CHƯƠNG VI BÀN THÊM VỀ PHÉP CHẤM CÂU
1.- Hai chức vụ của phép chấm câu.
2.- Mỗi người có một lối chấm câu.
3.- Qui tắc của phép chấm câu.
4.- Giữ tính cách nhất trí của câu hay đoạn.
5.- Ta có thiếu dấu không?
Trong câu chuyện, ta có thể nói nhanh, nói chậm, ngừng lâu hay mau, lên giọng xuống giọng, đương vui đổi ra buồn, bình tình ra giận dữ, bắt chước tiếng nói người này, người khác... Khi viết muốn diễn những sự thay đổi đó, ta phải dùng dấu thay giọng. Chẳng hạn ta hạ dấu phết là để độc giả ngừng một chút, dấu chấm phết thì ngừng lâu hơn, dấu chấm lại lâu hơn nữa; chỗ nào cần lên hoặc hạ giọng, ta đánh dấu hỏi, hoặc dấu cảm thán; đó là chức vụ thứ nhất của phép chấm câu.
Chức vụ thứ nhì là làm rõ nghĩa: dấu chấm cho độc giả biết tới đâu là hết một ý; dấu phết chia một câu làm nhiều phần và có công dụng của những cửa sổ trong một phòng tối; dấu gạch ngang chỉ rằng có người khác nói; dấu ngoặc kép đóng khung những lời trích dẫn; rồi dấu ngoặc đơn, dấu ba chấm... nhất nhất đều có nghĩa riêng[1].
Vì phép chấm câu có hai chức vụ như vậy, nên ta có thể lựa dấu tùy nghĩa và tùy giọng.
Các nhà giáo thường cấm học sinh dùng liên từ vì ở đầu một câu một mệnh đề, chẳng hạn: Trò Thu không thuộc bài. Vì làm biếng học. Đó là chấm câu theo nghĩa. Nghĩa trong hai mệnh đề ấy liên tiếp nhau, mệnh đề sau phụ vào mệnh đề trước, nên không được dùng dấu chấm ở giữa mà cắt làm hai đoạn. Phải viết: Trò Thu không thuộc bài vì làm biếng học.
Nhưng Khái Hưng trong bài Ăn kem đã chấm câu ở trước một chữ vì mà không ai chê ông được. Một em nhỏ rủ bạn đi ăn phở. Ông cho đứa kia đáp:
“Không. Ta đừng ăn phở. Vì phở xoàng lắm, ở cổng trường cũng có, ta mua kem ăn đi”
Chấm như vậy là theo giọng. Trong khi nói, đứa nhỏ ngưng ở đâu thì ông chấm ở đó; mà nó đã ngưng ở sau tiếng không và tiếng ăn phở. Ý gì hiện ra, nó nói liền, không sắp đặt trước; nó nói gấp hay khoan tùy ý hiện ra mau hay chậm. Nếu sắp đặt lại ý nghĩa của nó theo thứ tự hợp lí thì ta phải chấm câu như vầy:
Không. Ta đừng ăn phở, vì phờ xoàng lắm; ở cổng trường cũng có. Ta mua kem ăn đi.
Như vậy rất hợp lí, song kém tự nhiên, kém linh động và văn kém vẻ tả chân.
Dấu chấm sau chữ khác trong câu dưới đây của Nguyễn Tuân chứa biết bao ý nghĩa:
Tôi cố giảng cho ông hiểu rằng tôi về đây là một việc khác. Việc nhà. Vợ tôi vừa tin cho tôi biết rằng cái thai mang nặng nơi bụng không được yên ổn như mọi cái yên ổn ở đây. Vậy mà ông bạn tôi vẫn cho tôi là giả vờ với cái tính bí mật cố hữu cửa một đặc phái viên gì đó.
Bạn có thấy cái giọng bực mình, nét mặt gắt gỏng của tác giả trong dấu chấm đó không, bực mình gắt gỏng vì nói thật mà người ta không tin, cứ cho mình là bí mật.
Nếu Nguyễn Tuân không chấm theo giọng mà theo nghĩa hợp lí:
Tôi cố giảng cho ông hiểu rằng tôi về đây là một việc khác, việc nhà, vì vợ tôi...
thì câu văn còn gì là ý vị nữa?
