin, việc Stalin xúc phạm đến Crúpxkaya là sự xỉ nhục đối với Người, đến ngày 5 tháng 3 năm 1923, Lênin đã gửi một bức thư cho Stalin và bức thư được sao gửi cho Zinôviép và Camênhép. Trong thư yêu cầu Stalin phải xin lỗi Crúpxkaya.
Stalin không thể không xin lỗi, nhưng việc này làm ông ta không bao giờ có thể quên được, từ đó đã dẫn đến thái độ sau này của Stalin đối với Crúpxkaya.
Nhân đây cũng xin nói luôn là, sau khi Stalin chết có nhiều tài liệu ghi chép của Lênin được tìm thấy ở chỗ Stalin. Những tài liệu này được tìm thấy trong một ngăn kéo bàn làm việc của Stalin. Stalin đã giữ những tài liệu này cho đến lúc chết.
Vì sao Stalin lại trách mắng Crúpxkaya trong điện thoại? Đương nhiên là khó có thể đồng ý với kiểu đồn đại của dân chúng là Stalin biết việc Lênin có một bản ghi chép về ông ta, do đó Stalin có ý muốn đến gặp Người, nhưng đã bị Crúpxkaya cản trở. Nhìn vẻ bên ngoài ta thấy, Stalin gọi điện đến là ra vẻ quan tâm đến sức khỏe của Lênin. Stalin đã răn đe Crúpxkaya rằng, bà không đảm bảo an toàn, chu đáo cho Lênin, chính Crúpxkaya đã cho phép Lênin vi phạm lệnh cấm của các bác sĩ là không cho phép Lênin làm việc trí não. Khi Lênin bị ốm liệt giường, Người muốn ra chỉ thị gì đều phải truyền lại bằng miệng. Có khi mỗi ngày, Người vẫn đọc những bài viết, những kiến nghị chừng 5 đến 10 phút. Thậm chí còn yêu cầu cho xem báo và các loại tạp chí cần thiết. Stalin cho rằng, Crúpxkaya đã phá vỡ những quy định từ trước đây, coi sinh mạng của Lênin như trò đùa. Muốn nhanh chóng làm Tổng Bí thư, coi việc được Bộ chính trị ủy quyền là một cơ hội tốt để thay đổi thân phận của mình. Qua các hành động trên đây, ta thấy, Stalin có danh chính ngôn thuận mà giám sát chặt chẽ mọi hành động của Lênin, giám sát tất cả mối quan hệ của Người, thậm chí còn để ý tỷ mỷ đến từng chữ trong các bức thư.
Một việc tương đối quan trọng là Người ốm yếu như vậy, thì không có cách nào tiếp xúc với Trôtxki được nên không thể có chuyện Lênin và Trôtxki có mối tình cảm đặc biệt thân thiết trong lúc sinh mệnh nguy nan.
Sau khi đã thương lượng cùng các bác sĩ, Stalin, Bukharin và Camênhép ra một quyết định như sau: Thứ nhất, cho phép mỗi ngày Lênin được quyền đọc cho thư ký ghi chép trong vòng từ 5 đến 10 phút. Nhưng những bản viết đó không nên có tính chất văn kiện. Vlađimia Ilích cũng không nên đợi những trả lời cho những biên bản ghi chép của mình; nghiêm cấm mọi sự thăm viếng.
Thứ hai, bất cứ ai ai trong số bạn bè hay người thân đều được thông báo những tin tức trong đời sống chính trị cho Lênin biết. Không cung cấp những tài liệu gây nên sự bối rối lo nghĩ, làm cho Lênin phải động não dẫn đến không có lợi cho sức khỏe của Người.
Những quy định này nó không giống sự quan tâm đối với lãnh tụ đang ốm, mà ngược lại, nó giống như những chỉ thị giám sát những kẻ bị giam lỏng. Có thể nói rằng, Stalin quyết không để cho sự việc xảy ra một cách ngẫu nhiên nữa và quyết không để cho Lênin được thông tin cho ai và gặp ai.
