CHƯƠNG XVIII

VẬY LÀ THÀNH CÔNG SÂN KHẤU của tôi trong vở Kon-rad Wallenrod trôi qua rất chóng vánh và không giải quyết được bất cứ vấn đề vật chất nào mà mẹ tôi hàng ngày phải đối mặt. Chúng tôi không còn lấy một xu. Mẹ tôi chạy đôn chạy đáo khắp thành phố tìm việc kinh doanh buôn bán rồi trở về mệt nhoài. Nhưng tôi chưa bao giờ phải chịu đói, chịu rét và mẹ cũng không hề phàn nàn.

Một lần nữa, dẫu sao thì cũng không nên nghĩ là tôi không làm gì giúp mẹ. Trái lại, tôi đã nỗ lực vượt bậc để cứu giúp bà. Tôi làm thơ và ngâm cho mẹ nghe: những bài thơ này sẽ mang lại cho chúng tôi sự vinh quang, sự giàu có và sự ngưỡng mộ của tất cả mọi người. Tôi dành năm, sáu tiếng mỗi ngày để trau chuốt những bài thơ của mình, vở tôi kín đặc những xtanxơ, alexanđrin và xon nê[*]. Thậm chí tôi còn sáng tác một bi kịch năm hồi mang tiêu đề Alcymène, có đầy đủ cả đoạn đầu lẫn đoạn kết. Mỗi lần mẹ đi chợ về và ngồi lên ghế - những dấu ấn tuổi già đầu tiên đã bắt đầu xuất hiện trên gương mặt mẹ - tôi đọc cho mẹ nghe những câu thơ bất hủ khả dĩ đặt cả thế giới dưới chân mẹ. Mẹ luôn chăm chú nghe tôi ngâm thơ. Rồi mắt mẹ sáng dần lên, những dấu vết của sự mệt mỏi từ từ biến mất khỏi gương mặt mẹ, rồi với niềm tin tuyệt đối, mẹ thốt lên:

– Lord Byron! Pouchkine! Victor Hugo!

[*]( Các thể thơ Pháp.)

Tôi cũng tập môn vật Hy La với hy vọng một ngày nào đó sẽ đoạt giải vô địch thế giới, và rất nhanh, ở trường học, tôi trở nên khá nổi tiếng với biệt danh “Gentleman Jim”. Tôi không phải là tay giỏi nhất, còn lâu mới là tay giỏi nhất, nhưng hơn ai hết tôi biết cách hành xử quý tộc, lịch thiệp và tỏ ra là một người có sức mạnh tiềm ẩn, có phẩm cách. Tôi có phong cách rất riêng. Gần như lúc nào tôi cũng bị hạ đo ván.

Ông Lucien Dieuleveut-Kaulek rất quan tâm đến những bài thơ tôi sáng tác. Vì tất nhiên là tôi không làm thơ bằng tiếng Nga hay bằng tiếng Ba Lan mà là bằng tiếng Pháp. Chúng tôi chỉ tạm dừng tại Vacsava thôi, còn đất nước của tôi vẫn đang chờ tôi, không có chuyện tôi lẩn tránh điều đó. Tôi rất ngưỡng mộ Pouchkine, nhà thơ viết bằng tiếng Nga và Mickiewicz, nhà thơ viết bằng tiếng Ba Lan nhưng tôi chưa bao giờ hiểu tại sao họ lại không viết các kiệt tác của mình bằng tiếng Pháp. Trong khi cả hai người đã từng được học hành bài bản và họ biết ngôn ngữ của chúng tôi. Với tôi, thật khó để giải thích sự thiếu tinh thần yêu nước này.

