BỘ SƯU TẬP TEM

“Cái này là sự thực,” ông già Karas nói. “Nếu người ta lần mò vào quá khứ của mình thì sẽ tìm ra khối thứ cho những cuộc đời khác. Có một lần... có thể là do nhầm hay do tình cảm... người ta đã chọn cho mình một trong những cuộc sống ấy và sống với nó đến cuối đời; nhưng tệ nhất là những cuộc sống thứ hai, những cuộc đời có thể ấy không hoàn toàn chết. Và đôi khi xảy ra việc mà ta cảm thấy nỗi đau như cái đau đớn trong cái chân bị cắt đứt.

“Khi tôi còn là cậu bé khoảng mười tuổi thì tôi bắt đầu sưu tầm tem; cha tôi không thích nhìn thấy việc này; ông nghĩ rằng vì cái này tôi sẽ học kém. Nhưng tôi có thằng bạn, thằng Lojzík Čepelka, đã cùng tôi vui thú niềm say mê sưu tầm tem cùng nó. Thằng Lojzík là con của một người chơi đàn flašinet *, một cậu bé tóc bù xù, mặt đầy tàn nhang và trông giống như con chim sẻ rách rưới còn tôi yêu nó như trẻ em yêu bạn. Các ông nghe nhé, bây giờ tôi đã già, đã có vợ và con nhưng tôi nói với các ông là không có tình cảm nào của con người đẹp như tình bạn. Nhưng ta chỉ có thể như thế khi ta còn trẻ; sau đó thì ta khô đét lại và ích kỷ đi. Tình bạn như thế chảy ra sáng láng từ lòng nhiệt hành và sự ngưỡng mộ, từ sự dư thừa của cuộc sống và từ sự phong phú và đủ đầy cảm xúc; người ta có nó nhiều tới mức phải hiến tặng nó cho ai đó. Cha tôi là một công chứng viên, ông đứng đầu các nhân sĩ địa phương, là một quý ông trang trọng và nghiêm khắc, còn tôi thì mang trong tim mình thằng Lojzík, con của một ông bố say rượu, chơi flašinet và một bà mẹ - một người thợ giặt xác xơ. Và tôi quý mến và yêu thằng Lojzík vì nó khéo hơn tôi, vì nó tự lập và quả cảm như một con chuột cống, vì nó có tàn nhang trên mũi và vì nó biết ném đá bằng tay trái - tôi không biết tôi đã yêu những gì của nó, nhưng chắc chắn đấy là tình yêu lớn nhất của đời tôi.

(*) Một loại phong cầm quay tay mà người ăn mày ở châu Âu thường sử dụng.

“Thế là thằng Lojzík trở thành người tin cậy của tôi khi tôi bắt đầu sưu tầm tem. Ở đây có người nói rằng chỉ có nam giới mới có cảm giác cho việc sưu tập; điều này đúng. Tôi nghĩ đây là phần còn sót lại hay bản năng từ cái thời mà mỗi người đàn ông làm bộ sưu tầm đầu lâu của các kẻ thù của mình, vũ khí bị chiếm đoạt, da gấu, sừng hươu và tất cả mọi thứ mà con người có thể chiếm đoạt được. Nhưng bộ sưu tầm tem không phải chỉ là sở hữu mà là một cuộc phiêu lưu vô tận, người ta phải rung động khi chạm vào một mảnh của một đất nước xa xôi như Bhutan, Bolivia hay mũi Hảo Vọng; đơn giản là người sưu tầm phải có một cái gì đó giống như là mối quan hệ cá nhân tin cậy đối với những đất nước xa xôi ấy. Trong cái môn sưu tầm tem có những đề tài như du lịch, vượt biển và nói chung là phiêu lưu thế giới của đàn ông. Cái này các ông thấy nó giống như trong các cuộc Thập tự chinh.

