Phần 16

Những hình ảnh cũ hiện về càng hào hùng bao nhiêu thì lòng ông cảm thấy tủi nhục, xót xa về việc làm lầm lỗi của vợ ông bấy nhiêu. Ông vừa xót xa, tủi nhục vì những tiếng chửi rủa độc địa của mụ hàng xóm chua ngoa, vừa cảm thấy bất lực, yếu đuối trước cảnh ngộ hiện tại. Tự đáy lòng, ông cảm thấy lỗi lầm của vợ đã đẩy ông xuống nấc tột cùng, ngang hàng với những kẻ vô văn hoá, thuộc loại cặn bã của xã hội ở quanh nhà ông. Đó là nỗi sỉ nhục lớn nhất trong cuộc đời mà một người như ông không thể chấp nhận. Nỗi đau đớn vì bị xỉ nhục đã dày vò, hành hạ biến ông thành kẻ mất hết cả lý trí, ông chỉ còn cảm thấy tuyệt vọng, vô phương cứu chữa cái lỗi lầm mà trong một phút vì quá thương ông, bà đã gây ra. Mặc dù hành động của bà không ai biết, nhưng điều đó cũng không khiến ông giảm được nỗi đau đớn, xót xa, tủi nhục. Một con người như bà ấy mà bây giờ cũng hành động như vậy ư? Ông thật không ngờ. Xã hội đã xuống cấp, tha hoá như các bài báo lâu nay vẫn ra rả rung chuông báo động chăng? Và giả sử như những điều rung chuông đó là có thật (vì ông không tin là xã hội đã xuống cấp) thì phải làm gì để ngăn chặn đây? Ngăn chặn!

Ngăn chặn!... Điều đó có thể làm ở đâu đó, ở chỗ khác cơ, chứ tại gia đình ông lúc này, ông rùng mình cảm thấy bất lực mất rồi. Giá như ông là những kẻ vẫn to mồm kêu la là bị lừa, hoặc những kẻ hiện nay im lặng, không hề hé răng nói nửa lời, nhưng mọi hành động đều đi ngược lại mục đích, lý tưởng mà chính họ đã lựa chọn thì lại đi một nhẽ. Chúng cho là bị lừa thì bây giờ chúng có quyền đi lừa tất cả ai, lừa bất cứ điều gì. Chúng có quyền tham ô, hối lộ bằng mọi thủ đoạn tinh vi xảo trá đến bỉ ổi, trắng trợn, miễn sao chụp giật, gỡ gạc được càng nhiều, càng hay. Không, ông không thuộc những loại người ấy. Cho đến phút này, ông vẫn không không hề nuối tiếc việc lựa chọn hướng đi của cuộc đời mình. Ông vẫn tin rằng, giờ dù còn nhiều khó khăn, vấp váp thậm chí sai lầm nữa, nhưng chắc chắn mọi cái sẽ phải đổi khác, sẽ phải tốt dần lên... Song, càng tin tưởng bao nhiêu, ông càng cảm thấy nỗi nhục nhã, xót xa do vợ ông đem lại đè nặng lên ông bấy nhiêu. Nỗi nhục nhã, xót xa ấy như được chính ông bơm phồng lên, choán hết lồng ngực khiến ông cảm thấy tức thở. Không, không có gì có thể gột rửa, không có gì có thể trút bỏ nỗi nhục này. Trong cơn vật vã tuyệt vọng, cuối cùng ông đã nghĩ đến cái chết. Phải, chỉ có cái chết mới trả lại cho ta niềm tự hào mà suốt cuộc đời ta đã xây đắp nên. Chỉ có cái chết mới giữ cho ta được trong sạch, không bị lung lay, chao đảo giữa cuộc đời đầy sóng gió và biến động này. Ông đã định viết mấy dòng để lại nhằm giải thích một phần cho hành động "quá khích" của mình. Nhưng rồi ông thấy không cần thiết. "Mọi sự miễn sao mình thấy đúng, thấy thanh thản trong lòng là được. Giải thích có khi lại gây rắc rối ra". Cuối cùng ông đã nghĩ như thế.