*Ta nhận thấy nhiều dấu thay đổi lẫn nhau được: dấu phết và dấu chấm phết công dụng không khác nhau bao nhiêu; và muốn xen một ý phụ nào vào một câu, ta có thể lồng nó vô giữa hoặc hai dấu phết, hoặc hai dấu ngoặc đơn hoặc hai dấu gạch ngang.
Lại thêm, giá trị của mỗi dấu còn tùy tác giả, không lấy gì làm tiêu chuẩn được. Nhà thì dùng bừa bãi những dấu chấm không hàng nào không có; nhà thì có vẻ như hà tiện, cả trang chỉ dùng hai ba lần. Có cuốn từ đầu đến cuối không thấy một dấu cảm thán; có cuốn trái lại, ở đoạn nào cũng xuất hiện dấu đó, lác đác như nước mắt nhễu trên giấy. Vì vậy lắm khi chẳng cần xét lời văn, chỉ xét lối chấm câu, ta cũng đoán được tính người. Tô Hoài dùng nhiều dấu chấm: ta biết ông không ưa nghị luận, sắp đặt tư tưởng thành hệ thống, mà thích nhận xét, hoạt động. Còn Marcel Proust, viết những câu rất dài, đầy những dấu phết, chấm phết, ngoặc đơn, gạch ngang, tỏ ra một người tâm lí phức tạp, sống với nội tâm nhiều hơn với ngoại giới.
*Tuy nhiên, vẫn có những qui tắc trong phép chấm câu, mà trong cuốn Luyện văn I tôi chưa xét hết, nên muốn bàn thêm ở đây.
- Dấu phết. Tôi xin nhắc lại rằng nó có thể làm thay đổi nghĩa một câu, và đây là một thí dụ thường gặp:
Chưa bao giờ ta thấy tình thế đáng mừng như bây giờ.
Viết như vậy (không có dấu phết sau chữ mừng) thì có nghĩa là: tình thế bây giờ đáng mừng hơn bao giờ hết. Nếu thêm dấu phết ở sau chữ mừng, nghĩa sẽ khác: chưa bao giờ ta thấy rõ như bây giờ là tình thế đáng mừng, song theo tôi, dấu phết dùng như vậy không đắc thế, có vẻ gượng.
Dấu phết có thể đứng trước chữ và.
Em nhỏ đó ngoan, lễ phép và siêng học lắm.
Nếu có dấu phết ở sau chữ lễ phép, thì ta phải ngừng lại một chút và chú ý tới đức siêng học của em, đức mà người viết muốn nhấn mạnh vào.
Thí dụ khác:
Nàng quay lại đáp, nhỏ nhẹ.
nghĩa có hơi khác.
Nàng quay lại đáp nhỏ nhẹ.
- Ai đã cầm bút tất thấy nhiều khi phải hạ một dấu phết mà đáng lẽ chỉ nên hạ một dấu giá trị bằng nửa dấu phết.
Chẳng hạn Lan Khai viết:
- “Những chiếc võng điều của các tiểu thư mĩ mạo, những áo màu lam của các thư sinh, văn sĩ đi tìm những gặp gỡ lạ lùng hoặc những vần thơ say đắm chấm lên nền nâu mộc mạc của dân chúng những nét rõ ràng”[2].
Trong câu ấy, động từ chấm lên có hai chủ từ: những chiếc võng điều của các tiểu thư mĩ mạo và những áo màu lam của các thư sinh, văn sĩ. Dấu phết sau mĩ mạo tách hai chủ từ đó ra; còn dấu phết sau thư sinh chỉ tách hai bổ túc ngữ của áo, tức những chữ phụ đứng trong cái nhóm làm chủ từ thứ nhì; giá trị của nó chỉ bằng nửa giá trị dấu phết trên và khi đọc lên ta ngừng ở sau mĩ mạo lâu hơn ở sau thư sinh.
Vì lẽ đó, ở Pháp, một số văn nhân đã đề nghị đặt thêm một dấu nữa giá trị bằng nửa dấu phết; song phần đông không tán thành.