Người luôn phải chịu đựng sự nhục nhã - Crúpxkaya đã gửi cho Camênhép một bức thư: "Tôi đã được sự cho phép của các bác sỹ và tôi đã ghi lại một bức thư do Lênin đọc cho tôi chép. Vì thế ngày hôm qua Stalin đã có thái độ cực kỳ thô bạo với tôi. Tôi không phải là mới vào Đảng, mà trong suốt 30 năm nay, tôi chưa hề nghe thấy một đồng chí nào lại nói với tôi thô tục như vậy. Vì lợi ích của Đảng và sự tôn trọng đối với Lênin, tôi sẽ quyết không chịu lùi một bước.
Đối với Lênin, điều gì nên nói, và điều gì không nên nói, tôi chắc là các bác sỹ ai cũng biết rõ. Do vậy mà tôi biết rõ điều gì khiến Người lo lắng không yên, điều gì thì sẽ tốt cho Người, điều gì thì sẽ không làm sao, và cho dù là thế nào đi chăng nữa thì tôi luôn là người hiểu Lênin hơn Stalin.
... Mong đồng chí hãy bảo vệ cho tôi, đừng để cuộc sống của tôi phải chịu sự can thiệp thô bạo, và hãy giúp tôi tránh được sự chỉ trích và uy hiếp không đáng có đó. Stalin còn dám đe doạ cả danh nghĩa Ủy viên nhân dân của tôi do các đồng chí trong Ban chấp hành Trung ương đã nhất trí bầu tôi lên, tôi cũng chẳng còn nhiều thời gian và sức khỏe để suốt ngày theo đuổi những chuyện ngu xuẩn thế này. Tôi là một con người đang sống bình thường, nhung thật ra thần kinh của tôi đã quá căng thẳng rồi – Nađêzđa Konxtantilôpna Crúpxkaya".
Đằng sau vẻ quan tâm bên ngoài của Stalin đối với Lênin là còn ẩn chứa một âm mưu khác. Trong những ý kiến cuối cùng mà Lênin đã từng trăng trối lại có nhiều điều liên quan đến Stalin. Thậm chí nó không chỉ là trong Di chúc, mà đã từ rất sớm, trong các bài viết của Người đã ẩn chứa nội dùng về vấn đề này. Ví dụ, trong tác phẩm: "Chúng ta nên cải tổ Viện Kiểm sát Công nông như thế nào" và "Thà ít nhưng phải tốt hơn" Lênin đã phê bình gay gắt, và rất sắc bén Ủy ban nhân dân kiểm soát công nông do Stalin lãnh đạo. Tác phẩm của Lênin đã làm cho Stalin ngấm ngầm phẫn nộ, qua đó Stalin thấy được cá nhân mình bị phê phán.
Bài viết này đã được cung cấp cho các báo sử dụng. Lênin đã kiên quyết yêu cầu được đăng tại nó một cách nhanh nhất. Crúpxkaya, đồng chủ biên tờ “Sự thật" đã nói với Bukharin. Stalin lúc này cuống cả lên, chẳng dám ngủ gật nữa. Ông ra sức không cho phép Viện Kiểm sát Công nông được phép xuất bản tác phẩm trên của Lênin. Trong tác phẩm này đã phê bình Stalin, là ủy ban nhân dân do Stalin lãnh đạo, là cơ quan kém nhất trong số các cơ quan được thành lập. Bộ chính trị đã nghiên cứu vấn đề này. Có tin nói, Quybixép đã kiến nghị đem tác phẩm này đăng trên báo "Sự thật”, nhưng chỉ xuất bản một bản để cho Lênin đọc nhằm xua đi những lo lắng của Người. Nhưng kiến nghị này đã không được thông qua. Sau này quyết định công bố tác phẩm này được phổ biến rộng rãi trên tờ "Sự thật" ngày 25 tháng 1 năm 1923.
