CHƯƠNG X

MỘT HÔM TÔI NHẬN ĐƯỢC một món quà bất ngờ, một món quà từ trên trời rơi xuống. Đó là một chiếc xe đạp trẻ em, rất vừa với vóc dáng của tôi. Tên của người tặng quà bí hiểm không được tiết lộ cho tôi và tất cả hhững câu hỏi mà tôi đặt ra đều không có câu trả lời. Dì Aniela, sau khi ngắm chiếc xe rất lâu, chỉ nói với tôi vẻ ác ý:

– Từ xa gửi đến đấy.

Mẹ tôi và dì Aniela thảo luận rất lâu để xem thử nên chấp nhận món quà hay trả lại cho người gửi. Tôi không được phép tham gia thảo luận nhưng tim tôi thắt lại, sợ toát mồ hôi vì nghĩ rằng cái xe đạp tuyệt vời này có thể sẽ vượt khỏi tầm tay mình. Tôi hé mở cửa phòng và nghe trộm đúng một đoạn trao đổi bí ẩn:

– Chúng ta không cần ông ta.

Dì Aniela nghiêm khắc nói như thế. Mẹ tôi khóc ở góc phòng. Khi ấy, dì Aniela lại nói thêm:

– Ông ta nhớ về sự tồn tại của chúng ta hơi muộn.

Rồi giọng nói của mẹ, vỗ về van lơn một cách kỳ lạ - mẹ vốn không có thói quen van lơn - dè dặt vang lên:

– Dù sao thì ông ta cũng tử tế.

Đến đây, dì Aniela kết luận:

– Nhẽ ra ông ta phải nhớ đến chúng ta sớm hơn.

Việc duy nhất mà tôi quan tâm lúc đó là biết liệu mình có thể giữ chiếc xe đạp hay không. Cuối cùng, mẹ cho phép tôi sử dụng nó. Và rồi, với thói quen thuê rất nhiều “giáo sư” cho tôi - giáo sư luyện chữ - Chúa rũ lòng thương ông ta! Nếu thấy chữ viết của tôi thì hẳn con người tội nghiệp đó sẽ phải giãy nảy trong quan tài mất - giáo sư hùng biện, giáo sư vệ sinh - ở điểm này nữa, tôi lại càng không chứng tỏ được mình là người có khả năng gì nhiều, học xong tôi chỉ còn nhớ là không được chĩa ngón út ra khi cầm tách trà - giáo sư kiếm thuật, giáo sư dạy bắn súng, dạy đua ngựa, dạy thể dục, dạy… Một người cha chắc đã làm tốt hơn. Tóm lại, khi đã có xe đạp, tôi có ngay một giáo sư dạy đi xe đạp, và sau một vài lần bị ngã hay chật vật thì người ta đã có thể thấy tôi hãnh diện đạp chiếc xe đạp tí hon của mình trên những phiến đá lát to bự ở Wilno, đạp theo một người đàn ông cao kều buồn bã đội mũ rơm và là một “vận động viên” nổi tiếng trong khu phố. Tôi bị cấm tuyệt đối không được đạp xe một mình trên phố.

Một buổi sáng đẹp trời, lúc đi dạo với huấn luyện viên của mình về, tôi thấy một nhóm người tụ tập tại lối ra vào tòa nhà tôi ở, mồm miệng họ há hốc đầy thán phục trước một chiếc ô tô lớn, màu vàng, để mui trần, đậu trước nhà xe. Một tài xế mặc chế phục ngồi bên vô lăng. Tôi há hốc mồm, tròn mắt, đứng như trời trồng trước kỳ quan này. Thời đó, trên đường phố Wilno, ô tô còn rất hiếm, những chiếc xe có ở đây thì còn rất lâu mới được như tuyệt phẩm của tài năng con người mà tôi đang thấy. Một đứa bạn, con trai của ông thợ đóng giày, kính cẩn rỉ tai tôi: “Đến nhà cậu đấy!” Tôi để xe đạp đó rồi chạy đi hỏi.

