Hạt lúa sau mùa
Năm ấy thời tiết miền Trung thật lạ, đến tháng Chín âm lịch rồi mà vẫn không có mưa gió triền miên. Nhiều người bảo tiết trời thế này có khi làm thêm một vụ lúa nữa cũng được. Nhưng chẳng cần phải gieo thêm một vụ nữa, lúa vẫn trổ hạt đầy cánh đồng. Sau vụ mùa hè — thu gặt hồi tháng Sáu, các gốc rạ đã ngoi lên chẹn, với thời tiết tốt, đến tháng Tám lúa cho hạt. Người Quảng Trị gọi đó là lúa chét.
Về các vùng quê Quảng Trị dịp này, dễ thấy trên các cánh đồng lúa đã sây hạt thêm một vụ nữa. Các bà, các chị khom lưng bứt lúa chét. Có thêm vài cô bé chừng mười tuổi cũng ra đồng phụ bứt lúa chét cùng các bà các mẹ. Vì lúa chét mọc thưa nên phải ngắt bằng tay hoặc cầm liềm để bứt mà không phải dùng vằng.
Tôi cầm máy ảnh để ghi lại mấy bức hình. Bà cụ nói mệ bòn lúa chét chớ có chi mà chụp chú ơi. Bà cho biết, đi bứt lúa chét mỗi ngày cũng chỉ được chừng chục mười lăm lon lúa thôi, ít ỏi lắm nhưng thấy nó ra hạt “đỏ” đồng, không bứt thì tiếc, thôi kệ bòn cho giòn. Thế mới biết ngươi nông dân coi hạt lúa là hạt vàng, quý trọng và chắt dành chừng nào.
Một bó lúa mà bà cụ gặt xong để ở bên chân ruộng, thấy hạt căng mẩy và không bị xép dẹp, giống như gặt được lúa mùa vậy. Tuy nhiên, cái cực của bòn lúa chét là không có máy thổi (máy đập lúa), vì cứ xong mùa thì các máy thổi đều được cất bảo trì. Người bòn lúa chét phải ôm lúa bứt được về nhà, để ở góc sân rồi dùng chân xát để hạt tơi ra khỏi ngọn lúa, đấy là kiểu thu lúa thủ công cách đây hai chục năm.
Lúa chét mọc lên từ gốc rạ một cách tự nhiên, người nông dân không hề bỏ công chăm sóc, không bón phân dắt nước, không phun thuốc phòng bệnh, thế mà cây lúa vẫn cho hạt căng mẩy. Như một thứ phần thưởng hậu hĩ mà thiên nhiên và mẹ đất ân sủng cho nhà nông cơ cực. Cũng nhờ không bón phân hóa học nên nói như người nhà quê, lúa chét ăn rất dạn miệng.
Để xay được hạt gạo từ lúa chét, thật không đơn giản. Hạt gạo trong lúa chét bị vỏ trấu bọc rất kỹ. Trước hết phải đem lúa hấp cách thủy, rồi đem ra phơi nắng cho lúa khô khén. Sau mới đem đi xay được.
Kỳ phu và ít ỏi, thế mà người quê thường để dành gạo này đến mùa đông đem ra rang cốm... ăn chơi vui. Gạo được cho vào chảo dầu nóng, rang tới khi vàng rộm thành cốm, rồi ngào ngào đường hoặc chiên với nước mắm ớt. Những đêm mưa lạnh, cả nhà ngồi quanh dĩa cốm vàng rộm, ăn vừa giòn vừa ngọt và cảm nhận được vị sữa lúa béo bùi. Hạt lúa sau mùa đã chắt chiu dành dụm cho người một thứ quà quê.