CHƯƠNG IV NGƯỜI VỢ, NGƯỜI CHỒNG VÀ NGƯỜI TÌNH-

ÔNG ta ngủ một giấc dài và thức giấc đúng vào lúc chín giờ rưỡi ; ông choàng dậy, ngồi trên giường và bắt đầu nghĩ về cái chết của người đàn bà đó . Sự ‘‘sửng sốt’’ mà hôm qua ông cảm thấy khi’nghe tin nàng ta chết, đã khiến tâm hồn ông dao động và gieo trong lòng ông cả một nỗi đau khổ nữa ; sự ‘‘sửng sốt’’ đó chỉ bị một ý nghĩ đặc biệt bắt nguồn từ sự có mặt của Pavel Pavlovitch, lấn át trong chốc lát mà thôi. Nhưng sáng nay, khi thức dậy, tất cả những gì đã xảy ra cách đây chín năm lại lần lượt diễn ra với đầy đủ chi tiết trong trí ông. Người đàn bà đó, nàng Natalia Vassilievna quá vãng, người vợ của ‘‘cái anh Trossotzky đó’’, đã được ông yêu và là người yêu của ông trong suốt một năm trời ông ở lại tỉnh T... vì công việc (cũng lại là một vụ kiện tụng về vấn đề thừa kế). Thật ra, vụ kiện tụng này không đòi hỏi một khoảng thời gian lâu đến thế; nguyên do chính là sự giao du kia. Sự đi lại và mối tình của ông đối với Natalia Vassilievna đã ám ảnh tâm trí ông đến độ có thể nói là ông trở thành tên nô lệ của nàng ta ; ông sẽ làm không một chút do dự những điều gì quái gỡ nhất, điên cuồng nhất nếu đó là ý thích của người đàn bà kia. Cả về trước lẫn về sau này, chưa bao giờ có chuyện tương tự xảy đến cho ông như thế. Vào khoảng cuối năm, biết chắc là không thể nào tránh được sự chia tay, Veltchaninov đã ở trong một tình trạng tuyệt vọng cực độ khi ngày ly biệt gần kề, dù ông biết rằng sự xa cách nầy tất nhiên là ngắn ngủi, dù ông đề nghị với Natalia Vassilievna ãy bỏ chồng, bỏ tất cả để cùng với ông trốn hẳn ra nước ngoài. Chỉ vì những lời diễu cợt và sự cương quyết của người đàn bà đó (thoạt tiên, nàng ta hoàn toàn chấp thuận đề nghị của ông, những có lẽ là chỉ để đùa chơi hay để tiêu khiển thôi) mà ông đành phải gạt bỏ kế hoạch kia và đành phải ra đi một mình. Và rồi thì, gần hai tháng sau ngày xa nhau, khi đã ở Pétersbourg, ông đã phải đặt một câu hỏi mà ông không bao giờ trả lời nổi : Có thật là ông yêu người đàn bà đó không hay đó chỉ là một thứ ‘‘say mê’’ nhất thời ? Và ông tự hỏi như thế, tuyệt nhiên không phải là vì nông nổi hay vì ông có một đam mê mới : trong hai tháng ở Pétersbourg, ông gần như phát điên và chắc chắn là ông không hề để ý đến một cô gái nào, mặc dù ông đã nối lại ngay những dây liên lạc cũ và ông cũng đã có rất nhiều dịp quen biết hằng trăm người đàn bà đẹp. Vả lại, dù cho những nghi ngờ đã dấy động trong lòng, ông vẫn thừa biết rằng nếu vừa trở lại T..., ông sẽ lại rơi ngay vòng khống chế duyên dáng của người đàn bà kia. Năm năm nữa về sau, ông vẫn còn tiếp tục tin tưởng như thế. Nhưng bây giờ, ông tự thú nhận điều trên với sự giận dữ và ông không thể nào không căm phẫn khi nghĩ đến người đàn bà đó. Ông rất hổ thẹn về thời gian mình sống ở T... Ông không thể nào hiểu nổi vì sao mình, Veltchaninov, lại có một sự đam mê ngu ngốc đến thế. Những kỷ niệm nào có liên quan đến sự đam mê này, đối với ông, đều có tính cách nhơ nhuốc; ông xấu hổ đến ê mặt và mang nặng những lời thầm trách nhức nhối mỗi khi nghĩ đến những kỷ niệm kia. Thật ra vài năm sau, ông đã cảm thấy bình tĩnh trở lại; ông đã cố quên tất cả và gần thành công. Nhưng rồi đó, chín năm sau, bỗng nhiên