Dì Aniela mở cửa cho tôi và, không một lời giải thích, dì cầm tay tôi kéo vào phòng. Ở đó, dì lao vào vệ sinh thân thể cho tôi. Cả xưởng may đến phụ giúp, dì Aniela chỉ đạo tất cả các cô gái xoa xà phòng cho tôi, kỳ cọ cho tôi, xức nước hoa, mặc quần áo vào, cởi quần áo ra rồi lại mặc quần áo vào, đi giày, chải tóc, xịt keo với sự sốt sắng mà tôi chưa bao giờ thấy, bây giờ tôi vẫn luôn mong chờ ở những người sống với tôi một sự sốt sắng như thế. Đi làm về là tôi thường ngồi vào ghế hút một điếu xì gà và chờ đợi ai đó đến chăm sóc mình. Tôi chờ đợi trong vô vọng. Tôi cứ uổng công tự an ủi bằng cách nghĩ rằng thời buổi bây giờ không có ngai vàng nào vững chãi cả, thì chàng hoàng tử bé trong tôi vẫn tiếp tục ngạc nhiên. Rốt cuộc, tôi đứng lên và đi tắm. Tôi buộc phải tự mình tháo giày và cởi quần áo, cũng chẳng có ai kỳ lưng cho. Tôi là một kẻ không được ai thấu hiểu.

Trong khoảng nửa tiếng, dì Aniela, Maria, Stefka và Halinka hối hả quanh tôi. Sau đó, tai tôi đỏ tía lên vì những nhát chải, một chiếc nơ lụa to bự màu trắng thắt quanh cổ, áo sơ mi màu trắng, quần xanh, giày buộc dây trắng xanh, tôi được đưa vào phòng khách.

Vị khách lúc đó đang ngồi trên ghế bành, chân duỗi ra. Tôi bị ấn tượng bởi ánh mắt kỳ lạ của ông, sáng và chăm chú, hơi khiến người ta lo lắng và gây cảm giác thú tính, hàng mi làm cho đôi mắt ấy như có cánh. Một nụ cười mỉa mai như lướt trên đôi môi mím lại của ông. Tôi đã từng thấy ông hai ba lần ở rạp chiếu phim và tôi nhận ra ông ngay lập tức. Ông nhìn tôi rất lâu, vẻ lạnh lùng với chút gì đó như là tò mò dửng dưng. Tôi rất lo lắng, tai ù đi, nóng ran và mùi nước hoa Cologne mà tôi đã xức rất nhiều khiến tôi hắt hơi. Tôi bối rối cảm thấy có điều gì đó hệ trọng mà mình không biết. Tôi mới chập chững bước chân vào thế giới thượng lưu. Tóm lại là tôi hoàn toàn ngây người và mất phương hướng trước những khâu chuẩn bị để bước vào phòng khách, bối rối cực độ trước ánh mắt chăm chú và nụ cười bí ẩn của vị khách và càng lúng túng hơn nữa trước sự im lặng đón tiếp tôi và thái độ khác lạ của mẹ tôi, chưa bao giờ tôi thấy mẹ xanh xao, căng thẳng như thế, mặt mẹ bất động như một chiếc mặt nạ, vì thế, tôi đã bị hớ một cách vô phương cứu chữa. Như một con chó được huấn luyện bài bản không thể ngừng tiết mục biểu diễn của mình, tôi tiến tới người phụ nữ đi cùng vị khách rồi cúi xuống, kê chân, hôn tay bà, sau đó tôi lại gần vị khách, hoàn toàn lúng túng không biết làm gì, tôi cũng hôn tay ông ta.

Sự vụng về của tôi đã có kết quả mỹ mãn. Không khí gò bó và lạnh giá trong phòng khách lập tức tan biến, mẹ ôm tôi vào lòng. Người phụ nữ xinh đẹp tóc hung mặc váy màu mơ cũng đến ôm hôn tôi. Vị khách bồng tôi ngồi lên gối, rồi, khi mà tôi đang nức nở khóc vì biết là sự hớ hênh của mình rất quái gở, ông ta đề nghị tôi lên ô tô đi dạo, thế là tôi hết khóc ngay tức thì.

Tôi sẽ thường xuyên gặp lại Ivan Mosjoukine trên bờ biển Côte d’Azur, trong quán “Grande Bleue”, nơi tôi uống cà phê với ông. Ông là một ngôi sao điện ảnh nổi tiếng cho đến khi phim nói lên ngôi. Vào thời điểm đó, cái giọng Nga rất nặng mà ông chưa bao giờ thử từ bỏ đã khiến sự nghiệp của ông gặp nhiều khó khăn và kết quả là ông bị lãng quên. Nhiều lần, ông giúp tôi đóng vai phụ trong những bộ phim của mình, lần cuối cùng là vào năm 1935 hay 1936 gì đấy, trong một bộ phim về những kẻ buôn lậu và những chiếc tàu ngầm, kết thúc bộ phim ấy là cảnh ông trút hơi thở cuối cùng giữa một đám khói, tàu của ông bị Harry Baur nã pháo và đánh chìm. Bộ phim tên là Nitchevo. Tôi được trả năm mươi quan mỗi ngày: cả một gia tài. Vai diễn của tôi là dựa vào thành tàu và ngắm nhìn biển khơi. Đó là vai diễn đẹp nhất đời tôi.