“Như tôi đã nói, cha tôi không thích nhìn thấy việc này, những người cha thông thường không muốn thấy con mình làm cái gì đó khác mình; trời ạ, tôi cũng như thế với các con trai mình. Cái việc làm cha là cảm giác lẫn lộn; trong đó là một tình yêu lớn, nhưng cũng có những thiên vị, thiếu tin tưởng, thù địch hay tôi có thể nói: người ta càng yêu con mình thì trong đó cũng càng nhiều cảm xúc thứ hai. Thế là tôi phải trốn lên tầng dưới mái nhà cùng với bộ sưu tập tem của mình để cha tôi không tóm được; trên tầng dưới mái có một cái hòm cũ, cái mà người ta gọi là thùng bột và hai đứa chúng tôi chui vào đấy như hai con chuột và cho nhau xem những con tem: Xem này, đây là Hà Lan, cái này là Ai Cập, cái kia là Sverige tức là Thụy Điển. Và chúng tôi phải trốn và giấu những tài liệu ấy. Trong việc này có một cái gì đó cực đẹp và tội lỗi. Việc tôi kiếm những con tem như thế nào lại là một cuộc phiêu lưu khác; tôi đến các gia đình thân quen và không quen và xin họ cho phép tôi bóc tem từ những bức thư cũ của họ. Đây đó họ cất thư trên tầng dưới mái hay trong tủ giấy đầy những ngăn kéo đựng giấy cũ; đấy là những giờ hạnh phúc nhất của tôi, khi tôi ngồi bệt dưới đất, tìm các tệp giấy tờ và tìm trong đó một con tem nào đó mà từ trước đến nay tôi chưa có, tôi thật ngốc; tôi không lấy những con tem tôi đã có được; và khi tìm thấy con tem Lombardie tôi cảm thấy niềm vui đến tắc thở - mỗi cái may mắn lớn cũng đau đớn ngọt ngào. Lúc ấy thằng Lojzík đợi tôi bên ngoài, cuối cùng thì khi tôi đã ra ngoài tôi hỏi nhỏ nó: Lojzo, Lojzík ơi, ở đấy có một con tem Hannover! Mày có chưa? - Tao có rồi! Và chúng tôi chạy biến với chiến lợi phẩm về nhà, về cái hòm cũ của chúng tôi.

“Ở chỗ chúng tôi có những nhà máy giấy sản xuất đủ những thứ hàng rởm, đay, vải màn, bìa các tông và những đồ dùng từ bông; những hàng hóa rởm này được sản xuất cho dân da màu trên toàn cầu. Ở đó họ cho phép tôi tìm tem trong các sọt giấy; đấy là chỗ giàu có nhất mà tôi khai thác; ở đấy tôi tìm thấy Xiêm La, Nam Phi, Trung Quốc, Liberia, Afganistan, Borneo, Brazil, New Zealand, Ấn Độ, Kongo - tôi không biết những cái tên ấy có gợi lên cho các ông một cái gì bí mật và như là khao khát không. Trời ạ, cái niềm vui, cái niềm vui man rợ, khi tôi tìm thấy những con tem có ảnh của các khu định cư bên Eo biển hay ở Hàn Quốc! Nepal! New Guinea! Sera Leon! Madagaskar! Các ông nghe nhé, cái niềm vui chiếm đoạt này chỉ có người đi săn hay người đi tìm kho báu hoặc nhà khảo cổ học đi khai quật mới hiểu được. Đi tìm và tìm thấy là cái căng thẳng và sự hài lòng mà cuộc sống có thể đem đến cho con người. Mỗi người có thể đi tìm cái gì đó, nếu không là tem thì đi tìm sự thật hay cây dương xỉ vàng hoặc ít ra là những mũi tên đá và những cái sọt rác.

“Đấy là những năm tháng đẹp nhất đời tôi, cái tình bạn với thằng Lojzík và sưu tầm tem. Sau đó tôi bị lên sởi và Lojzík không được phép đến gặp tôi, dù vậy nó đứng dưới hành lang và huýt sáo để tôi nghe thấy nó. Một lần những người lớn không để ý hay gì đó, tôi trốn từ giường và chạy tót lên tầng dưới mái để xem các con tem của mình. Tôi ốm mệt nên vất vả mới chui vào được cái hòm cũ. Nhưng hòm trống không; hộp tem đã biến mất.