tất cả những chuyện kia đột ngột sống lại một cách kỳ lạ trong tâm hồn ông khi nghe tin Natalia Vassilievna đã qua đời. Ngồi trên giường, bị những ý tưởng mơ hồ và hỗn độn bủa vây tâm trí, ông chỉ cảm thấy và hiểu rõ ràng có một điều: dù cho tin buồn kia khiến ông ‘‘sửng sốt’’, nhưng sự kiện nàng ta đã chết lại không mảy may xáo động tâm hồn ông. ‘‘Mình không còn tiếc thương gì nàng ta nữa sao?, ông tự hỏi. Thật thế, giờ đây không còn oán giận nữa, ông mới có thể xét đoán nàng môt cách công bằng hơn. Đã từ lâu, suốt trong chín năm trời xa cách, ông vẫn cho là Natalia Vassilevna thuộc vào số những bà rất tầm thường ở tỉnh lẻ, những ‘‘mệnh phụ’’ của giới ‘‘thượng lựu’’ tỉnh lỵ ‘‘Biết đâu, có lẽ đúng như thế thật đấy, và chỉ có một mình, mình là thêu dệt nên những huyền thoại về nàng ta mà thôi’’. Tuy nhiên, ông luôn luôn nghi ngờ là ý kiến của mình có thể sai phần nào ; và giờ đây ông vẫn còn cảm thấy như thế. Vả lại, nàng ta đã minh chứng bằng những sự kiện : Anh chàng Bagaoutov kia cũng đã giao du thân mật với cô nàng suốt mấy năm trời ; anh ta cũng đã bị nàng ta ‘‘mê hoặc’’. Thật thế, Bagaoutov là một phần tử của xã hội thượng lưu Péterbourg và vì là ‘‘một người vô tài bất tướng’’ (như lời Veltchaninov đã nói về gã) nên gã chỉ có thể làm nên sự nghiệp ở Pe1tersbourg mà thôi. Vậy mà, gã đã khinh miệt, đã từ bỏ cái thành phố Pe1tersbourg nhiều hứa hẹn cho tương lai đó để mất trọn năm năm ở T…, chỉ vì người đàn bà kia Hơn nữa, gã cũng chỉ trở về Pétersbourg sau khi đã bị hất hủi, bị phế thải như một ‘‘chiếc giấy cũ hết dùng’’. Vậy thì, người đàn bà đó quả thật đã được trời ban cho những năng khiếu lạ lùng : Hấp dẫn, chinh phục, ngự trị ! Tuy nhiên, hình như cô nàng lại không có vẻ gì là hấp dẫn và chinh phục cả: cô ta không đẹp đến độ làm được như thế; có thể là cô ta không đẹp một chút nào nữa là khác. Khi Veltchaninov làm quen, cô đã hai mươi tám tuổi rồi. Khuôn mặt, không đẹp lắm, có đôi chút duyên dáng khi cười nói. Nhưng cặp mắt thì thật là khó chịu: trong ánh mắt của nàng có một cái gì lạnh lùng quá đáng. Cô ta rất gầy. Trình độ trí thức thấp kém; nhưng óc suy xét lại sắc bén và đôi khi gần như cố chấp. Nàng cư xử theo cách một phụ nữ thời lưu tỉnh lẻ nhưng, quả thật là như thế, lịch thiệp và tế nhị hơn nhiều; nàng cũng có khiếu thẩm mỹ nữa, nhưng lại chỉ biểu hiện trong việc trưng diện mà thôi. Tính tình dứt khoát và độc đoán; với cô, không bao giờ có giải pháp lưng chừng, hoặc có tất cả, hoặc không có gì hết. Sự cương quyết và lòng kiên nhẫn của nàng đã giải quyết nhiều trường hợp khó khăn đáng làm cho chúng ta kinh ngạc. Một lòng khoan dung bao la với bên cạnh là một sự thiên vị quá đáng. Khó mà bàn cãi với cô nàng vì hai lần hai đối với nàng không có nghĩa gì cả. Không bao giờ nàng tự cho là mình làm một việc — dù là việc gì — có thể gọi là bất công hay quấy. Những cuộc ngoại tình liên tục và không kể xiết của cô không mảy may đè nặng trên lương tâm. Chính Veltchaninov đã so sánh cô ta với những ‘‘ Đức Mẹ Đồng Trinh’’ của một vài giáo phái ly khai đã chân thành tự xem là ‘‘Mẹ Đức Chúa Trời’’. Cô ta rất trung thành với các ông nhân tình, nhưng chỉ khi nào còn chưa ngấy chán mà thôi. Cô ta rất thích làm khổ làm sở họ, nhưng lại