- Dấu chấm phết có công dụng rất lớn, nhất là trong những đoạn tả cảnh, dấu chấm không chỉ được tính cách liên kết của cảnh bằng nó, còn dấu phết thì lại kém phần cách biệt.
Maeterlinck đã nhận thấy vậy, và lối chấm câu đầy ý nghĩa của ông trong đoạn dưới đây đáng cho ta phân tích:
On ne voit que le cimetièrepar toutes les fenêtres; il vient manger les jardins du château, et voilà que les dernières tombes descendent jusqu’à l’étang. On ouvre le cercueil, je vais fermer les fenêtres.
Tại tất cả các cửa sổ người ta chỉ trông thấy nhị tì; nó ăn lần tới vườn của biệt trang; và kìa, những mộ mới nhất tiến xuống đến ao. Người ta mở nắp quan tài, tôi đi khép cửa sổ lại.
Câu trên, ông dùng hai chấm phết để chỉ rằng ba chi tiết trong câu có tính cách riêng biệt, nhưng cùng thuộc một cảnh chung là cảnh nhị ti. Ở câu dưới ông chỉ hạ một dấu phết vì hai ý mở nắp quan tài và khép cửa sổ có liên lạc mật thiết (liên lạc nhân quả) với nhau.
- Trước chữ nhưng hay nhưng mà, ta có thể dùng dấu phết, dấu chấm phết hay dấu chấm, tùy ta muốn độc giả ngừng mau hay lâu.
Thí dụ:
Tài ông ấy lớn nhưng đức ông ấy kém.
Không dùng dấu phết ở trước chữ nhưng: câu văn không có gì đặc biệt cả.
Tài ông ấy lớn, nhưng đức ông ấy kém.
Có dấu phết. Ta đã hơi muốn nhấn vào ý đức kém rồi.
Tài ông ấy lớn; nhưng đức ông ấy kém.
Dấu chấm phết: nhấn mạnh hơn một chút nữa.
Tài ông ấy lớn. Nhưng đức ông ấy kém.
Dấu chấm: Rõ ràng là ý ta muốn chê ông ấy.
- Dấu hai chấm có nhiều ý nghĩa.
(1) Tôi không viết thư cho anh đâu: tôi sẽ gởi điện tín.
(2) Tôi không viết thư cho anh đâu: anh sẽ khỏi phải trả lời.
(3) Tôi không viết thư cho anh đâu: tôi không có gì nói với anh hết.
Trong câu (1) dấu hai chấm thay chữ nhưng mà; trong câu (2) công dụng của nó như chữ vậy, và trong câu (3) nó có nghĩa là vì.
Ngoài ra nó còn báo trước cho ta rằng sẽ có một sự liệt kê. Thí dụ:
Thời Pháp thuộc nước ta chia làm ba kì: Bắc, Trung, Nam.
- Dấu chấm hỏi vừa để hỏi vừa để chấm câu:
Sao anh tới trễ vậy? Mời anh vô.
nhưng cũng có khi chỉ để hỏi thôi, mà ý câu vẫn tiếp:
Chắc anh đã hay tin rồi chứ? chị ấy đã lên Đà Lạt làm ăn.
Trong trường hợp này, sau dấu chấm hỏi không cần viết chữ hoa.
Đến như hai câu dưới đây:
Tôi không biết anh ấy thu xếp việc nhà ra sao.
Nghĩa quân Angiêri dự bị phóng ra một trận tổng tấn công, nhưng tấn công vào đâu thì chưa ai biết.
Tôi thấy có người đặt dấu chấm hỏi ở sau chữ sao và chữ đâu. Như vậy có nên không? Theo tôi hai câu ấy chỉ diễn ý nghi ngờ, chứ không phải là câu hỏi, vì có hỏi ai đâu?
*Điều quan trọng nhất trong phép chấm câu là phải giữ tính cách nhất trí của đoạn, của câu. Dùng nhiều chấm câu quá mà không có lí do chính đáng thì đoạn văn hóa phân tán, rời rạc.
Xin bạn thử đọc:
“Hẳng chờ xem lúc mặt trời sắp lặn.
“Tiếng xe bò kẻo kẹt inh trời. Xe bò hàng đoàn ở hai đầu đường kéo về như nêm cối, rồi chui vào cái cổng ở ngay bên cạnh các cửa tiệm.