“Tôi không thể tả xiết nỗi đau và sự hãi hùng của mình. Tôi nghĩ rằng tôi đứng đấy như bị hóa đá và tôi không khóc nổi nữa, cứ như cổ họng tôi bị bóp nghẹt. Cái khủng khiếp trước hết là hộp tem chắc hẳn là đã bị Lojzík, đứa bạn duy nhất của tôi lấy cắp khi tôi ốm. Đấy là sự xấu xa, thất vọng, tuyệt vọng, hối hận - các ông nghe nhé, cái này thật là chuyện kinh hoàng nhất mà mỗi đứa trẻ có thể trải qua. Tôi đã ra khỏi cái phòng dưới mái bằng cách nào tôi cũng không biết nữa và sau đó lại nằm trong các cơn sốt cao và trong những lúc dễ chịu hơn tôi đã suy nghĩ tuyệt vọng. Tôi không thể nói với cha tôi và dì tôi - mẹ thì đã mất rồi; tôi biết rằng cha và dì không hiểu tôi chút nào và vì đó tôi trở nên xa lạ với cha và dì rồi từ đó tôi không có mối quan hệ con em gần gũi nào với họ. Sự phản bội của Lojzík gần như là đòn chết người đối với tôi; nó là sự thất vọng đầu tiên và lớn nhất trong con người. Đồ ăn mày, tôi tự nhủ, Lojzík là đồ ăn mày và vì thế nó ăn cắp và tôi phải trả giá cho việc đánh bạn với thằng ăn mày. Cái này kết sạn trong tôi; từ đó tôi bắt đầu phân biệt mọi người, tôi đã đánh mất sự trong sáng về xã hội, nhưng bấy giờ tôi không biết cái này đã làm tôi bị sốc và tất cả những gì trong tôi đã sụp đổ. Khi tôi đã khỏi bệnh sốt thì tôi lại ốm bệnh từ nỗi đau của việc mất bộ sưu tập tem. Và tôi còn nhói cả tim khi thấy Lojzík đã có bạn mới, nhưng khi nó chạy đến với tôi với một chút lạ lùng sau một thời gian dài thì tôi nói khô khan và người lớn: Cút đi, tao không nói chuyện với mày. Lojzík đỏ mặt và sau một lát nó nói: Cũng tốt thôi. Từ đấy nó thù tôi với mối hận sâu sắc của một người vô sản.

“Đấy là cái biến cố có ảnh hưởng đến cuộc đời tôi và đến sự lựa chọn cuộc đời mà ông Paulus có thể nói ở đây thế nào đó. Tôi có thể nói, thế giới của tôi đã bị xúc phạm, tôi đã đánh mất niềm tin vào mọi người, tôi đã học được sự căm ghét và khinh bỉ. Không bao giờ tôi có bạn nữa và khi lớn lên thì tôi cũng bắt đầu dựa trên cái nền là tôi sống một mình, rằng tôi không cần ai và tôi sẽ không cho ai bất cứ cái gì. Sau đó tôi phát hiện là không ai quý tôi và tôi tự giải thích là tôi tự khinh ghét tình yêu và tôi thèm vào tất cả mọi tình cảm. Và thế tôi trở thành người kiêu ngạo, háo danh, tự lập, chi li và hoàn toàn sòng phẳng; tôi đã tệ bạc và cứng rắn với cấp dưới; tôi lấy vợ mà không yêu vợ, tôi dạy dỗ các con trong kỷ luật và sợ hãi. Và bằng sự chăm chỉ và cẩn trọng của mình tôi đã đạt được những thành tích không nhỏ. Đấy là cuộc sống của tôi, cả cuộc đời tôi. Tôi không nhìn vào thứ gì ngoài những cái thuộc về trách nhiệm của tôi. Bao giờ tôi về với Chúa thì ngay cả trên báo sẽ viết tôi là người lao động có đóng góp xứng đáng và có tính cách mẫu mực như thế nào. Nhưng nếu mà mọi người biết trong đó là sự cô đơn, nghi kỵ và cứng rắn...

“Cách đây ba năm vợ tôi chết. Tôi không thú nhận với chính mình và mọi người, nhưng tôi buồn vô cùng và trong nỗi buồn ấy tôi đã lục tất cả các kỷ niệm của gia đình, những cái cha mẹ để lại: ảnh, thư, vở hồi tôi còn đi học - tôi nghẹn trong cổ họng khi nhìn thấy những thứ cha tôi đã gói lại và cất đi cẩn thận như thế nào và rõ ràng là cha tôi đã yêu tôi. Trên tầng dưới mái là cả một tủ đầy; dưới đáy một ngăn kéo có một cái hộp được niêm phong bằng dấu của cha tôi; khi tôi mở ra, tôi tìm thấy bộ sưu tập tem mà tôi đã làm cách đây năm mươi năm.