đền bù ngay tức thì. Bản tính của nàng là đam mê, tàn nhẫn, đa tình. Cô ta ghét sự truy lạc, bài xích tận tình, nhưng chính cô lại là người hư đốn. Và không có gì có thể khiến nàng chấp nhận chính sự hư đốn của mình cả. Chắc có lẽ cô ta rất thành thực không biết đến sự hư hỏng của mình, Veltchaninov thường tự nhủ thầm như thế khi còn ở T... (và, tiện thể nói luôn, lúc đó ông đang dự phần vào những sự hư hỏng kia). Đó là một trong số những người đàn bà, ông ta nghĩ mông lung, sinh ra để mà lừa dối chồng. Khi còn con gái, không bao giờ họ sa ngã. Theo luật tự nhiên, sự sa ngã chỉ xảy ra khi họ có chồng. Chồng họ là người tình đầu tiên, nhưng chỉ là người tình đầu sau khi cưới chứ không bao giờ trước khi cưới. Không có ai lấy chồng khéo léo và dễ dàng như họ. Luôn luôn người chồng chịu trách nhiệm về người tình đầu tiên. Và mọi sự xảy ra một cách rất thành thật; luôn luôn những cô vợ đó tự cho là mình nắm phần phải về mình và, lẽ dĩ nhiên, là hoàn toàn vô tội. Veltchaninov nhất quyết là có loại đàn bà đó, nhưng ông cũng đoán chắc là trên cõi đời này lại còn có một loại đàn ông tương ứng với loại đàn bà nói trên, loại chồng mà lý do tồn tại độc nhất là để thích ứng với loại vợ kia. Theo ý ông, cốt tính của loại đàn ông đó là làm những ‘‘người chồng muôn thuở’’, nếu có thể nói như thế, hay để diễn tả cho rõ ràng hơn, họ sống ở đời chỉ để làm chồng mà thôi. ‘‘Loại người như thế, ra đời, trưởng thành chỉ để mà lấy vợ và để trở thành ngay tức thì ‘‘cái bóng mờ’’ của người vợ, dù cho y có cá tính chăng nữa. Loại chồng như vậy, nếu có điểm gì đặc biệt thì đó cũng chỉ là một sự trang sức xa xỉ mà thôi. Với họ, không thể nào không bị cắm sừng cũng như mặt trời không thể nào không chiếu sáng; và không những họ không biết mình bị cắm sừng mà theo lẽ tự nhiên, họ còn phải được biết như thế nữa kia.’’ Veltchaninov quả quyết tin là có hai loại người vừa nói như trên và Pavel Pavlovitch Troussotzky khi còn ở T... là đại diện cho một trong hai loại đó. Nhưng Pavel Pavlovitch của tối hôm qua thật quả không giống một chút nào với Pavel Pavlovitch mà ông đã từng quen biết ở T... Veltchaninov nhận thấy ông ấy đã hoàn toàn lột xác, và điều này không có gì đáng lấy làm lạ vì ông biết Pavel Pavlovitch không thể làm khác hơn: Troussotzky ngày nay không thể nào còn giống Troussotzky thuở sinh thời vợ ông ta và bây giờ ông chỉ có thể hiện một phần của cái toàn thể trước kia của ông, cái phần đã được buông thả trong đời sống như một sự vật kỳ lạ không hề giống bất cứ phần nào khác. Còn về Pavel Pavlovitch lúc còn ở T... thì sau đây là hình ảnh mà Veltchaninov đã ghi khắc trong tâm khảm và bây giờ ông nhớ lại. Ở T..., Pavel Pavlovitch chỉ làm tròn nhiệm vụ một ông chồng mà thôi. Nếu như ông ta là một công chức, thí dụ như thế, thì cũng chỉ vì công việc đó nằm trong bổn phận của người làm chồng. Ông làm việc tại Bộ cũng chỉ cổt để cho bà vợ có một địa vị trong xã hội ở T... Tuy nhiên, ông cũng là một công chức gương mẫu và nhiệt thành. Lúc đó, ông vào khoảng ba mươi lăm tuổi và có một tài sản khá gọi là đồ sộ. Không có gì chứng tỏ ông là người có tài năng, nhưng ông cũng không cho người ta nhận thấy một cách rõ rệt ông là một người không có khả năng, ông giao