“Người ta đánh bò hàng đàn xuống sông uống nước. Các ông con trời “tỉu lớ” ngậu xỉ.
“Phố Lovéa bỗng dưng biến đổi. Buổi trưa lặng lẽ bao nhiêu thì bây giờ ầm ỉ bấy nhiêu.
“Nếu ta lại theo các xe bò xem đỗ ở đâu thì ta phải giật mình. Đỗ trước những cái vựa thóc dài hàng ba, bốn mươi thước.
LÊ VĂN TRƯƠNG
Thực là lộn xộn. Ta có cảm tưởng rằng tác giả cứ thuận tay viết rồi không đọc lại, liệng ngay cho nhà in. Sao mà ngắt câu nhiều thế, xuống hàng nhiều thế? Hai câu cuối cùng chẳng hạn, thu lại làm một có hơn không? Rồi khi không cho xen hai câu: “Phố Lovéa... bấy nhiêu” vào giữa một đoạn tả đoàn xe bò làm chi? Đưa nó lên đầu mới phải chứ?
Đó là một đoạn thiếu tính cách nhất trí vì chấm câu bừa bãi, và đây là những câu cũng thiếu tính cách ấy vì tác giả gom cả lại một chỗ những ý không thể đứng chung với nhau được:
“Tổng giáo chủ Tillotson mất năm đó; ông rất được vua Guillaume và hoàng hậu Marie mến, và bổ nhiệm bác sĩ Tennison, giáo chủ hạt Lincoln kê tiếp ông”.
Đọc tới chữ hoàng hậu Marie mến, ta tưởng tác giả sắp dẫn một vài chứng cớ về thiện cảm của vua và hoàng hậu, nhưng không, tác giả lại nói đến Tennnison.
Nhất là câu này, còn lúng túng hơn nữa:
“Cicéron lại bị thêm một nỗi đau khổ nữa, vì cái tang người con gái của ông mà ông âu yếm lắm; nàng không sống thêm được lâu, sau khi li dị với Dolabella mà tính khí hoàn toàn trái hẳn với nàng”.
Muốn sửa, phải cắt câu đó ra, sắp đặt lại hoặc bỏ bớt ý đi.
*Tế nhị trong tư tưởng thì vô cùng mà số dấu thì hữu hạn. Ở trên, tôi đã nói một số nhà văn muốn đặt thêm một dấu giá trị bằng nửa dấu phết. Lại có nhà, như thi sĩ Alcanter de Brahin, đã bắt nhà in đúc riêng cho ông một cái dấu tựa như chữ g viết tay không móc mà có cái chấm ở cuối đuôi để làm dấu mỉa. Một nhà khác, ông Jacques Damourette đề nghị dùng sáu dấu chấm để chỉ rằng một câu văn đã bị cắt.
Albert Samain không có can đảm đặt ra dấu mới, nhưng lại dùng ba dấu chấm với một ý nghĩa khác thiên hạ:
Pensionnaires... orphelines...
Rubans bleus sur les pèlerines...
C’est le couvent des Urselines...
Các cô kí túc... các em mồ côi...
Dải xanh trên áo choàng...!
Đó là nhà tu Ursélines
Ông muốn dùng những dấu chấm đó để diễn cảm xúc triền miên của ông khi vào thăm nhà tu. Kể cũng tiện!
Rồi còn những tác giả hạ luôn ba dấu chấm hỏi và ba dấu cảm thán liền nhau???!!! để tả sự bực tức, sự khó hiểu; hoặc dùng những dấu đó để ghi điệu bộ những nhân vật đương đối thoại:
Anh hay tin đó chưa? -??? - Nàng bỏ nhà đi rồi -!!!
Tôi nghĩ dầu có đặt thêm vài chục dấu nữa thì cũng vẫn chưa đủ, vì cái tế nhị của tình cảm làm gì có giới hạn? Đã muốn thêm dấu mỉa, thì tại sao không thêm luôn dấu mơ mộng, dấu hài hước, dấu oán ghét, dấu sợ hãi, dấu âu yếm...?