Những ngày sau, bà Thành thấy ông không đả động gì đến lỗi lầm của mình, cũng yên tâm. Nhất là thấy ông vẫn tập thể dục rất đúng giờ. Như bát nước sôi, lâu dần tự khắc sẽ nguội thôi. Bà đã phấn khởi với ý nghĩ mộc mạc và công tưởng tượng của bà. Chiều, sau giấc ngủ trưa, bà đảo ra chợ mua rau về. Vừa đẩy nhẹ hai cánh cửa gỗ khép hờ bà đã thấy xác ông treo lừng lững bằng sợi dây vải pha nilông rất bền (loại dây dù của Nga, mà Thắng đã buộc chiếc tủ lạnh Xaratốp gửi về trước đấy), được buộc từ chiếc móc sắt treo quạt trần. Thoạt đầu bà sững người lại, như trong cơn ngủ mơ, bà không tin, tưởng mình vào nhầm nhà ai, hoặc đang lạc trong thế giới nào. Nhưng rồi nhìn vào cái đầu nghẹo về một bên với cái lưỡi đầy dớt dãi thè ra và cặp mắt còn mở trừng trừng thì bà đã hét lên một tiếng, lao đến ôm lấy nửa thân dưới của ông. Nhưng giữa chừng, bà quỳ xuống ngất lịm đi...

... Phải tới ba giờ sáng, Huy mới dìu Thắng rời khách sạn. Minh xuống tận đường đưa tiễn hai người. Đó là một đêm trắng tuyệt đẹp. Đường phố không có ánh đèn. Một thứ ánh sáng trắng, tỏ hơn ánh trăng, kỳ diệu và huyền ảo dịu dàng nhuốm lên mọi vật, không hào phóng nhưng thật công bằng, chẳng có mảng tối và khoảng sáng, cũng không tạo nên cái bóng đổ dài hoặc nghiêng ngả hay trầm mặc của bất cứ một thứ gì. Không khí hơi se lạnh như một thứ voan mỏng vô hình mơn man xoa lên mặt, lên ngực rồi toả khắp thân thể con người. Đường phố như lắng lại, rộng ra sau một ngày hoạt động náo nhiệt. Các loại phương tiện giao thông công cộng đã nghỉ từ một giờ đêm. Nhưng trên đường vẫn còn những chiếc tắc-xi với chiếc đèn xi nhan xanh gắn trên nóc, lượn lờ như những con đom đóm sẵn sàng đón khách.

Huy ghé sát miệng vào tai Minh trao đổi nhỏ một vài điều. Minh gật đầu tán thành và nói to lên cốt để Thắng nghe cho rõ:

- Đoàn du lịch sẽ ở đây một tuần. Nhưng mình không phải đến đây du lịch là chính mà có việc khác quan trọng hơn. Bởi thế mình đã thuê hẳn một buồng riêng. Mình nghĩ, từ mai Thắng nên đến ở với mình vài hôm thì tốt. Mình có một số việc phải nhờ đến ông. Mình rất đau buồn vì hoàn cảnh của ông, Thắng ạ! Nhưng nằm bẹp ở ký túc xá để mà khóc than thì cũng chẳng nên một chút nào. Tiện xe ôtô đưa khách đi nơi này, nơi khác, nên kết hợp đi cùng cho khuây khoả.

Thắng vẫn lặng im như một cây cột, không có phản ứng gì trước đề nghị đó của Minh.

- à quên, có một người hỏi thăm và nhờ mình chuyển lời chia buồn đau thương nhất tới ông đấy. Một lúc sau, Minh nói tiếp.

- Ai thế? - Thắng lơ đãng hỏi như chiếc ghi âm bị bấm nút.

- Ông bố vợ hụt của ông chứ còn ai nữa.

Huy đứng nghe, cứ nghĩ là Minh muốn pha trò để xoa dịu nỗi đau, làm cho Thắng bừng tỉnh trở về với thực tại. Nhưng Huy chợt ngạc nhiên khi Thắng vồ vập hỏi lại:

- Ông Vượng à? Mà sao ông lại quen được ông ấy?