thiệp rộng trong giới thượng lưu và sống một cách phong lưu và đế vương. Ở T..., thiên hạ rất quý trọng Natalia Vassilievna, nhưng nàng không quan tâm, xem đó như là bổn phận của mọi người đối với nàng; nàng tiếp đãi tân bằng quan khách rất ân cần, nồng hậu và huấn luyện PavelPavlovich khéo đến độ, nếu gặp dịp, ông cũng biết cách nghênh tiếp những ‘‘tai to mặt lớn’’ trong tỉnh. Có thể ông ta thông minh nữa (hình như thế, đối với Veltchaninov), nhưng Natalia Vassilievna không thích chồng mình nói nhiều, và do đó thiên hạ không tài nào biết đến trí thông minh của ông ta. Có thể ông có một số tính tốt cũng như là một số tính xấu, nhưng tính tốt thì bị khuất lấp, còn những bản năng xấu xa thì lại bị bóp chết. Veltchaninov hồi tưởng là có đôi khi, Troussotzky đã định mở miệng nói xiêng nói xỏ thiên hạ chơi nhưng lại thôi vì việc nầy đối với ông là một điều đại cấm kỵ. Thỉnh thoảng, ông cũng thích kể đôi câu chuyện khôi hài, tiếu lâm nhưng việc nầy cũng bị kiểm soát nốt: ‘‘người ta’’ chỉ cho phép ông kể những câu chuyện tầm thường, vô nghĩa mà thôi, ông thích góp mặt với anh em cùng sở, ngoài vòng gia đình, để cùng nhau chén chú chén bác, nhưng những toan tính đó đã bị bóp chết ngay trong trứng nước. Tuy nhiên, nếu chỉ xét đoán bề ngoài, không ai có thể ngờ ông thuộc loại ‘‘râu quặp’’ đặt dưới quyền xài xể của vợ. Natalia Vassilievna có vẻ là một người vợ nhu mì và có lẽ bà ta cũng thành thật tin như thế. Pavel Pavlovitch có lẽ yêu Natalia Vassilievna say đắm, nhưng không ai có thể nhận thấy điều nầy, khó mà nhận thấy điều nầy vì Natalia Vassilievna đã trù liệu bưng bít tất cả những gì liên quan đến chuyện đó. Lúc còn ở T..., đã nhiều lần, Veltchaninov tự hỏi là người chồng đó có nghi ngờ gì về sự gian díu giữa ông với cô vợ hay không. Rất nhiều lần, ông đã nghiêm trang hỏi Natalia Vassplievna về vấn đề này, và luôn luôn được cô ta vội vàng trả lời là chồng nàng không hay biết gì cả và không bao giờ biết được gì hết, vả lại ‘‘việc đó tuyệt nhiên không dính dấp gì đến anh ấy cả’’. Điểm kỳ lạ khác nữa : không bao giờ nàng chế nhạo Pavel Pavlovitch và cũng không bao giờ nhận thấy chồng mình, dù thế nào đi nữa, là một người lố lăng hay khó chịu. Và nàng sẽ chống đối đến kỳ cùng, nhiệt thành chống đối những ai có thái độ vô lễ với chồng nàng. Không con cái, đương nhiên nàng trở thành người đàn bà quảng giao độc nhất của xã hội tỉnh T...; nhưng nàng cũng vẫn chăm nom chu đáo việc nhà. Những thú vui ngoài đời không hoàn toàn thu hút nàng ta, và nàng rất thích săn sóc đến việc tề gia, nội trợ, việc kim chỉ, vá may. Ông nhớ lại những buổi tối đọc sách trong vòng gia đình của Pavel Pavlovitch ở T... vào thời đó. Đôi khi chính Veltchaninov cao giọng đọc, khi khác lại là Pavel Pavlovitch; và ông này, — ngạc nhiên cho Veltchaninov biết bao ! — đọc rất hay và lớn tiếng. Về phần Natalia Vassilievna thì thường thường nàng vừa thêu thùa, vừa yên lặng và chăm chú theo dõi câu chuyện. Chuyện được đọc là những tiểu thuyết của Dickens, các tạp chí Nga và đôi khi cả những chuyện trang nghiêm nữa. Natalia Vassilievna rất mến mộ kiến thức văn hóa của Veltchanivov, nhưng cô ta không nói ra ; xem đó là một việc đương nhiên, đã được xác nhận rồi và không bao giờ được nhắc trở lại nữa. Tổng quát, cô ta dửng dưng với tất cả những gì là khoa học và thư tịch, xem như là những sự gì tuyệt nhiên không dính dáng đến mình, nhưng có thể những sự việc đó có ích dụng riêng của chúng. Về phần Pavel Pavlovitch thì ông lại rất ham mê những thứ đó. Sự giao thiệp đột nhiên đứt đoạn đúng ngay lúc tình yêu của Veltchaninov đạt đến cao độ và gần như cuồng loạn. Người ta đã thẳng thắn và đột ngột xua đuổi ông, mặc dù mọi việc đã được sắp đặt làm sao cho khi ra đi, ông không thể nào biết được là mình đã bị vứt bỏ ‘‘như một chiếc giày cũ phế thải’’. Một tháng rưỡi trước ngày ông lên đường, có một viên sĩ quan Pháo binh trẻ tuổi vừa tốt nhiệp trường Võ Bị đổi đến T..., gã ta bắt đầu lui tới gia đình Troussotzky; và giờ đây thay vì bộ ba thì lại là bộ tứ. Natalia Vassilievna tiếp đón rất nồng hậu chàng trai trẻ này, nhưng lại coi như trẻ nít; Veltchaninov không nghi ngờ gì cả; còn nhiều chuyện khác hơn làm bận tâm ông vì ông đã được Natalia Vassilievna nhắn khéo là nên xa nhau. Trong số hơn trăm lý do mà nàng đưa ra để buộc Veltchaninov nên rời T... tức thì, nàng viện dẫn đến lý do mình mang thai: nàng tin là mình đã có mang; vậy thì ông ta phải bỏ đi lập tức ít ra là ba hay, bốn tháng, để trong thời gian chín tháng, người chồng không thể nào nghi ngờ được gì nếu thiên hạ có xầm xì chăng nữa. Lý lẽ đưa ra thật là yếu. Trong cơn say mê, Veltchaninov đề nghị với Natalia Vassilievna cùng trốn sang Paris hay Mỹ chăng, nhưng ông sẽ một mình đi Pétersbourg trước trong một ‘‘thời gian ngắn’’ nghĩa là vào khoảng trên ba hay bốn tháng. Nếu không thế, ông sẽ không bao giờ rời T... mặc cho bao nhiêu lý lẽ, bao nhiêu giải thích mà người ta có thể đưa ra. Đúng hai tháng sau, ở Pétersbourg, ông nhận được một lá thư của Natalia Vassilievna gởi đến yêu cầu ông đừng bao giờ trở lại T... nữa vì nàng đã yêu một người khác rồi ; còn về chuyện thai nghén thì, theo lời nàng, nàng đã lầm. Sự giải thích đó quả là vô ích ; bây giờ mọi chuyện đối với ông đã rõ trắng đen: ông nhớ lại viên sĩ quan trẻ tuổi. Từ đây, thế là chấm dứt. Về sau, những mấy năm sau, ông mới được biết thêm là Bagaoutov đã cư ngụ ở T... trong năm năm. Ông cho rằng sự gian díu đó sở dĩ kéo dài một cách bất thường như thế là vì Natalia Vassilievna đã khá lớn tuổi rồi nên dĩ nhiên phải cố bám lấy gã kia lâu hơn. Veltchaninov ngồi yên trên giường gần một giờ; cuối cùng sực tỉnh, ông gọi Mavra đem cà phê lên. Ông uống nhanh cà phê, thay áo quần và đúng mười một giờ, ông rời nhà để đi tìm khách sạn Pokrovsky. Sáng nay, ông bỗng có một ý nghĩ mới lạ về vấn đề này. Hơn nữa, ông hơi thẹn về cách mình đối xử với Pavel Pavlovitch đêm qua; ông phải làm cho ra trắng đen chuyện này mới được. Giờ đây, ông tự nhủ rằng tất cả câu chuyện huyền hoặc về cái ổ khóa chỉ là kết quả của sự tình cờ, của cơn say của Pavel Pavlovitch, và có thể của cả những sự việc khác nữa; nhưng ông không thể nào hiểu nỗi cái mục đích mà mình đang theo đuổi khi nối lại mối giao hảo với người chồng của người tình cũ trong khi mọi liên lạc giữa hai người đã đương nhiên chấm dứt. Có một cái gì đã dẫn dắt ông; có một ấn tượng gì rất đặc biệt đã ảnh hưởng đến ông, và chính ấn tượng đó là lý do của sự lôi cuốn kia.