Đương nhiên là những điều mà Lênin nói về Stalin được báo chí dùng cách riêng của mình làm cho mọi người không hiểu được bao nhiêu sự thật của vấn đề. Stalin đã lợi dụng quyền được Bộ chính trị giao cho việc chăm sóc sức khỏe của Lênin để quản chặt Lênin. Ông ta dường như không rời mắt khỏi Lênin. Bây giờ thì đã rõ, thậm chí Stalin còn cài cắm cả người của mình vào trong đội ngũ nhân viên xung quanh Lênin. Biên bản ghi lời nói của Lênin được đăng báo đã làm cho Stalin tức giận và lo sợ. Việc lo sợ và tức giận này đã được thể hiện bằng cuộc nói điện thoại với Crúpxkaya.
Cái chết của Lênin thực sự đã làm cho Stalin vô cùng thoải mái. Theo cách nói của một nhà nghiên cứu phương Tây P.Taken, thì Stalin đã tâng bốc người chết lên tận mây xanh. Stalin cần một Lênin không còn làm cho Stalin phải sợ hãi và Stalin cũng chẳng cần phải nghĩ cách gì để đối phó nữa.
Đột nhiên có sự xuất hiện của "quả bom" - Di chúc của Lênin. "Vì sao trong suốt một thời gian dài Crúpxkaya lại không đưa ra bản Di chúc này vậy?". Thư ký trong nhiều năm của Crúpxkaya, B.Đrizhô đã nêu ra vấn đề này. Bà đã tự trả lời rằng: "Crúpxkaya đã kiên trì thực hiện tâm niệm của Lênin. Bà kiên quyết thực hiện bằng được việc phải cho tuyên đọc bản Di chúc trước Đại hội 13 của Đảng, nhưng Stalin và các ủy viên Bộ chính trị khác đã quyết phản đối do vậy Crúpxkaya và các ủy viên Bộ chính trị khác đã cùng nhau đàm phán 3 tháng rưỡi và chỉ đến trước ngày Đại hội ngày 18 tháng 15 (Đại hội khai mạc vào ngày 23 tháng 5), Crúpxkaya mới giao bản Di chúc, và đồng ý để đọc trong các đoàn đại biểu của Đại hội".
Vậy đây là một chứng cứ mới để chứng minh là số phận của bản Di chúc đã sớm được một nhóm người có quyền hành quyết định rồi mới được đưa ra trình trước đại hội. Nhóm ba người này đã hoàn toàn chế ngự được Crúpxkaya. Thế là bà đã phải tuân theo phương án của cỗ xe ba ngựa này.
Rất khó có thể giải thích được hàm ý của việc bà tại sao lại nhanh chóng thuận theo họ như vậy. Trong một cuốn sách có tiêu đề: "Những bí mật về tội ác của Stalin" của tướng quân A.Audốp thuộc Dân ủy Bộ Nội vụ có viết, có một lần Stalin đã buột miệng nói ra là, nếu Crúpxkaya không ngừng việc phê bình ông ta, thì Đảng sẽ tuyên bố rằng Crúpxkaya không phải là vợ của Lênin. Mà vợ của Lênin là một Bônsêvích lão thành - bà Êrinna Stasôva. Stalin còn nói thêm: “Đúng vậy, với Đảng thì không có gì là không thể...”. Một số những người công tác nghiên cứu có khuynh hướng cho rằng, kiểu nhận định như vậy chỉ là những câu chuyện cười chính trị của các ủy viên nhân dân Dân ủy Bộ Nội vụ trong những năm 20, 30 mà thôi. Những câu chuyện cười này nó phản ảnh hoàn cảnh xã hội của thời đại đó. Con người luôn phải đối mặt với những vụ trấn áp qui mô lớn khiến người ta phát sợ, cá nhân thì chẳng thể làm gì được đành chịu bó tay.