Mà cái tình âu yếm cũng có cả chục, cả trăm thứ, nên phân biệt hết không? Dấu nửa phết cũng ích lợi đấy, nhưng nhân tiện cũng nên luôn thể định những dấu để độc giả biết chỗ nào nên ngừng 1/10 giây, 1/5 giây, 1 giây, 3 giây, 10 giây! Như vậy thì có lẽ rồi đây một trang sách sẽ nhiều dấu hơn là nhiều chữ, đặc những phết, nửa phết, phần tư phết; chấm cũng cả chục thứ; ngoặc đơn, kép, được cũng cả chục thứ... mà vị tất đã diễn được đủ tình ý của loài người.
Trái lại Stéphane Mallarmé, giận vì dấu là một phương tiện quá khiếm khuyết thô sơ, mà bỏ gần hểt, không thèm dùng trong bốn câu thơ dưới đây:
Verlaine? II est caché parmi l’herbe, Verlaine
A ne surprendre que naivement d’accord
La lèvre sans y boire ou tarir son haleine
Un peu profond ruisseau calomnié la mort.
làm tôi mang lỗi với bạn, không thể dịch ra được vì không hiểu ông muốn nói gì.
Theo ông thì chúng ta lại nên trở về cái lối không chấm câu của Trung Hoa thời xưa. Hoa ngữ không có dấu chấm nhưng còn có những hư tự chi hồ giả dã... giá trị cũng gần như dấu chấm, vậy mà đã có những giám khảo đánh hỏng thí sinh vì chấm câu lộn, còn Pháp ngữ bây giờ mà nhất đán bỏ các dấu chấm câu đi thì ai mà đoán ra nghĩa cho nổi, ai dám đi thi, ai dám chấm thi nữa? Bạn thử nghĩ, bốn câu thơ trên kia, đừng kí tên Mallarmé, đưa cho một vị thạc sĩ văn chương chấm trong một kì thi Tú Tài, sẽ được thạc sĩ phê ra sao!
Chú thích:
[1] Trong cuốn LUYỆN VĂN Itôi đã kể vài ví dụ về ảnh hưởng tai hại của sự không chấm câu hoặc chấm câu sai. Dưới đây tôi xin chép thêm một giai thoại nữa mà các nhà nho thời xưa còn truyền lại: “Ông Nguyễn Công Hoàn danh sĩ đời nhà Lêđặt câu cầu kì nên thi mãi không đậu, mà con ông là Nguyễn Công Lân thì mới ngoài hai mươi đã đậu tiến sĩ, Khoa ấy con làm chủ khảo mà cha đi thi. Cha lại rốt, về nhà hỏi con có chấm được quyển nào khá không. Con đáp có một quyển văn rất già giặn, chỉ tiếc vì một câu thất niêm mà phải đánh hỏng. Cha hỏi câu ấy ra sao, con đọc lại thì chính là một câu của cha, rất đúng niêm luật mà con đọc vội, chấm câu sai, nên cho là có lỗi. Cha giậm chân mắng: - Mầy đánh hỏng tao rồi! Đồ ngu! Chấm câu như vậy có chết người ta không chứ! Dốt nát như vậy mà làm chủ khảo thì mày chôn sống biết bao nhiêu người rồi, hử? Câu ấy như vầy: Lưu hành chi hoá tự tây; đông, nam, bắc, vô tư bất phục. Tạo hưu chi công tại Cải; Mân, Kỳ, Phong, dĩ mạc bất hưng. Nghĩa là: Phong hoá lưu hành từ phương Tây; các phương Đông, Nam, Bắc, không đâu không phục. Công đắp dựng khởi từ đất Cảo; các đất Mân, Kỳ, Phong, không đâu không hưng. Ông Nguyễn Công Lân lại chấm câu ở sau ở sau hai chữ đông và Mân: Lưu hành chi hoá tự tây, đông; nam bắc vô tư bất phục. Tạo hựu chi công tại Cảo, Mân; Kỳ, Phong dĩ bất hưng. Thành thử thất niêm vì đông và Mân đều bình thanh. [“tại Cảo”: sách in là “tạo Cảo”. (Goldfish)].
[2] Theo tôi nên thêm một dấu phết ở sau say đắm.