Tôi không bao giờ giấu giếm bạn bè người Ba Lan của mình là tôi chỉ tạm thời ở đó thôi và nếu có cơ hội chúng tôi sẽ về nước. Sự ngây thơ có phần bướng bỉnh này khiến cuộc sống của tôi ở trường không dễ dàng gì. Trong giờ ra chơi, khi tôi đang đi dạo ở hành lang với vẻ mặt quan trọng thì một nhóm học sinh vây lấy tôi. Họ nghiêm trang nhìn tôi rồi một người bước tới một bước, xưng hô với tôi ở ngôi thứ ba theo cách Ba Lan, hỏi tôi bằng giọng đầy kính cẩn:

Hình như anh bạn đã hoãn việc sang Pháp thì phải?

Tôi vẫn tiếp tục đi.

Cần gì phải đi giữa năm học, tôi giải thích. Phải đến đầu năm học kia.

Anh bạn phác một cử chỉ vẻ đồng tình. Rồi nói:

Hy vọng là anh bạn đã báo trước cho họ để họ không phải lo lắng?

Bọn chúng huých cùi chỏ nhau và tôi cảm thấy chúng đang chế giễu tôi, nhưng tôi coi thường những lời lăng nhục của chúng. Những lời lăng nhục đó không thể tác động đến tôi. Ước mơ của tôi còn quan trọng hơn lòng tự ái và cái trò mà chúng đang muốn tôi chơi nhằm biến tôi thành trò cười chỉ uổng công vô ích, trái lại nó còn giúp tôi nuôi thêm hy vọng và ảo tưởng. Vậy nên tôi đương đầu với chúng và điềm tĩnh trả lời tất cả những câu hỏi mà chúng đặt ra cho tôi. Theo tôi thì việc học hành ở Pháp có khó hơn không? Khó hơn chứ, khó hơn ở đây rất nhiều. Ở đó người ta chơi thể thao rất nhiều và tôi định học chuyên về kiếm thuật và vật Hy La. Các trường trung học ở đó có bắt mặc đồng phục không? Có, bắt buộc phải mặc đồng phục. Những bộ đồng phục đó như thế nào? À! chúng màu xanh nhạt, cúc vàng và mũ kê pi màu xanh da trời, ngày Chủ nhật, học sinh mặc một chiếc quần đỏ và gắn thêm chiếc lông trắng vào mũ kê pi. Học sinh ở đó có đeo gươm không? Chỉ đeo vào ngày Chủ nhật và vào năm cuối thôi. Ở đó học sinh có bắt đầu buổi học bằng việc hát bài La Marseillaise không? Có chứ, tất nhiên là sáng nào học sinh cũng hát La Marseillaise. Tôi có thể hát cho họ nghe La Marseillaise không? Chúa thứ lỗi cho tôi, tôi bước tới một bước, tay đặt lên ngực, giơ nắm đấm lên rồi hào hứng hát bài quốc ca của mình. Đúng là tôi theo ý họ nhưng tôi không dễ bị lừa, tôi thấy rõ những gương mặt vui mừng đang cố giấu đi để phì cười nhưng lạ thay, tôi chẳng hề để tâm, giữa những kẻ cầm lao tôi vẫn hoàn toàn dửng dưng, tôi cảm thấy mình có cả một đất nước hùng mạnh hậu thuẫn nên không sợ những lời mỉa mai cay độc hay giễu cợt. Những trò này hẳn sẽ kéo dài rất lâu, nếu đám học sinh khiêu khích không đột nhiên đụng vào chỗ nhạy cảm nhất. Buổi hôm ấy đã tiếp tục như thường lệ khi năm hay sáu đứa gì đó lớn tuổi hơn tôi đến vây quanh tôi, vẻ kính cẩn:

Này, anh bạn vẫn ở đây à? Vậy mà bọn mình cứ tưởng anh bạn đã sang Pháp, nơi người ta đang nóng lòng chờ đợi anh bạn?

Tôi định giải thích như thường lệ thì thằng lớn tuổi nhất nhóm nói:

Ở đó người ta không tiếp nhận những người đàn bà lẳng lơ.

