Làm sao để vui vẻ hơn Schopenhauer một chút

Với Arthur Schopenhauer, triết gia ưa thích của người trầm cảm (và là người có ảnh hưởng đến Nietzsche, Freud và Einstein theo nhiều cách khác nhau nhưng đều quan trọng), đời sống là theo đuổi những mục đích phù phiếm. “Chúng ta thổi một bong bóng xà phòng to và dài hết mức, dù hoàn toàn chắc chắn là nó sẽ vỡ.” Theo cách nhìn ấy, hạnh phúc là không thể có, vì bao nhiêu mục tiêu này. Mục tiêu là nguồn gốc của khốn khổ. Một mục tiêu không đạt được gây nên đau khổ, nhưng thật ra đạt được nó chỉ đem lại cảm giác mãn nguyện phút chốc.

Thật ra, nếu thật sự nghĩ về nó thì bạn sẽ thấy một đời toàn những mục tiêu sẽ làm bạn thất vọng. Phải, nó có thể thúc đẩy bạn tới trước, giúp bạn tiếp tục lật trang tồn tại, nhưng cuối cùng nó sẽ bỏ bạn lại trống rỗng. Vì cho dù bạn đạt được mục tiêu, rồi sao? Bạn có thể có được cái bạn thiếu, nhưng có rồi thì cái gì nữa? Hoặc bạn đặt một mục tiêu khác, căng thẳng về việc làm sao giữ cái mình đạt được, hoặc bạn nghĩ - cùng với hàng triệu người có khủng hoảng giữa (hay đầu, hay cuối) đời ngay lúc này - Đây là mọi thứ mình muốn, vậy sao mình không thấy vui?

Vậy nên câu trả lời của Schopenhauer là gì? À, nếu ham muốn là vấn đề, câu trả lời phải là từ bỏ. Trong ngôn ngữ của ông, nguyên cớ khổ là cái mãnh liệt của ý chí.

Schopenhauer tin rằng bằng cách nhìn vấn đề rộng hơn, bằng cách nhìn nhân loại như toàn thể và nỗi khổ của nó như toàn thể, người ta sẽ xoay lưng lại với đời sống và nhịn những bản năng của họ. Nói cách khác, kế hoạch Schopenhauer không bao gồm tình dục, rất ít tiền, nhịn ăn và khá nhiều hành xác.

Chỉ cách đó - hoàn toàn chối bỏ ý chí con người - ta mới có thể thấy sự thật trước mặt ta “tất nhiên chỉ có hư vô”.

Ảm đạm nhỉ?

À, phải. Dù Schopenhauer không khuyên tự tử, ông khuyên một kiểu sống tự tử, trong đó phải xem khinh mọi lạc thú.

Nhưng Schopenhauer là một kẻ đạo đức giả cỡ bự. Ông nói được nhưng không làm được. Như Bertrand Russell giải thích trong Lịch sử triết học phương Tây :

Ông có thói quen dùng bữa ngon ở nhà hàng tốt, ông có nhiều cuộc tình vụn vặt, chúng đầy nhục dục nhưng chẳng lấy làm cuồng nhiệt; ông ưa tranh cãi quá nhiều và có tâm tham khác thường. Một dịp nọ ông thấy khó chịu bởi một bà thợ may già nói chuyện với người bạn bên ngoài cửa căn hộ của ông. Ông đẩy bà xuống cầu thang, làm bà thương tật vĩnh viễn... Thật khó tìm thấy trong đời ông chứng cứ cho bất kỳ đức hạnh nào ngoại trừ sự tử tế với động vật... Ở tất cả mọi phương diện khác ông đều hoàn toàn ích kỷ. [1]

Schopenhauer, kẻ bi quan tột bậc, thật ra minh họa cách sự bất hạnh hoạt động. Tác phẩm của ông đặt ra các mục tiêu chống mục tiêu mà ông không đáp ứng được.

Nào, tôi không khuyến khích đẩy bà già xuống lầu, nhưng tôi gần như có thiện cảm với Schopenhauer. Tôi nghĩ ông nhận ra vấn đề - ý chí, hay dục vọng của bản ngã hay xung động hướng về mục tiêu hay bất cứ thuật ngữ nào có trong lịch sử bạn muốn dùng - nhưng trong đời sống ông mò mẫm trong bóng tối (thường là nghĩa đen, nếu xét đời sống tình ái lộn xộn của ông).

Vậy nên, lối thoát là gì? Ta dừng những ham muốn và lo nghĩ bất tận bằng cách nào? Ta ra khỏi guồng máy bằng cách nào? Ta dừng thời gian bằng cách nào? Ta dừng làm ta kiệt sức vì lo nghĩ về tương lai bằng cách nào?

Những câu trả lời hay nhất - những câu trả lời đã được viết và ghi lại hàng ngàn năm - luôn có vẻ xoay quanh sự chấp nhận. Chính Schopenhauer cũng chịu nhiều ảnh hưởng của triết học phương Đông cổ xưa. “Chân lý đã được các hiền triết Ấn Độ nhận ra,” ông nói. Quả thật, ông tin tiết chế các thú vui trần tục là câu trả lời cho đời sống, và ông chia sẻ điều này với rất nhiều nhà tư tưởng Phật giáo.

