CHƯƠNG V LỜI PHÊ BÌNH CỦA ĐỘC GIẢ

Tôi tường nhà văn cũng phải cần can đảm gần như chiến sĩ.

STENDHAL

Bởi vì bạn khác tôi cho nên tôi yêu bạn, yêu bạn vì những chỗ bạn khác tôi.

- GIDE.

Lời khen của nhà phê bình, có thể ví như ngọn gió căng cánh buồm của văn nhân, đưa tới thành công và danh vọng chẳng hạn như Marcel Proust được Léon Daudet nhiệt liệt ca-tụng mà nổi danh khắp thế giới (Trong trường hợp ấy, ai sướng hơn ai nhỉ, người đã tìm được một thiên tài hay kẻ được đưa lên hàng thiên tài?)

Mà lời chê của nhà phê bình cũng có thể ví như ngọn sóng đánh úp luôn chiếc thuyền của văn nhân. Tôi không nhớ đã đọc ở đâu rằng một tác giả ở Pháp đã tự-tử vì bị chỉ-trích thậm-tệ và tôi chắc một kịch-gia nọ ở nước ta không còn ham soạn kịch nữa sau khi tác phẩm bị chê “về nội dung là số không, về hình thức cũng là số không, cộng hai số không vẫn thành số không”.

Tôi tưởng nếu tác phẩm hoàn toàn là một con số “không” như vậy thì nên quên đi, chứ phê bình mà làm chi? Đã chắc gì mà dám quả quyết là con số không vì cả những nhà phê bình đại danh khắp thế-giới mười lần xét đoán cũng có ba, bốn lần sai. Mà dù ta xét không lầm đi nữa thì mạt sát người tàn nhẫn không phải là cách làm cho người chịu nhận lỗi mà sửa mình. Có khi ta còn đi ngược mục đích của ta nữa, muốn cho một tác phẩm bị chôn vùi mà ta chê quá, độc giả có thể vì hiếu kỳ, lại tìm mua về coi cho kỳ được.

Vậy chỉ nên phê bình những tác phẩm có ít nhiều giá trị, để có thể vừa chê vừa khen. Như thế phê bình mới có tính cách kiến thiết và ích lợi cho văn học.

Nhà phê bình, muốn làm trọn nhiệm vụ một viên ngự sử trên văn đàn, phải là một nghệ sĩ học rộng, có công tâm và không có thành kiến. Hạng người có đủ những điều-kiện ấy thời nào cũng rất hiếm và thường ta chỉ thấy những người ít học, thiếu tài lại phê bình vì nể tình, vì ghen ghét hoặc vì tiền.

Độc giả dễ nhận được hạng phê bình vì cảm tình hoặc vì thù oán, không nỡ nặng lời về những chỗ thiên lệch của bọn trên và khinh bỉ thái độ ti tiểu của bọn dưới ; nhưng khó phân biệt được hạng phê bình vì tiền. Hạng nầy khôn-khéo lắm, có vẻ như công tâm nên dễ lừa gạt nhiều người.

Tại Âu, Mỹ tạp chí văn chương nào cũng có một nhà chuyên giữ mục phê bình. Họ đều là nhà văn, có ít nhiều kinh nghiệm và tiếng tăm, được độc giả tin và lời giới thiệu cũng có giá trị. Tác phẩm nào được họ khen thường dễ bán, nên các nhà xuất bản, nhất là các nhà văn chưa có tên tuổi, tranh nhau cầu thân với họ, hối lộ họ; và họ có một số bị cái lợi ám nhãn, đã bán rẻ cây bút của mình, chỉ đổi lấy một ký cà phê hoặc đường trong một thời khan thực phẩm.

Ở nước nhà, hồi tiền chiến, cũng đã có những văn sĩ mua nhà phê bình bằng một tiệc rượu, một chầu hát. Lại có kẻ trắng trợn tới nỗi yêu cầu bạn thân bôi nhọ mình, chỉ trích tác phẩm mình kịch liệt trên báo, rồi tự viết bài đáp, hoặc nhờ một bạn thân khác đáp để độc giả chú ý tới tên mình. Đọc những bài bút chiến đó ai mà không tưởng rằng hai bên là những kẻ thù không đội trời chung? Họ dùng đủ những danh từ hàng tôm hàng cá để tặng nhau – có vậy đại đa số độc giả mới thích chứ - họ như muốn ăn sống nuốt tươi nhau, tấn công nhau tới tấp, ai ngờ đâu đó là một màn kịch để đánh lừa độc giả.

Người ta bảo văn nghệ khi nào phát triển mạnh thì trên văn đàn xuất hiện nhiều nhà phê bình. Lời đó cũng có lý. Tám chín năm trước chiến tranh, tiểu thuyết và thơ mới tiến rất mau, và trên tuần báo nào ta cũng thấy những bài phê bình của các văn sĩ trong nhóm nầy hay nhóm khác ; từ 1947 tới nay, văn nghệ suy, các nhà phê bình cũng im tiếng. Thà im tiếng còn hơn, chứ gây những cuộc bút chiến bi hài kịch như trên thì chỉ hại cho văn nghệ và làm cho độc giả mất thì giờ.

Hầu hết nhà văn nào cũng có lòng tự ái rất mạnh, coi tác phẩm của mình là danh dự của mình, nên mười nhà thì có chín nhà, khi bị chỉ trích nổi đóa lên, đỏ mặt tía tai, mất ăn, mất ngủ, và thốt ra những lời chẳng văn chương chút nào cả.

