CHƯƠNG IX

THÀNH QUẢ CỦA SỰ THỊNH VƯỢNG bắt đầu trút như mưa xuống người tôi. Tôi có một quản gia người Pháp riêng, tôi mặc những bộ quần áo nhung lịch sự được may đo cho riêng mình, quàng những chiếc khăn bằng ren lụa, và để phòng khi trái gió trở trời thì tôi có một chiếc áo lông sóc kỳ dị, với hàng trăm cái đuôi nhỏ màu xám hướng ra ngoài khiến ai đi qua cũng phì cười. Tôi được học cách ăn mặc, được học cách hôn tay phụ nữ, được học cách vừa chào họ vừa kê một chân lên chân khác, được học cách tặng hoa. Về hai điểm hôn tay và tặng hoa, mẹ tôi rất cố chấp:

– Con sẽ chẳng đạt được gì nếu không được học những thứ đó, mẹ bảo tôi, vẻ mặt đầy bí ẩn.

Mỗi tuần một hoặc hai lần, khi một vài khách xịn nào đó đến mua hàng, bà quản gia của tôi, sau khi đã chải tóc, xịt keo, chỉnh lại đôi tất và thắt lại cẩn thận chiếc khăn lụa to tướng dưới cằm cho tôi, đưa tôi vào thế giới thượng lưu.

Tôi gặp gỡ từ quý bà này sang quý bà khác, cúi chào, kê chân, hôn tay, mắt ngước hết cỡ lên phía cái đèn theo lời mẹ dặn. Các quý bà phấn khích một cách lịch sự, những bà nào biết cách reo lên phấn khởi thì khi mua “mẫu thời trang mới nhất Paris” sẽ được giảm giá rất nhiều, về phần mình, tôi không có tham vọng gì khác là làm đẹp lòng người mà tôi yêu thương nhất, người ta chưa nhủ tôi đã giương mắt lên đèn rồi, tôi còn tự cho phép mình vẩy tai thư giãn, cái tài vặt mà tôi vừa học mót được ở lũ bạn cùng lớp trong giờ ra chơi. Sau đó, khi đã hôn tay các quý bà lần nữa, khi đã kính cẩn cúi chào, kê chân, tôi hớn hở chạy ra sau kho củi, ở đây, đầu đội chiếc mũ vành ba múi gấp bằng giấy, tay cầm cái gậy, tôi ra sức bảo vệ vùng Alsace-Lorraine, diễu hành trên đường phố Berlin và chinh phục toàn thế giới cho đến giờ ăn chiều.

Trước khi tôi đi ngủ, mẹ thường vào phòng tôi. Mẹ cúi xuống và cười, vẻ mặt đượm buồn. Mẹ nói:

– Con ngước mắt lên…

Tôi ngước mắt lên. Mẹ cúi xuống nhìn tôi rất lâu. Rồi mẹ ôm chặt tôi vào lòng. Tôi cảm thấy những giọt nước mắt mẹ chảy dài trên má tôi. Tôi nghi ngờ là có điều gì đó ẩn khuất và những giọt nước mắt lay động lòng người này không phải do tôi. Một hôm, tôi hỏi dì Aniela về việc ấy. Gia đình tôi khấm khá về vật chất nên dì Aniela cũng được thăng chức “phụ trách nhân sự” và được trả lương hậu hĩnh. Dì ghét bà quản gia của tôi, cho bà là kẻ chia rẽ tôi và dì nên dì cố gắng làm sao để cuộc sống của “bà mụ” ấy - dì gọi bà như vậy - trở nên không chịu đựng nổi. Vậy là một hôm, tôi lao vào vòng tay dì mà hỏi:

– Dì Aniela, sao mẹ lại nhìn vào mắt cháu rồi khóc thế?

Dì Aniela có vẻ lúng túng. Dì ở cùng gia đình tôi từ khi tôi mới chào đời, ít có chuyện gì mà dì không biết.

– Vì màu mắt cháu đấy.

– Mắt cháu làm sao vậy?

Dì Aniela thở dài não ruột.

– Chúng làm mẹ cháu mơ mộng, dì Aniela nói bâng quơ.

Tôi mất nhiều năm suy nghĩ về câu trả lời này. Rồi một hôm, tôi cũng hiểu. Khi ấy mẹ tôi đã sáu mươi tuổi còn tôi hai mươi tư, nhưng đôi lúc mẹ vẫn nhìn vào mắt tôi với nỗi buồn mênh mông vô định, nên tôi hiểu ra là tiếng thở dài căng phồng ngực mẹ không phải do tôi. Tôi cứ để mặc cho mẹ như thế. Cầu Chúa thứ lỗi cho tôi, khi đã lớn tuổi, tôi vẫn có lần cố tình ngước mắt lên nhìn đèn và cứ nhìn mãi thế để giúp mẹ tôi nhớ: tôi đã vì mẹ mà luôn cố gắng hết sức mình.

Không có gì bị bỏ sót trong kế hoạch của mẹ tôi hòng đào tạo tôi trở thành người thuộc giới thượng lưu. Mẹ tự mình dạy tôi rất nhiều các bài nhảy polka và valse, hai điệu nhảy duy nhất mà mẹ biết.

Sau khi khách hàng ra về, phòng khách lại lên đèn trông vui mắt, thảm được cuốn lại, một chiếc máy hát được đặt trên bàn và mẹ tôi ngồi trên một cái ghế bành Louis XVI mới tậu. Tôi lại gần mẹ, cúi xuống, cầm tay mẹ rồi một-hai-ba! một-hai-ba! chúng tôi lao lên sàn dưới cái nhìn bất thuận của dì Aniela.

– Con hãy đứng thẳng người! Nhớ chú ý tới nhịp! Ngẩng cao cằm lên một chút và vừa kiêu hãnh nhìn phu nhân vừa nở nụ cười quyến rũ!

Tôi kiêu hãnh ngẩng cao cằm, tôi nở nụ cười quyến rũ và rồi một! hai-ba, một! hai-ba - tôi nhảy lò cò trên sàn nhà bóng loáng. Sau đó, tôi đưa mẹ đến ghế bành, hôn tay mẹ rồi cúi xuống, mẹ cảm ơn tôi bằng một cái gật đầu duyên dáng, tay phe phẩy chiếc quạt. Mẹ thở dài, rồi, đôi khi, mẹ tin tưởng lấy hơi và nói:

– Con sẽ đoạt các giải thưởng đua ngựa.

Chắc là khi ấy mẹ thấy tôi trong bộ quân phục màu trắng của sĩ quan cận vệ, đang nhảy qua một vật cản nào đó dưới đôi mắt rực lửa yêu đương của Anna Karenine. Trong tưởng tượng của mẹ có cái gì đó lỗi thời một cách đáng ngạc nhiên và xưa cũ một cách lãng mạn. Tôi tin là mẹ tôi đang tìm cách tái tạo quanh mình một thế giới mà bà chỉ biết qua các tiểu thuyết Nga trước năm 1900, thời điểm mà cả nền văn học đáng giá ấy đã dừng lại vì bà.

Mỗi tuần ba lần, mẹ dắt tôi đến trường luyện ngựa của Trung úy Sverdlovski, nơi đích thân trung úy dạy tôi những bài học đầu tiên về bí mật của thuật cưỡi ngựa, đấu kiếm và bắn súng. Trung úy là một người to lớn và khô khốc, dáng vẻ trẻ trung, khuôn mặt xương xẩu, bộ ria mép rậm bạc trắng để theo kiểu Lyautey. Tám tuổi, tôi chắc hẳn là học trò trẻ nhất của trung úy và tôi cảm thấy rất khó khăn khi nâng khẩu súng to bự mà ông đưa cho. Sau nửa giờ tập kiếm, nửa giờ tập bắn súng, nửa giờ tập cưỡi ngựa là tập thể dục và tập hít thở. Mẹ tôi ngồi hút thuốc trong một góc, khoái chí chứng kiến sự tiến bộ của tôi.

Trung úy Sverdlovski có giọng nói vang như chuông và dường như không có đam mê nào khác trong cuộc sống ngoài “bắn trúng hồng tâm” và “nhằm thẳng trái tim”, như ông vẫn nói, Sverdlovski ngưỡng mộ mẹ tôi vô cùng. Việc chúng tôi đến sân tập bắn bao giờ cũng gây được rất nhiều cảm tình. Tôi đứng trước barie cùng những tay súng khác, những sĩ quan dự bị, tướng tá về hưu, những thanh niên lịch thiệp và vô công rồi nghề, tôi chống nạnh, dựa khẩu súng rất nặng lên tay trung úy, hít vào, nín thở và bắn. Sau đó người ta đưa cho mẹ tôi kiểm tra bìa bắn. Mẹ nhìn lỗ đạn, so sánh với kết quả của lần bắn trước rồi hít hà khoái chí. Sau một lần bắn đặc biệt chính xác, mẹ nhét tấm bìa bắn vào túi và mang về nhà. Mẹ thường nói với tôi:

– Con sẽ bảo vệ mẹ, phải không nào? Vài năm nữa thôi thì…

Mẹ phác một cử chỉ mơ hồ và mạnh mẽ, một cử chỉ Nga. Còn Trung úy Sverdlovski thì vuốt bộ ria mép rậm rạp cứng cáp, hôn tay mẹ tôi, đánh gót và nói:

– Ta sẽ biến cậu ấy thành một kỵ sĩ.