- Chuyện dài dài. Không chỉ là chỗ quen biết mà hiện giờ ông Vượng vừa là cộng tác viên tin cậy, lại vừa là đối thủ cạnh tranh của mình. Minh lấp lửng đưa ra vấn đề.

Vừa lúc đó, có chiếc tắc-xi lượn sát vào vỉa hè mời chào, Minh giục:

- Lên xe đi! Mai gặp lại nhau ta sẽ tiếp tục câu chuyện.

Trưa hôm sau, khi Huy đưa Thắng trở lại khách sạn, thấy Minh đang chuẩn bị cho bữa ăn sáng. Các món ăn, Minh gọi để phục vụ đưa vào. Riêng cà phê anh tự pha lấy. Hộp cà phê chính gốc Buôn Ma Thuột Minh đem từ Việt Nam sang. Cả Huy và Thắng đều hết sức ngạc nhiên trước sự nhanh nhẹn, hoạt bát của Minh. Cái anh chàng Bêdukhốp béo bệu với mái tóc cắt ngắn, đôi mắt lờ đờ sau cặp kính cận, lúc nào cũng ngu nga ngu ngơ như kẻ bị lạc trong con người Minh đã biến mất. Và thay thế vào đó là một anh chàng Minh khác hẳn. Vẫn to cao mà rắn chắc với nước da cháy nắng đỏ hồng. Đôi mắt linh hoạt, tươi trẻ và có phần vui nhộn, hài hước lấp lánh sau cặp kính đổi mầu gọng vàng rất đúng mốt. Những bước đi trong phòng thật uyển chuyển, thoải mái và cử chỉ giao dịch, tiếp khách rất thành thạo, quen thuộc. Đâu rồi cái ông Minh "cả đẫn" với chiếc pantô xám bạc phếch, đôi giầy mùa hè cổ lỗ đã há cả mõm diễn suốt mùa đông khiến đôi chân đến phát cước lên. Chẳng lẽ ông ấy được uống nước thần hay sao mà mới có gần ba năm đã đổi thay như người lột xác. Dường như Minh cũng biết hai người đang chăm chú quan sát, theo dõi mình nên vừa dọn bàn ăn, thỉnh thoảng anh lại quay sang nhìn các bạn, khẽ mỉm cười làm duyên một cách ý nhị.

- Nào xin mời các vị ăn lót dạ! Sau khi đã chuẩn bị xong, Minh khoát tay một cách phóng khoáng trẻ trung mời hai người.

- Tình hình giá và hàng hoá ở nhà dạo này thế nào hả anh? Một lát sau Huy cất tiếng hỏi. Lẽ ra câu hỏi cửa miệng này phải được phát ra từ lúc mới gặp nhau. Nhưng vì câu chuyện đau buồn của gia đình Thắng đã trùm lấp tất cả.

- Hàng hoá ư? Ê hề! Thứ gì cũng có. Cả của thật lẫn của rởm. Mình đã chứng kiến cảnh những "ông Tây" và "bà Đầm" ở đây qua, hoa mắt, choáng ngợp lên vì hàng hoá ở các dãy phố Hàng Ngang, Hàng Đào. Còn giá cả ư? Rõ rẻ đến mức không ai có thể ngờ được. Mà giá đã xuống thì lại rất ít người mua mới "vui" chứ! Minh đáp như pha trò.

- Sao thế? Em tưởng hàng hoá ở đây họ hạn chế số lượng về.... thì ở nhà mình giá phải tăng lên chứ? Huy hỏi lại, giọng không tin.

- Hừ, cái thời tính toán suy luận theo kiểu "đếm cua trong lỗ" của cậu cũng như các nhà kinh tế quả là đã qua rồi. Cứ mỗi hang có chắc một chú cua. Thậm chí nhiều hang còn có cả cặp vợ chồng nhà cua nữa chứ! Ha! Ha! Nhưng thực tế đâu có phải như vậy. Rất nhiều hang không có cua là chuyện bình thường chứ! Thậm chí thay vì vào đó lại là một ông rắn hổ mang đớp cho một phát cũng nên...