Mosjoukine chết ít lâu sau chiến tranh, trong sự quên lãng và túng thiếu. Cho đến cuối đời, ông vẫn giữ được ánh mắt kỳ lạ và vẻ ngoài trang nghiêm độc đáo, trầm lặng, hơi kiêu ngạo, mỉa mai và tỉnh táo một cách thầm kín.

Thỉnh thoảng, tôi thỏa thuận với các thư viện điện ảnh để xem lại phim cũ của ông.

Ông thường đóng vai anh hùng lãng mạn và lãng tử quý tộc; ông cứu các đế chế, lập các chiến công bằng kiếm hay súng đạn; ông thường mặc bộ quân phục sĩ quan cận vệ; phi ngựa bắt cóc những nữ tù nhân xinh đẹp, câm nín chịu đựng sự tra tấn để phục tùng Sa hoàng; những người phụ nữ chết vì yêu trên con đường ông đi qua… Mỗi lần xem xong tôi lại rùng mình khi nhớ tới tất cả những gì mẹ tôi từng trông chờ ở tôi. Vả lại, tôi vẫn tiếp tục tập thể dục thể hình chút ít vào buổi sáng để luôn được sảng khoái.

Ngay tối hôm ấy, vị khách tạm biệt chúng tôi, nhưng trước đó ông có cử chỉ rất hào phóng với chúng tôi. Trong vòng tám ngày liền, chúng tôi được chiếc Packard màu vàng hoàng yến và người tài xế mặc chế phục mà ông để lại phục vụ. Thời tiết rất đẹp, và thật dễ chịu khi rời những viên đá lát cũ kỹ nặng nề của thành phố để dạo chơi trong rừng Litva.

Nhưng mẹ tôi không phải là kiểu phụ nữ dễ cuống cuồng hay chếnh choáng vì hơi thở mùa xuân. Bà có khiếu làm ra vẻ ta đây, có sở thích trả thù và quyết tâm làm cho kẻ thù bẽ mặt. Vì vậy, chiếc xe được sử dụng với mục đích duy nhất và đặc biệt này. Sáng nào cũng thế, vào khoảng mười một giờ, mẹ cho tôi mặc những bộ quần áo đẹp nhất. Bản thân mẹ thì ăn mặc theo lối kín đáo chuẩn mực - ông tài xế mở cửa và chúng tôi lên xe. Trong hai tiếng đồng hồ, chiếc xe mui trần từ từ lăn bánh băng qua thành phố, đưa chúng tôi đến tất cả những nơi công cộng mà “xã hội thượng lưu” thường lai vãng: tiệm cà phê Rudnicki, vườn bách thảo, đến đâu mẹ tôi cũng không quên chào, miệng nở nụ cười ban ơn, những kẻ đã lạnh nhạt với bà, đã làm tổn thương bà hay đạo mạo với bà vào cái thời bà phải ôm những thùng các tông đi hết nhà này sang nhà khác.

Tôi thực lòng muốn khuyên bảo các em nhỏ tám tuổi đã đọc đến đoạn này và có thể đã trải qua mối tình lớn nhất của các em quá sớm như tôi. Giả dụ tất cả họ cũng phải chịu rét như tôi và phải phơi mình hàng giờ ngoài nắng hòng tìm lại chút hơi ấm nào đó mà họ đã từng biết. Họ cũng nên sống nhiều ngày ở miền nhiệt đới. Không nên bỏ qua ngọn lửa ấm áp bốc lên từ lò sưởi và trong chừng mực nào đó, rượu cũng là một sự cứu rỗi. Tôi cũng khuyên họ nên theo giải pháp của một đứa trẻ tám tuổi khác trong số đám bạn của tôi. Cậu ta cũng là con trai độc nhất và là đại sứ của nước mình ở đâu đó trên thế giới. Cậu ta đã đặt may một bộ pyjama làm ấm bằng điện, chăn đệm cậu ta nằm cũng được sưởi ấm bằng điện. Nên thử cho biết. Tôi không có ý là điều đó làm cho các bạn quên tình mẫu tử, nhưng dẫu sao cũng nên làm thế.