Nhưng tư tưởng Phật giáo không tiêu cực hoặc khổ sở như Schopenhauer. Với Schopenhauer mọi khổ hạnh này là một chút tự trừng phạt, một chút tự căm ghét, như thế không lành mạnh và phản tác dụng.

Một thế giới toàn người tự ghét mình thì không phải một thế giới hạnh phúc.

Đạo Phật không có vẻ là về tự trừng phạt.

Một biểu tượng chính của Phật giáo là hoa sen. Hoa sen mọc trong bùn ở đáy ao, nhưng vươn lên trên nước bùn sình và nở hoa trong không khí sạch, thanh khiết và đẹp đẽ, trước khi cuối cùng tàn héo. Ấn dụ cho sự giác ngộ này cũng là ẩn dụ cho hy vọng và thay đổi. Bùn ta có thể xem là trầm cảm hay lo âu. Hoa trong khí sạch, cái tôi mà chúng ta biết mình có thể thành, không bị tuyệt vọng đóng bánh.

Quả thật, trong Kinh Pháp cú , kinh chính trong kinh văn Phật giáo (ghi lại lời giảng của Đức Phật Cồ Đàm), rất nhiều chỗ đọc nghe như sách self-help thời đầu.

“Tự mình nương tựa mình/Không nương tựa ai khác.” Trong đạo Phật, cứu rỗi là cái gì đó không phải từ bên ngoài. Đạo Phật dạy, để hạnh phúc và an lạc, ta phải tỉnh giác, nhận biết mình. Chánh niệm . “Như ngôi nhà vụng lợp/ Mưa liền xâm nhập vào/ Cũng vậy tâm không tu/ Tham dục liền xâm nhập.” [2]

Trong một thế giới có nhiều thứ làm xao lãng lấp lánh hơn thế giới của Ấn Độ Himalaya hơn hai ngàn năm trước, những mái nhà tâm thần ẩn dụ của ta có thể khó lợp hơn xưa.

Giờ đây đầu óc ta giống nhà tranh thì ít mà giống máy tính thì nhiều. Phải, về lý thuyết tôi có thể vào máy tính, mở tài liệu Word và cứ viết, nhưng có lẽ tôi sẽ xem Facebook, Twitter, Instagram, trang web Guardian. Nếu đang gặp lúc loạn thần kinh chức năng, tôi có thể làm một chuyến tìm kiếm nhanh tên mình trên Internet, hay kiểm xem có bình luận nào mới trên Goodreads hay Amazon về sách của mình, hay lên Google gõ một danh sách các vấn đề sức khỏe có thật hay tưởng tượng để xem mình đang bị bệnh giai đoạn cuối nào.

Ngay cả Đức Phật thì thời nay cũng phải chật vật, dù không có Wi-Fi dưới chân Himalaya sẽ là cái may nếu bạn muốn thiền bốn mươi chín ngày dưới cây.

Dù vậy, có một điều tôi hiểu, đó là nhiều hơn thì không phải là tốt hơn . Tôi không phải Phật tử. Tôi thấy mọi hướng dẫn nghiêm ngặt và đích xác quá đáng sợ. Đời sống đẹp đẽ với sự mập mờ của nó. Nhưng tôi thích cái ý tỉnh giác với chính mình, nối với cái toàn thể hơn là sống cuộc đời trên cái bập bênh hy vọng và sợ hãi.

Riêng với cá nhân tôi, hạnh phúc không phải là từ bỏ thế giới vật chất, mà đánh giá đúng nó là như thế. Chúng ta không thể giải thoát khỏi khổ não bằng cách mua một con iPhone. Điều đó không có nghĩa ta không nên mua, nó chỉ có nghĩa ta nên biết những thứ như vậy tự nó không phải là cứu cánh.

Và lòng từ bi.

Đó là một thứ nữa tôi thích ở đạo Phật.

Cái ý tưởng lòng tốt khiến chúng ta hạnh phúc hơn sự ích kỷ. Lòng tốt là sự xé vụn cái tôi hay, theo lối nói Schopenhauer, ý chí - nó giải thoát chúng ta khỏi khổ là tham dục và nhu cầu của ta.

Vô vị kỷ trong khi chánh niệm có vẻ là một giải pháp hay, khi mà cái tôi cứ tăng trưởng và khiến chúng ta khổ.

Là người tốt khiến ta có cảm giác vui vì nó khiến chúng ta nhớ rằng chúng ta không phải người duy nhất quan trọng trong thế giới này. Chúng ta đều quan trọng vì chúng ta đều còn sống. Vậy nên lòng tốt là một cách tích cực để chúng ta có thể thấy và cảm nhận bức tranh rộng lớn hơn. Về cơ bản thì chúng ta đều như nhau. Chúng ta là đời sống. Chúng ta là ý thức. Cho nên bằng cách cảm thấy mình là một phần của nhân loại, thay vì một đơn vị tách biệt, ta cảm thấy đỡ hơn. Thể xác ta có thể hoại diệt, như một tế bào trong cơ thể có thể chết, nhưng sự sống vẫn tiếp tục. Vậy nên, trong nghĩa đời sống là kinh nghiệm chia chung, ta tiếp tục.

Theo bản dịch Lịch sử triết học phương Tây của Hồ Hồng Đăng (Nhã Nam, NXB Thế giới, 2023).

Theo bản dịch Kinh Pháp Cú của hòa thượng Thích Minh Châu.