Đích thân trung úy dạy tôi múa kiếm và cho tôi hành quân về vùng nông thôn, ba lô đeo trên lưng. Tôi cũng được học tiếng Latin, tiếng Đức - thời ấy tiếng Anh chưa có hay ít nhất là mẹ tôi xem ngôn ngữ này là một thứ dễ dãi mang tính thương mại dành cho những kẻ tầm thường. Tôi cũng học các điệu shimmy và fox-trot với cùng một cô tên là Gladys, và khi mẹ tiếp khách, tôi bị lôi ra khỏi giường, bị mặc quần áo và bị kéo vào trong phòng khách, tôi được mời đọc ngụ ngôn La Fontaine, sau đó, khi đã ngước mắt nhìn đèn, hôn tay các bà, các chị và kê chân, tôi được phép lui ra. Với một chương trình như thế, tôi không có thời gian đến trường, vả lại, ở đó người ta không dạy bằng tiếng Pháp mà bằng tiếng Ba Lan, thứ tiếng vốn chẳng có ích lợi gì trong mắt chúng tôi. Nhưng tôi có học tính toán, lịch sử, địa lý, văn học với một loạt các ông thầy mà tên tuổi và mặt mũi để lại dấu ấn trong ký ức tôi cũng ít như những môn học mà họ đã dạy vậy.

Thi thoảng mẹ bảo với tôi:

– Tối nay chúng ta đi xem phim.

Và thế là buổi tối, hoặc tôi mặc bộ áo lông sóc hoặc nếu thời tiết đẹp thì tôi mặc chiếc áo choàng không thấm nước màu trắng và đội chiếc mũ vành dành cho thủy thủ, tôi đi loăng quăng trên các vỉa hè bằng gỗ của thành phố, mẹ dắt tay tôi. Mẹ rất chú trọng đến kiểu cách đàng hoàng của tôi. Tôi luôn phải chạy trước, mở cửa ra, giữ cửa để mẹ bước qua. Một hôm, ở Vacsava, khi xuống tàu điện, chợt nhớ là các phu nhân luôn phải được đi trước nên tôi lịch sự tránh ra cho mẹ đi. Ngay lập tức mẹ to tiếng ngay với tôi trước khoảng hai mươi người đang chen chúc nhau ở bến đợi: tôi được nói cho biết là kỵ binh phải xuống trước rồi mới đưa tay đỡ phu nhân. Còn về việc hôn tay thì mãi đến bây giờ tôi vẫn không tài nào bỏ qua được. Ở Mỹ, với tôi đó luôn luôn là nguồn gốc của sự hiểu nhầm. Mười lần có chín, sau một cuộc vật lộn cơ bắp nho nhỏ tôi đưa được tay một cô gái Mỹ lên hôn, thế là cô ta nói Thank you! vẻ rất ngạc nhiên, hoặc cho đó là biểu hiện của một mối quan tâm rất riêng tư, cô ta lo lắng giật tay ra, hoặc kinh khủng hơn nữa là khi hôn tay một quý bà đứng tuổi, bà ta ranh mãnh mỉm cười với tôi - các bạn hãy đi mà giải thích với họ là tôi chỉ làm theo lời dặn của mẹ tôi thôi nhé!

Tôi không biết là bộ phim mà chúng tôi xem hay thái độ của mẹ tôi sau khi xem đã để lại cho tôi một kỷ niệm kỳ lạ và khó quên đến thế. Tôi còn nhớ diễn viên chính, anh ta mặc bộ quân phục màu đen của người Tcherkesse và đội chiếc mũ lông, từ trên màn hình, anh ta nhìn tôi bằng đôi mắt xanh xao dưới hàng mi xòe ra như đôi cánh, trong khi nghệ sĩ piano chơi một đoản khúc não nùng và loạn nhạc. Khi ra khỏi rạp chiếu phim, hai mẹ con tôi khoác tay nhau đi qua những con phố vắng người. Thỉnh thoảng, tôi cảm thấy mẹ siết chặt tay tôi, làm tôi hơi đau. Lúc quay lại nhìn mẹ, tôi thấy mẹ đang khóc, về đến nhà, sau khi giúp tôi cởi quần áo và cho tôi nằm lên giường, mẹ nói:

– Con ngước mắt lên đi!

Tôi ngước mắt lên nhìn đèn. Mẹ cúi xuống nhìn tôi rất lâu, rồi với một nụ cười chiến thắng khác lạ, một nụ cười của chiến công và chinh phục, mẹ kéo tôi lại và ôm tôi vào lòng. Rồi, một thời gian sau khi chúng tôi đi xem phim với nhau, người ta tổ chức vũ hội hóa trang dành cho trẻ em con nhà khá giả trong thành phố. Tất nhiên là tôi được mời: mẹ tôi ngự trị toàn bộ giới thời trang trong khu vực và người ta ai cũng muốn cầu cạnh chúng tôi. Khi nhận được giấy mời, cả xưởng may tập trung vào việc may quần áo cho tôi.

Có lẽ tôi cũng cần phải nói rằng tôi đã đi khiêu vũ trong bộ quân phục sĩ quan Tcherkesse với dao găm, mũ lông, đạn dược và đủ thứ khác.