Tôi không còn nhớ thằng ấy là ai, tôi cũng không biết hắn lấy đâu ra thông tin lạ hoắc này. Tôi có cần phải nói là trong quá khứ của mẹ tôi chẳng có gì chứng thực cho lời vu khống đó không nhỉ? Có thể mẹ tôi chưa phải là “một nghệ sĩ sân khấu lớn” như mẹ thỉnh thoảng tự nhận, nhưng dù sao mẹ cũng từng đóng kịch ở một trong những nhà hát có tiếng của Matxcơva, và tất cả những ai quen biết mẹ thời đó, tất cả những ai đã chứng kiến thời trẻ mẹ sống ra sao đều nói với tôi rằng mẹ là một người đĩnh đạc và sắc đẹp lạ thường của mẹ chưa bao giờ khiến hình ảnh của bà bị lu mờ hay con người bà bị lệch lạc.

Nhưng tôi ngạc nhiên đến mức thái độ ngạc nhiên của tôi có vẻ hèn nhát. Tim tôi bỗng nhiên bị chôn vùi trong hố sâu, nước mắt tôi giàn giụa và đó là lần đầu tiên cũng là lần cuối cùng, tôi quay lưng với kẻ thù của mình.

Tôi không bao giờ quay lưng với bất cứ cái gì và bất cứ ai, nhưng hôm đó, tôi đã làm như thế, có chối cũng vô ích. Trong chốc lát, tôi đã trở nên bối rối.

Khi mẹ tôi về nhà, tôi chạy lại kể cho mẹ tất cả. Tôi chờ mẹ ôm tôi vào lòng và an ủi tôi như thường lệ. Nhưng những gì diễn ra lại khiến tôi hoàn toàn ngạc nhiên. Đùng một cái, tất cả những dấu hiệu của thương yêu, âu yếm biến khỏi gương mặt mẹ. Mẹ không phủ lên tôi những cảm thương và trìu mến mà tôi chờ đợi. Mẹ không nói gì, nhìn tôi rất lâu, gần như lạnh lùng. Rồi mẹ đứng tách ra, lại bàn lấy điếu thuốc rồi châm lửa. Sau đó mẹ đi xuống căn bếp mà chúng tôi dùng chung với chủ nhà, rồi mẹ chuẩn bị bữa ăn tối cho tôi. Gương mặt mẹ lạnh lùng, khép kín, và thỉnh thoảng mẹ lại nhìn tôi với ánh mắt gần như thù nghịch. Tôi không hiểu chuyện gì đang xảy ra. Tôi thấy mình thật đáng thương. Tôi cảm thấy bực tức, thấy mình bị phản bội, bị bỏ rơi. Mẹ chuẩn bị giường chiếu cho tôi mà vẫn không nói với tôi một lời. Đêm đó, mẹ không ngủ. Buổi sáng thức dậy, tôi thấy mẹ vẫn ngồi trên chiếc ghế bành cũ kỹ bằng da màu xanh lục, đối diện với cửa sổ, tay cầm một điếu thuốc lá. Sàn nhà đầy mẩu thuốc lá: mẹ luôn vứt mẩu thuốc lá bừa bãi như thế. Mẹ nhìn tôi bằng ánh mắt vô cảm rồi lại quay về phía cửa sổ. Có lẽ giờ đây tôi đã biết mẹ nghĩ gì - ít nhất là tôi tưởng tượng được. Có lẽ mẹ tự hỏi liệu tôi có xứng đáng với công sức mẹ bỏ ra không, liệu tất cả những hy sinh, cố gắng, hy vọng của mẹ có ý nghĩa gì không - phải chăng tôi sẽ không tỏ ra là một người đàn ông như bao người khác - phải chăng tôi sẽ không đối xử với mẹ như một người đàn ông khác đã đối xử với mẹ. Mẹ chần cho tôi ba quả trứng và pha cho tôi một cốc sô cô la. Mẹ nhìn tôi ăn. Lần đầu tiên, mắt mẹ lại ánh lên một chút trìu mến, dịu dàng. Có lẽ mẹ tự nhủ là dù sao tôi cũng mới mười hai tuổi. Khi tôi sửa soạn sách vở để đi học thì mặt mẹ lại đanh lại:

Con không đi học ở đó nữa. Kết thúc rồi.

