LỜI GIỚI THIỆU
Нoa cúc xanh là tuyển tập gồm 40 truyện ngắn rút từ Túi truyện thứ nhất, túi truyện thứ nhì (Povídky z jedné kapsy, Povídky z druhé kapsy), là bộ sưu tập chân dung, tính cách con người mà nhà văn từng gặp gỡ và gần gũi trong nghề làm báo.
Về phương diện đề tài, truyện vụ án ở đây thực chất là những câu chuyện đời thường dung dị. Các vụ án được mô tả trong truyện không phải là những vụ án lớn tới mức rung chuyển dư luận mà nhiều khi chỉ là những đổ vỡ, mất mát bi kịch mà xã hội không thể bỏ qua về phương diện pháp lý, hoặc bắt buộc phải có sự can thiệp của cảnh sát, thanh tra. Dù có bị tử hình, câu chuyện của nhân vật tội phạm vẫn diễn ra như câu chuyện của đời thường, gắn liền với những vui buồn thường nhật của thế giới nhân sinh.
Về nhân vật, nhân vật của Karel Čapek ở đây không có nhân vật thám tử nổi danh, tài ba mà chỉ là những thám tử nghiệp dư, có bóng dáng dân gian hoặc những cảnh sát điều tra ở các phòng cảnh sát quận huyện, giàu kinh nghiệm. Thế giới nhân vật trong truyện là thế giới của những con người đời thường, con người nhỏ bé, hiện ra quen thuộc trong văn học Nga và văn học Đông - Trung Âu cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20. Bằng cái nhìn nhân ái nhưng rất hiện thực về đời sống nhân dân, Čapek đã phủ lên toàn bộ các vụ án mình kể trong tập truyện này một tư tưởng cơ bản: tòa án cao nhất, nghiêm khắc nhất là tòa án lương tâm; phiên tòa tối cao là phiên tòa cuối cùng - phiên tòa của Chúa - nơi Chúa với tư cách của người làm chứng, vì biết hết mọi chuyện của mỗi người ở mọi chỗ mọi nơi, từ bé đến lớn, đến khi phạm tội. Trong phiên tòa của ngày tận thế ấy, thẩm phán chỉ biết tội lỗi, còn Chúa biết cả cuộc đời người, vì vậy chỉ thẩm phán xử được, còn Chúa, hoàn toàn bất lực. Với Chúa, không thể xử án được con người ...
Có ý kiến cho rằng, thông qua các câu chuyện về các phiên tòa, Karel Čapek, cây bút nhân văn chủ nghĩa muốn khẳng định một chủ nghĩa tương đối (relativismus) trong lĩnh vực tư pháp. Theo ông, chân lý không bao giờ bộc lộ đầy đủ và biểu hiện một cách rõ ràng, chính xác. Tất cả đều phụ thuộc vào góc nhìn của người săn tìm.
Nhà văn Karel Čapek đăng đàn khi văn học châu Âu đang rơi vào khủng hoảng, một sự khủng hoảng biểu hiện trước hết là trong trạng thái “chồng lấn, mập mờ” giữa văn học đại chúng và văn học tinh hoa. Độc giả khó lòng phân biệt và chọn lựa một trong hai dòng văn học giải trí và văn chương đích thực. Čapek xuất hiện như một sự đáp ứng kịp thời nhu cầu thẩm mỹ của thời đại. Kịch bản và văn chương triết học, gắn với các chủ đề khoa học viễn tưởng, văn minh công nghệ của ông thực sự là những tiếng nói nghệ thuật mới, mở thêm một con đường phát triển cho văn học châu Âu. Vì vậy, ngay lúc sinh thời cho đến lúc qua đời, các tác phẩm của ông đã được dịch ra hàng chục thứ tiếng trên thế giới. Trong dòng chảy của văn hóa Czech và văn hóa châu Âu, Karel Čapek vẫn như một cây đại thụ lặng lẽ tỏa bóng vào sáng tác của những nhà văn hiện đại và hậu hiện đại hôm nay.
Bản dịch tập truyện này là thành quả dịch thuật kết tinh nhiệt tình lao động, kinh nghiệm ngôn ngữ và nhất là niềm say mê văn học của kỹ sư Phạm Công Tú. Với bản dịch này, ta đã có thêm một nhịp cầu nối đôi bờ văn hóa Tiệp Khắc-Việt Nam.
PGS-TS PHẠM THÀNH HƯNG