Có lẽ đã đến lúc tôi phải giải thích thẳng thắn về một điều tế nhị có thể làm thất vọng và gây sốc một số độc giả, và khi đề cập đến điều này, tôi có nguy cơ bị xem là một thằng con trai biến chất đối với những người theo trường phái phân tâm học hiện hành: với mẹ tôi, tôi chưa bao giờ có xu hướng loạn luân. Tôi biết là khi từ chối nhìn nhận các vấn đề một cách trực diện, tôi sẽ khiến các chuyên gia cười vào mặt tôi ngay, tôi cũng biết là không ai có thể bảo đảm cho tiềm thức của mình. Tôi muốn nói thêm rằng ngay cả kẻ thô lỗ như tôi cũng nghiêng mình kính cẩn trước mặc cảm Oedipe, sự khám phá và quá trình minh chứng phức cảm này đem lại danh dự cho cả phương Tây và, cùng với dầu mỏ ở sa mạc Sahara, chúng chắc chắn là một trong những khám phá dồi dào nhất các tài nguyên thiên nhiên dưới lòng đất. Tôi nói thêm: nhận thức rõ nguồn gốc hơi hướng Á châu của mình, và để tỏ ra xứng đáng với sự đón tiếp nồng hậu mà cộng đồng phương Tây phát triển dành cho mình, tôi đã thường xuyên cố gắng gợi lên hình ảnh mẹ tôi dưới góc độ dục tính để giải phóng mặc cảm của chính tôi, tôi chưa bao giờ mạo gan nghi ngờ mặc cảm đó, để soi rọi nó bằng tia sáng văn hóa và nói chung là để chứng minh rằng tôi hoàn toàn quả quyết và khi cần giữ vị thế của mình trong số những người soi sáng tâm linh, văn minh vùng Đại Tây Dương có thể tin tưởng tôi đến cùng. Điều đó đã bất thành. Mặc dầu vậy, tôi vẫn chắc chắn mình nằm trong số những kỵ sĩ nhanh nhẹn thuộc phía các tổ tiên Tác ta của tôi, những người chưa bao giờ biết run sợ, nếu thanh danh của họ được xác thực, trước trò hiếp dâm, trước nạn loạn luân, hay trước bất cứ một điều cấm đoán kiêng kỵ to lớn nào khác của chúng tôi. Ở điểm này nữa, không phải để phân bua, nhưng tôi tin mình có thể giải thích. Nếu đúng là tôi chưa bao giờ có thể ham muốn mẹ tôi về mặt thể xác, thì đó không phải là vì mối quan hệ máu mủ giữa hai mẹ con tôi mà là vì mẹ tôi là một người đã có tuổi, và vì ở tôi việc làm tình luôn gắn liền với một điều kiện trẻ trung tươi mát nào đó về thể chất. Tôi thú nhận là dòng máu phương Đông luôn chảy trong tôi đã làm cho tôi trở nên đặc biệt nhạy cảm với tuổi thanh xuân và, cùng với năm tháng trôi qua, xu hướng này, xin lỗi các bạn, đã luôn bộc lộ rõ trong tôi, người ta bảo đó gần như là quy luật ngàn đời ở những kẻ xa hoa bạo ngược châu Á. Vậy nên, đối với mẹ tôi, một người tôi chưa bao giờ thấy trẻ trung, tôi chỉ có những tình cảm thương yêu và thuần khiết. Tôi thừa thông minh để biết rằng, khẳng định như vậy sẽ bị diễn giải đúng quy luật của nó, tức là diễn giải ngược, bởi những kẻ ăn bám hút liếm tâm hồn, những kẻ chiếm tới ba phần tư các nhà tâm lý trị liệu giờ hiện ở trong tình trạng sa lầy. Những kẻ kỳ thị này đã giải thích với tôi rằng nếu chẳng hạn bạn tìm kiếm quá nhiều phụ nữ thì trên thực tế bạn là những kẻ đồng tính đang chạy trốn; nếu bạn e sợ sự tiếp xúc gần gũi với cơ thể đàn ông - tôi có thú nhận đó là trường hợp của tôi không nhỉ? - thì đó là vì bạn có phần nào thích thú được như thế, và, để đi đến cùng cái logic sắt đá này, nếu bạn cảm thấy ghê tởm vô cùng khi tiếp xúc với một xác chết, thì đó là vì trong tiềm thức của bạn, bạn bị mắc chứng loạn dâm tử thi, bị lôi cuốn mà không thể cưỡng lại được trước hình hài cứng đơ đẹp đẽ ấy, cho dù bạn là đàn ông hay đàn bà. Ngày nay, như các loại hình tư tưởng khác, phân tâm học mang một hình thức lệch lạc và cửa quyền, nó tìm cách giam hãm chúng ta trong sự đồi bại của chính nó. Nó đã chiếm vùng đất mê tín dị đoan còn để trống, nó khéo léo trốn mình trong biệt ngữ ngữ nghĩa học, chuyên tạo ra những yếu tố phân tích của chính mình và lôi cuốn khách hàng bằng cách hăm dọa và phát giác tâm thần, gần giống như những kẻ tống tiền người Mỹ, những kẻ luôn áp đặt cho chúng ta vòng vây bảo vệ của chúng. Vậy tôi sẵn sàng để những kẻ chuyên chỉ đạo chúng ta trong nhiều lĩnh vực giải thích tình cảm của tôi đối với mẹ tôi bằng sự sưng phồng bệnh lý nào đó: cứ xét những gì mà tự do, bình đẳng và những khát vọng cao cả của con người đã bị biến thành trong tay họ, tôi không thấy có lý do gì mà lòng hiếu thảo giản dị lại không bị biến dạng trong bộ óc bệnh hoạn của họ như những thứ khác.