“Tôi không giấu gì các ông; những dòng nước mắt của tôi tuôn trào ra và cái hộp ấy tôi đã mang về phòng như một kho báu. Bởi thế và lần ấy là thế. Tôi hiểu rằng sáng hôm ấy khi tôi ốm có ai đó tìm ra bộ sưu tập tem của tôi và cha tôi đã tịch thu để tôi không vì nó mà bỏ bê việc học hành! Lẽ ra cha tôi không nên làm thế, nhưng ở trong hành động đó là cả sự chăm sóc nghiêm khắc và tình yêu của ông; tôi không biết, nhưng tôi bắt đầu thương cả cha tôi lẫn chính bản thân tôi. Và sau đó tôi bỗng nhớ ra: Thế là thằng Lojzík đã không ăn cắp của tôi bộ tem! Trời ạ, tôi đã bất công với nó! Và tôi lại nhìn thấy thằng bé nghịch ngợm, lôi thôi, mặt đầy tàn nhang đứng trước mặt tôi. Có trời biết nó đã thành người như thế nào và nó còn sống không! Tôi thấy xấu hổ và thẹn thùng khi nhớ lại. Chỉ vì một sự nghi ngờ sai trái mà tôi đã mất đứa bạn duy nhất của mình và vì thế tôi mất cả tuổi thơ. Vì thế mà tôi đã khinh bỉ những người nghèo; vì thế mà tôi khu xử ngạo mạn và không gắn bó với bất cứ ai. Vì thế mà suốt đời tôi đã nhìn bất cứ cái tem thư nào cũng với sự vô vị và khinh ghét. Vì thế nên tôi không bao giờ viết thư cho người yêu và vợ mình và giấu việc này đi bằng cách cho là tôi ở đẳng cấp cao hơn những cảm xúc bột phát và làm vợ tôi đau khổ vì việc này. Vì thế mà tôi đã cứng rắn và cô đơn. Vì thế mà tôi đã làm nên sự nghiệp và hoàn thành mẫu mực các trách nhiệm của mình.

“Tôi đã nhìn thấy một lần nữa cả cuộc đời mình; tôi bỗng thấy nó trống trải và vô nghĩa. Rõ ràng là tôi có thể sống khác đi, tôi nghĩ. Nếu cái việc ấy không xảy ra, trong tôi sẽ có biết bao nhiêu hứng thú và phiêu lưu, tình yêu và lòng hiệp sĩ, mộng tưởng và sự tin cậy, bao nhiêu cái lạ lùng và vô biên. Trời ạ, tôi có thể là ai đó khác đi, du khách hay diễn viên hoặc người lính! Rõ ràng là tôi có thể yêu thương mọi người, cạn chén với họ, hiểu họ và tôi không biết còn cả những gì nữa! Tôi thấy trong tôi tảng băng nào đó tan ra. Tôi ngắm hết con tem này đến con tem khác; ở đấy có tất cả, Lombardie, Kuba, Xiêm La, Hannover, Nicaragua, Philipin, tất cả các đất nước mà thời ấy tôi muốn đến và bây giờ thì tôi sẽ không đến thăm được nữa. Trên mỗi con tem là một cái gì đó mà lẽ ra có thể xảy ra nhưng đã không xảy ra. Tôi ngồi ngắm các con tem suốt đêm và đánh giá cuộc đời mình. Tôi thấy nó lạ lùng thế nào ấy, nhân tạo và không cá nhân, và lấy làm lạ rằng cuộc đời thật của tôi đã trở thành sự thực.” Ông Karas phẩy tay. “Khi tôi nghĩ, tôi có thể thành những người như thế nào, và tôi đã bất công với thằng Lojzík ra sao…”

Nghe xong câu chuyện, cha Voves thấy rất buồn và thương cảm; có lẽ ông đã nhớ ra chuyện gì trong đời mình.

“Ông Karas ạ,” cha cảm động nói, “ông đừng nghĩ chuyện này nữa; chẳng để làm gì và cũng chẳng làm lại được gì, không thể bắt đầu lại được nữa đâu...”

“Không thể,” ông Karas thở dài và hơi đỏ mặt. “Nhưng các ông biết không, ít ra thì tôi lại bắt đầu sưu tầm tem!”