Một đại văn hào như Montesquieu mà cũng uất ức, thốt lên câu này để mắng những kẻ đã mạt sát ông: “Tôi là một cây lớn, bọn chúng là những con cóc ; có khạc nọc ở gốc cây, cây có sao đâu?” Vâng, cây thì không sao, nhưng chắc chắn là ông đã căm gan lắm nên mới nói vậy cho hả. Giữ được thái độ bình tĩnh là một việc rất khó: phải có một bản lĩnh cao, biết phục thiện mà cũng biết khoan hồng. Rất ít người có những đức ấy nên bao giờ ta cũng kính mến một nhà văn bị chỉ trích mà biết binh vực quan niệm của mình một cách hòa nhã như Trần Trọng Kim khi trả lời những bài Phê bình Nho giáo của Phan Khôi.

Thái độ của Phan văn Hùm sau khi đọc xong bài Ba Xuyên phê bình cuốn Vương Dương Minh của ông cũng rất đẹp. Ba Xuyên nhã nhặn vạch nhiều lỗi dịch sai nghĩa rất nặng của tác giả, tác giả nhận hết và cảm ơn bằng mấy vần sau đây:

Pháp văn nghiền ngẫm mấy mươi năm

Văn pháp còn bao chỗ tối tăm,

Hán tự mình ên tìm đọc lấy,

Lấy đâu tránh được hiểu không nhằm.

Cám ơn dạy bảo bao lời,

Vén mây cho thấy lưng trời, công ai!

Ai đã viết lách lâu năm đều nhật thấy càng học càng thấy mình dốt, và cẩn thận tới đâu thì tác phẩm của mình cũng còn nhiều lỗi nặng.

Tuy nhiên, phục thiện mà tới cái mức quá đáng, tỏ ra mình thiếu lòng tự tin thì tôi chắc phần đông độc giả không thích. Ta có thể ngờ rằng người đó thiếu bản lãnh. Ngược lại một số nhà văn bị chỉ trích, không sao trả lời được, thuê du côn đón đánh đối phương trong các đường hẻm ; chuyện đó thường xảy ra, không đáng cho người ta ngạc nhiên. Lạ lùng nhất là sao có những kẻ cầm bút mà dùng chiến thuật của đàn bà, cho em cháu mồm loa mép giải ra chửi kẻ địch: họ không trả lời người chỉ trích – mà bảo “em út” viết bài mạt sát lại. Còn có thể nói năng gì được với hạng người như vậy? Họ làm ra vẻ ta cao cả đây, không thèm phí lời, có ngờ đâu thái độ đó chỉ đáng khinh bỉ.

Khi bị chỉ trích, bạn đừng nên trả lời ngay, thế nào ý kiến của bạn cũng sẽ thiên lệch, giọng của bạn cũng sẽ mỉa mai, bực tức, khiếm nhã. Nên đợi độ một tuần lễ sau sẽ đáp và trước khi gởi đăng, nên nhờ một người thân lấy công tâm đọc bài của bạn, xét đâu là phải, đâu là trái và sửa chữa lại giùm.

Nếu bạn đã nổi danh mà có một văn sĩ tập sự xuyên tạc để chê bai và nói xấu bạn thì bạn nên đáp hay nên im? Trường hợp nầy cũng hơi khó xử. Một anh bạn tôi bảo nếu im thì mắc mưu y, y sẽ tự lấy làm đắc chí là đã thắng được một danh sĩ, cho nên tốt hơn là bạn mượn người viết hoặc ký tên khác để thanh minh với độc giả. Tôi tưởng không cần như vậy: hễ trong bài của y có chỗ nào đáng trả lời thì cứ nghiêm trang trả lời rồi ký tên thật, không đáng trả lời thì thôi, và nếu y đê hèn, đá động đến đời tư của bạn, làm hại đến danh dự bạn thì đã có công luận và công lý.

Bị chê chưa hẳn đã đáng buồn mà được khen cũng chưa đáng vui, vì những lời khen với chê, dù công bình đi nữa, chỉ có một giá trị tương đối.

Charles Braibant đã thu thập hết những lời phê bình trên báo về tiểu thuyết “Soleil de Mars” của ông. Tôi xin trích lại dưới đây để bạn đọc.

Về phương diện kể chuyện tác giả đã thất bại. (Claude Vanquier-Tờ La Tribune provençale)

Một người đàn anh nhìn đời sau cặp kính biến hình. (Jean Pierre Maxence. Tờ Gringoire).

Ông lúng túng khi ông ngưng kể mà phê bình câu chuyện, để khuyến dụ ta suy nghĩ về những vấn đề do thái, tư bản ; ái quốc quá khích tới bài ngoại.

(René Lalou. – Les nouvelles littéraires) Một tác giả trời phú cho tài viết, một nhà kể chuyện kiểu mẫu. (François – Tờ Le Jour) Tiểu thuyết rất tự nhiên (Marius Richard. – Tạp chí La Revue de France).

Tiểu thuyết của ông Charles Braibant có một phương diện tâm lý chánh trị, phần đó có lẽ là phần bổ ích và mới mẻ nhất. (Martin Maurice.- Tờ La lumière)

Một nhà phê bình khác, André Rousseaux, trong tờ Figaro chê truyện đó kém truyện “Enfants aveugles” của Bruno Gay Lussac. Robert Brassillach, trong tờ Action française, trái lại, khen là vô cùng hay hơn truyện “ Enfants aveugles”.

Như vậy có nực cười không chứ? Nực cười nhưng rất dễ hiểu. Dù công tâm thì mỗi nhà phê bình cũng có những tình cảm riêng, quan niệm riêng, sự hiểu biết riêng, nên xét đoán thường khác nhau xa.

HẾT