Nhưng…

Con sẽ đi học ở Pháp. Chỉ như vậy thôi… Con ngồi xuống.

Tôi ngồi xuống.

Romain, con nghe này.

Tôi ngạc nhiên ngước mắt lên. Không còn là “Romantchik-Romouchka” nữa. Đó là lần đầu tiên mẹ không xưng hô thân mật với tôi. Tôi cảm thấy vô cùng lo lắng.

Con nghe cho rõ. Nếu lần tới con bị như vậy, nếu người ta hạ nhục mẹ con trước mặt con, mẹ muốn người ta cáng con về nhà. Con hiểu chứ?

Tôi ngồi đó, miệng há hốc. Gương mặt mẹ hoàn toàn khép kín, đanh thép. Mắt mẹ không hề lộ ra chút gì gọi là thương hại. Tôi không thể tin được người đang nói chuyện với mình chính là mẹ mình. Chả lẽ tôi không phải là Romouchka của mẹ, là hoàng tử bé của mẹ, là báu vật của mẹ sao?

Mẹ muốn người ta chở con về trong tình trạng máu me đầy mình, con nghe rõ chưa? Ngay cả khi con không còn cái xương nào nguyên vẹn, con nghe rõ chưa?

Mẹ lên giọng, cúi xuống tôi rồi hai mắt long lên, mẹ gần như gào thét:

Nếu không thì không cần đi làm gì… Không cần đến đó làm gì.

Một cảm giác bất công cực độ xâm chiếm lấy tôi. Đôi môi tôi bắt đầu méo mó, mắt tôi ầng ậng nước, miệng tôi ngoạc ra… Tôi không kịp làm thêm gì nữa. Một cái tát cực mạnh giáng vào mặt tôi, rồi một cái khác, rồi một cái khác nữa. Tôi sững sờ đến mức nước mắt bỗng nhiên biến mất một cách kỳ lạ. Đó là lần đầu tiên mẹ đánh tôi. Và như tất cả những gì mẹ làm, bà đã không đánh tôi nửa vời. Tôi bất động, đơ người ra trước những cái tát của mẹ. Thậm chí tôi cũng không la không hét.

Con hãy nhớ lấy những lời mẹ dặn. Kể từ bây giờ, con phải bảo vệ mẹ. Bọn chúng có đánh con hay không mẹ không quan tâm. Những gì còn lại còn đau hơn nhiều. Nếu cần con phải liều chết.

Tôi vẫn làm bộ không hiểu, làm bộ mình mới mười hai tuổi, làm bộ không thừa nhận, nhưng thực ra tôi rất hiểu. Tôi còn thấy rát ở má, mắt tôi còn nổ đom đóm, nhưng tôi hiểu. Mẹ tôi nhận ra điều đó và có vẻ bình tĩnh lại. Mẹ hít hà vẻ hài lòng rồi đi rót một ly trà. Mẹ uống trà, miệng ngậm một viên đường, ánh mắt mẹ đăm đắm như đang tìm kiếm, trù liệu, tính toán. Rồi mẹ nhổ viên đường ngậm dở vào cái đĩa lót ly, cầm xà cột rồi bỏ đi. Mẹ đến thẳng Lãnh sự quán Pháp và cương quyết làm các thủ tục để chúng tôi được công nhận là kiều dân nước này, trong lá đơn mà mẹ nhờ ông Lucien Dieuleveut-Kaulek thảo hộ, mẹ có nói “con trai tôi có ý định sinh sống, học tập và thành người nước này” - nhưng tôi tin chắc rằng cách nói đó vượt quá suy nghĩ của mẹ và bà không nhận thấy đầy đủ điều bà đang đòi hỏi ở tôi.