Tôi càng chấp nhận sự chẩn đoán của họ hơn nữa vì tôi chưa bao giờ được chiêm ngưỡng thói loạn luân bằng ánh sáng gớm ghiếc của hầm mộ và của sự đọa đày vĩnh cửu mà thói đạo đức giả, sau khi suy đi tính lại, đã tập trung rọi vào dục tính dồi dào, sự dồi dào này đối với tôi chỉ chiếm một vị trí vô cùng khiêm tốn trong bậc thang nguy nga của trụy lạc. Sự cuồng nhiệt nào của loạn luân cũng có vẻ dễ chấp nhận hơn nhiều so với sự cuồng nhiệt mang tên Hiroshima, Buchenwald, so với sự cuồng nhiệt của những đội hành quyết, của khủng bố hay tra tấn hình sự, nghìn lần dễ thương hơn so với căn bệnh máu trắng hay những hậu quả đẹp đẽ về gen mà các nhà bác học của chúng ta đã cố gắng để lại. Chẳng ai cho tôi thấy tiêu chí của cái ác và cái thiện trong thái độ dục tính của con người. Diện mạo xấu xa của một nhà vật lý danh tiếng nào đó đã khuyến cáo thế giới văn minh nên tiếp tục cho nổ vũ khí hạt nhân đối với tôi còn đáng ghê tởm hơn so với ý nghĩ về một thằng con trai ngủ với mẹ nó. Bên cạnh những lệch lạc về trí tuệ, khoa học và tư tưởng trong thời đại chúng ta, tất cả những lệch lạc tình dục thường đánh thức trong tôi sự tha thứ nhẹ nhàng nhất. Một cô gái làm tiền bằng cách giạng háng cho mọi người đối với tôi là một bà xơ kính Chúa và là một người phát bánh trung thực khi ta so sánh việc buôn bán khiêm tốn của họ với việc làm điếm của các nhà bác học, những kẻ tập trung trí lực cho việc thực hiện quá trình đầu độc gen và khủng bố nguyên tử. Bên cạnh sự tha hóa tâm hồn, trí tuệ và lý tưởng của những kẻ phản bội đó, các hoạt động tình dục, dù mang tính mua bán hay không, dù loạn luân hay không, đều mang vẻ ngây thơ thiên thần của nụ cười trẻ thơ trên ba cơ thắt khiêm tốn của chúng ta.

Cuối cùng, để khép lại hoàn toàn cái vòng luẩn quẩn, tôi muốn nói thêm rằng không phải tôi không biết là cách xem nhẹ sự loạn luân này có thể dễ dàng được hiểu như là một mánh khóe của tiềm thức, mánh khóe vốn tìm cách thuần phục cái gì đó vừa ghê sợ vừa cuốn hút, và sau khi đã co chân xoay vòng trên điệu nhảy valse thành Viên quen thuộc, tôi lại trở về với tình yêu khiêm tốn của mình.

Vì tôi gần như có nhu cầu được nói rằng điều khiến tôi viết lên câu chuyện này, đó là tình cảm của tôi, một tình cảm phổ quát, thân tình và dễ nhận thấy: tôi đã yêu thương mẹ mình không hơn, không kém và không khác bất cứ ai trên cõi đời. Tôi cũng thành thật tin rằng ý định của tôi hồi nhỏ, đặt cả thế giới dưới chân mẹ tôi, trong chừng mực nào đó là một ý định phi cá nhân, cho dù - ai muốn đánh giá ra sao là tùy chuẩn mực và con tim của họ - quan hệ giữa hai mẹ con tôi có bản chất phức tạp hay cơ bản thì giờ đây, ít nhất có một điều tôi đã rõ, vào lúc tôi nhìn cuộc đời mình lần cuối: đối với tôi, đó là quyết tâm soi rọi huy hoàng số phận của con người hơn là số phận của riêng một người được yêu.