Gần đây nhất các nhà nghiên cứu đã đưa ra các suy đoán về tác phẩm đã được đăng trên báo rằng: Crúpxkaya đang chuẩn bị báo thù, do đó bà đang có sự chuẩn bị kế hoạch cho bài phát biểu khi Đại hội 18 khai mạc vào ngày 10 tháng 3 năm 1939. Được biết, Crúpxkaya - một người bị Stalin trấn áp trên quy mô lớn và đang chuẩn bị phát biểu trước Đại hội để vạch tội của Stalin. Những tin đồn này chứng tỏ rằng những năm tháng bi thảm của bà bị kìm nén trong mấy năm qua là đúng. Bàn về vấn đề này, chúng ta hãy cùng xem xét nhận định của Đrizhô - thư ký của Crúpxkaya. Đrizhô nói rằng: "Hiện nay tôi có thể làm chứng là Crúpxkaya đã chuẩn bị để tham gia Đại hội 18. Có người đoán rằng, chắc bà muốn phát biểu để phản đối Stalin, phản đối đàn áp. Mà theo chúng tôi được biết, bà còn chuẩn bị phát biểu mảng công tác giáo dục chính trị trước đại hội. Bà đã chuẩn bị xong hết cả rồi, tất cả những điều này bà đã nói ra với tôi".
Nhưng còn một số những nhận định khác, như B.A.Camênhép, một học giả nổi tiếng nói: "Theo cuốn hồi ký của một nữ đồng sự với Crúpxkaya (Krapxincô ở Dân ủy Bộ Giáo dục - người đã từng rất hiểu Crúpxkaya từ trước cách mạng) cho biết, thì Crúpxkaya rất muốn tham dự đại hội, bà rất muốn kể ra những hành vi kinh khủng của chế độ Stalin đối với thành quả của cách mạng. Nhưng có một lần, khi Krapxincô đến thăm bà, thấy Crúpxkaya do dự nói rằng, cho dù có đi dự Đại hội lần này, Crúpxkaya sẽ không phát biểu gì hết". Crúpxkaya nói: "Nếu như tôi đả động đến những việc xấu xa đó, lập tức họ sẽ hất tôi ra khỏi vũ đài chính trị, điều này đã xảy ra một lần rồi ở Đại hội 16".
Phải chăng tin đồn Crúpxkaya đã chết vì ăn bánh gatô sinh nhật có thuốc độc không còn đứng vững nữa? Theo sự suy đoán của một số người, chính vì sợ Crúpxkaya sẽ đến Đại hội 18 phát biểu có tính chất vạch tội, Stalin mới ra mật lệnh cần phải trừ khử bà quả phụ quật cường này đi. Shêkhơrin đã nói một cách hàm hồ trong tác phẩm "Bôskhơrebêsep" rằng, nguyên nhân cái chết đột ngột của Crúpxkaya trong ngày sinh nhật lần thứ 70 chính là chỗ này. Trong cuốn hồi ký của Shêkhơrin đã có một tình tiết, ông ta đã từng trực tiếp đưa ra vấn đề về nguyên nhân cái chết đột ngột của Crúpxkaya với Bôskhơrebêsep - nguyên là trợ thủ của Stalin.
Hắn nơm nớp lo sợ nhìn bốn xung quanh rồi hạ thấp giọng nói: "Tôi ít nhiều cũng biết một chút, bà già không phải bị súng bắn chết, mà có người đã hạ độc bà". Ông ta ngoảnh nhìn bốn phía rồi thêm: "Việc này có liên quan tới Maria Ulianôpna, tôi không tin. Tôi cho rằng điều này cũng giống như báo chí đã từng nói đó là một cái chết đột ngột không rõ ràng" như mọi người đều biết, em gái của Lênin cũng chết một cách không rõ ràng vào năm 1937. Trôtxki còn viết: "Ở đó nếu sử dụng súng poọc hoọc, thì không tiện lắm, vậy là Stalin đã chọn thủ đoạn hạ độc. Dưới tay Stalin có một phòng thực nghiệm thuốc độc lớn và một số bác sỹ. Các bác sỹ này lấy danh nghĩa đi chữa bệnh để triệt hạ nhưng người mà Stalin yêu cầu. Các bác sỹ này có thể nói chính xác tên các loại độc dược, chúng được pha chế theo tỷ lệ nào, sử dụng chúng trong điều kiện hoàn cảnh nào. Từ chỗ là thuốc chữa bệnh có thể biến thành những loại chết độc chết người. Các bác sĩ này do Trung ương Đảng, cũng tức là do Stalin chỉ định. Người từng đảm nhiệm chức vụ lãnh đạo Hồng quân Blôngtai cũng bị chết một cách thần bí. Đến vợ của Stalin, bà Nađizđa cũng bị chết một cách thần bí. Trong số những người bị chết vì thuốc độc còn có Maxim Goocki. Hai người này đều là các Bônsêvích lão thành bị chết vì thuốc độc".
