Vỉa hè và linh hồn thành phố
Cho mãi đến tận đầu tháng sáu, cơn hạn “bà Chằn” hàng năm vẫn kéo dài như không muốn dứt giữa những lời bàn tán, lo âu về sự tái diễn của hiện tượng El Nino. Mới sáng sớm mà mặt trời đã đổ xuống từng cơn nóng rát da. Những bóng râm dọc những con đường vốn phủ lá xanh như thu nhỏ lại, dáng nhẫn nhục. Trên đường phố không khí như đặc quánh lại vì khói xe tất bật và bụi bặm, đủ loại tạp âm, khiến người đi đường tưởng như ngộp thở, mặc dù đã che mặt và miệng cẩn thận bằng khẩu trang… Nếu không có chuyện cần phải ra đường hẳn chẳng ai muốn ra khỏi nhà. Đó chính là lúc một câu hỏi thường đến với bạn: “Trước đây thành phố có như thế không?”
Chỉ trong vòng vài chục năm nay, thành phố đã “thay da đổi thịt”, nhanh đến nỗi một người tinh mắt cũng khó lòng chỉ ra được cái gì thực sự còn lại của “Sài Gòn năm xưa”(sic). Trên nhiều mặt, thành phố đã phát triển theo “cấp số nhân” (dân số, xây dựng, nhà cửa, quán xá, sản xuất, rác thải, xe cộ…), trong khi phần lớn những điều kiện “hỗ trợ” lại chỉ phát triển theo “cấp số cộng” (đường sá, cầu cống, trường học, khu gia cư, bệnh viện, công viên…) hoặc thậm chí theo “cấp số trừ” (phương tiện chuyên chở công cộng, thái độ tuân thủ luật lệ lưu thông trên đường phố, không khí trong lành, tỉ lệ cây xanh cho mỗi cư dân…). Một trong những cái giá cao nhất phải trả cho cuộc đô thị hóa “tự phát” và “tích cực” trong những năm qua là do thiếu qui hoạch, chuẩn bị và phối hợp đồng bộ, những chương trình “làm đẹp thành phố” đã vô tình làm mất đi một “phần hồn”, vốn đã tạo nên cái dáng vẻ thanh cao và kiều diễm đặc trưng của một thành phố đã từng “đi trước” một quãng rất xa so với nhiều nơi trong khu vực.
Nhà văn Mỹ Graham Greene từ trên không trung nhìn xuống “Sài Gòn” trong những năm đầu thập kỷ bốn mươi đã cảm nhận thấy sự đài các và trang nhã của cái thành phố nhiệt đới cực nam này (ông không thích cái tên gọi “hòn ngọc viễn đông” mấy!). Ông tả về cái ấn tượng đầu tiên khi nhìn qua khung cửa sổ máy bay, chỉ thấy “một màu xanh mênh mông và những mái ngói màu cam xinh xắn ánh lên rộn ràng trong nắng rỡ ràng…”. Khi thật sự “hòa mình trong lòng thành phố”, ông kể đã có những giây phút thư giãn trên sân thượng của khách sạn Continental, ngã người đón gió mát cuốn lên từ phía Cột cờ Thủ Ngữ; hay thú vị hơn, những cuộc dạo cuối chiều nhàn nhã qua các vỉa hè lát đá tảng đều đặn rợp phủ bóng cây… Chẳng thấy nhà văn than phiền hay ca cẩm về cái nóng tháng Tư hầm hập và bụi khói nặng nề gì ráo. Vậy mà cái ông nhà văn khó ưa này (tác giả cuốn “Người Mỹ trầm lặng” – The Quiet American) trước đó đã từng được hoàng gia Thái chiêu đãi trọng thị trong suốt thời gian ở lại Bangkok trị bệnh vì bất ngờ bị… sốt rét ác tính!
Chẳng cần phải có trái tim “nhạy cảm” như nhà văn, nhà thơ mới cảm nhận được cái “hồn” mầu nhiệm của thành phố. Những ai đã từng là cư dân của “Sài Gòn - Bến Nghé” cho đến những năm đầu thập kỷ bảy mươi đều có thể chia sẻ những hoài niệm tốt đẹp của Graham Greene về thành phố như thế. Nhiều cư dân kỳ cựu của thành phố vẫn còn nhớ “con đường Duy Tân cây dài bóng mát”, “xác lá me rụng tơi bời trên tóc trên vai” ai kia, đã từng là khung cảnh của những cuộc tình lãng mạn của sinh viên Luật khoa một thời. Rồi những vỉa hè rộng rãi, lát bằng những tảng đá vuông vức, đều đặn mang về từ những ngọn núi xa, ghi dấu những bước chân dạo chơi của bao thế hệ, trên đường Đồng Khởi, Lê Thánh Tôn, Nguyễn Du, Pasteur, Lý Tự Trọng… Những vỉa hè đó thường không có dáng vẻ và không khí hối hả, tấp nập tiếng chân, cũng không quá tải, chộn rộn vì những hàng gánh bán buôn và xe cộ tấp cập như ngày nay, khiến khách nhàn du có được những phút thư giãn cuối ngày cần thiết sau những giờ nhọc mệt chuyện “cơm ăn áo mặc” trong ngày. Nắng chiều hơi gay gắt ư? Bạn có thể dừng chân ghé vào quán “Ngôi chùa” (La Pagode), gọi một ly trà nóng, tì cánh tay lên thềm lan can, lắng nghe tiếng nhạc dịu dàng từ khu công viên nhỏ phía trái vọng sang, nơi thường có những buổi trình diễn của nhiều ban nhạc giao hưởng vào mỗi chiều thứ Bảy (nay là Gallery bán tranh!). Cuộc sống thật bình thường, thanh nhã, nhưng thi vị và lãng mạn biết bao.
Tất cả những mẩu đá lót lề đường xinh xắn, những hàng cây tỏa bóng râm xanh mát, những ngôi quán yên ả với nhạc nền vừa đủ nghe, bầu không khí thư giãn, những bước chân thong thả trên vỉa hè, tiếng ve sầu rả rích, tiếng chim hót rộn rã… trải qua nhiều năm tháng đã trở thành “phong cách” linh động, đặc thù của thành phố, như một phần hồn duyên dáng chuyển từ thế hệ cư dân này sang thế hệ khác. Vì thế, đã có người sốt ruột và chẳng mặn mà lắm với những đợt “làm đẹp” vỉa hè thành phố bằng những mẩu gạch “con sâu” và những hàng cau khẳng khiu, vừa “vô hồn” vừa “vô sắc”, khiến bộ mặt vỉa hè thành phố trở nên …“vô duyên”.
Nói cho cùng, vỉa hè của thành phố cũng tương tự sắc đẹp của một mỹ nhân, nếu không tô điểm thêm thì cũng đừng nên “bới lên, đào xuống” nhiều lần, tội nghiệp cho cho tấm thân Kiều lắm lắm!
06-2002