Có tin đồn khắp Mátxcơva rằng, Yageda là người lãnh đạo của phòng thực nghiệm chuyên về các loại độc dược. Đây quả là một thời kỳ hỗn loạn kinh khủng. Những người được Crúpxkaya coi là có quy củ, trung thực thì lại bị coi là "kẻ thù của nhân dân" cần phải bị tiêu diệt. Sự bảo vệ của bà là quá nhỏ bé. Các vị lãnh đạo Dân ủy Bộ Nội vụ không hề che giấu sự miệt thị bà ra mặt. Tất cả những điều đó đã khiến cho người phụ nữ này phải im lặng trong thời gian rất lâu, và điều đó làm cho bà phải rất vất vả trong cuộc sống riêng tư.
Cuối những năm 90 của thế kỷ 19, Crúpxkaya đã giúp đỡ Sônhiđica con gái của nhà văn nổi tiếng, bà F.Ga.Carôlencô Sôphia, thi vào trường trung học ở Pêtécbua, sau cách mạng, Sôphia đến Pôntápsila. Năm 1934, Sôphia đã kể lại những chuyện đói kém mất mùa ở Ucraina và chuyện bị cưỡng bức vào nông trang cho Crúpxkaya nghe, bà đã cầu mong Crúpxkaya hãy ra tay cứu lấy cảnh ngộ bi thảm của bà. Sau khi nhận được thư của Sôphia, Crúpxkaya đã không gửi thư lại cho Sôphia. Vậy cuối cùng thì có việc gì vậy? Phải chăng Crúpxkaya có trái tim sắt đá? Hay Crúpxkaya làm bộ làm tịch gì chăng? Vậy thì tại sao mà bà không quan tâm đến số phận của người con gái nhà văn này? F.Gacarôlencô là một nhà văn nổi tiếng vì sự tiến bộ, là một người theo chủ nghĩa dân chủ, cách mạng.
Đến nay chúng ta có thể hiểu được phần nào trong mấy bức thư của nhà văn gửi cho Lunasatxki lần đầu tiên được đăng trên tạp chí "Thế kỷ mới" về thái độ của ông đối với cách mạng tháng Mười, khủng bố đỏ, nội chiến. Nếu lúc đó Crúpxkaya gửi thư cho Sôphia thì người ta lập tức nghĩ ngay đến những lời lẽ quá khích của cha cô phê bình chính quyền mới ở địa phương.
Crúpxkaya cảm thấy mình đang bị rơi vào một cảnh ngộ không an toàn. Bà bị bắt buộc rời khỏi làng Goocki. Tuy bà không bị đuổi ra khỏi nhà ở Điện Kremli, nhưng dù có ở lại căn nhà này thì cũng không cảm thấy thoải mái như trước. Sự sợ hãi đã ăn sâu vào mọi mặt của đời sống xã hội, ngay cả tại Điện Kremli cũng không ngoại lệ. Cái chết của Maria Innicina đã làm Crúpxkaya rối bời trong một thời gian dài dường như có một bóng ma luôn dày vò bà. Sau khi Lênin mất, hai người phụ nữ vẫn sống tại căn nhà cũ, rồi đột nhiên một người phụ nữ lại ra đi bi thảm. Theo hồi ký của B.Đrizhô lúc đó cũng có mặt ở trong nhà Crúpxkaya thì sau khi Maria chết một thời gian, đại để vào cuối năm 1937 hoặc đầu 1938 Bộ Tư lệnh Cảnh vệ Kremli gọi điện tới đề nghị cho phép một người đi qua vườn đến gặp Crúpxkaya, nói là mang sữa đến cho Crúpxkaya. B.Đrizhô lúc đó muốn tìm hiểu xem là việc gì nên đã gọi điện đến làng Goocki để hỏi, nhưng đã nhận được hồi âm là không cử ai mang sữa đến cho Crúpxkaya. Crúpxkaya đã cự tuyệt không cho người đó