- Thế là thế nào? Em thực không hiểu! Huy trợn mắt rất đỗi ngạc nhiên.

- Cậu không hiểu được là đúng thôi! Vì ở nhà bây giờ đang có sự chuyển động cả ở bề nổi lẫn bề chìm. Chuyển động rất quyết liệt và sâu sắc. Mặc dù cái cổ hủ, trì trệ cố níu kéo lại, nhưng cái mềm của sự đổi mới đã chọc thủng đất và bắt đầu nhú lên. Phân tích cho cậu hiểu được một ngày vẫn chưa đủ mà phải vài ngày, rồi dần dà mình sẽ nói hết để các ông cùng nghe. Minh nói tới đó thì dừng lại, quay sang phía Thắng lúc đó đang ngồi như phỗng đá bên cạnh. Minh ân cần chăm sóc như một thầy thuốc giàu tình cảm và rất kinh nghiệm chăm sóc bệnh nhân. Minh gắp cho Thắng món thức ăn này, ép Thắng uống thứ rượu hoặc bia kia. Và khi bữa ăn đã kết thúc, bên những chén trà quyện với khóc thuốc thơm ba số, Minh đã không nghiêm túc phân tích tình hình như đã hứa với Huy mà lại quay ra kể một loạt chuyện tưởng như hết sức tầm phào, giống các loại giai thoại và tiếu lâm hiện đại.

- ở nhà hiện có nhiều chuyện như phịa, như đùa. Nhưng những người nghiêm túc ngẫm nghĩ sâu mới thấy không một nhà văn, nhà hài hước dù đạt tới trình độ bậc thầy có thể hư cấu ra nổi. Trong ngành Y, chuyện quên dao, kéo, băng gạc trong bụng bệnh nhân đã cũ mềm rồi. Mới nhất là chuyện mổ nhầm. Từ phòng gây mê, người cần mổ cấp cứu dạ dày thì được đưa sang phòng mổ thận. Còn bệnh nhân bị sỏi thận được chuyển sang mổ cắt hai phần ba dạ dày. Và kết quả của tấm bi hài kịch ấy là một người chết, người thứ hai thì ngắc ngoải.

Lại nữa, ở một thành phố đầu não, trung tâm của cả một vùng kinh tế quan trọng ấy thế mà tất cả các vị lãnh đạo trong đó có cả vị tiến sĩ phó chủ tịch bị một tên vô học lừa. Hắn khoe có 22 tỷ đô la gửi ở nhà băng nước ngoài. Thế là được đón rước linh đình với đầy đủ các nghi thức như đối với một vị nguyên thủ quốc gia. Đang chuẩn bị khắc con dấu và cấp trực thăng phản lực thì cái "contilua" ấy bị phát giác, khám phá nhà không có đồ vật nào trị giá đến mười ngàn. Hắn khai, thấy các vị quản lý đô thị lỏng lẻo quá, muốn "nửa đùa nửa thật khoắng một vô" cùng phương tiện để trốn đi nước ngoài.

Còn các loại tiếu lâm đời mới cũng thật khôi hài. Đặc biệt có một chuyện như thế này. Có một ông già đến nhà riêng một vị Bộ trưởng đặc trách một ngành kinh tế quan trọng. Nói là bạn học cũ với ngài. Thì lập tức phu nhân của ngài "lật tẩy" ngay. "Ông nhà này có đi học hồi nào mà là bạn cũ với nhà ông?".

Tưởng chuyện thế đã là đủ. Ai ngờ còn có hồi sau như thế này. Vợ ngài Bộ trưởng tức giận đi báo với an ninh kẻ sáng tác truyện trên nhằm bôi nhọ mình. Cuối cùng thì công an cũng tìm ra "tác giả". Trước bàn hỏi cung, nhân viên an ninh hỏi.

- Anh có biết là anh mắc tội gì không?

- Dạ, tôi biết ạ!... Tôi mắc tội đả kích cá nhân, nói xấu Bộ trưởng là không có học ạ!

- Không đúng! Anh phải thành khẩn mới mong được khoan hồng.

- Dạ tôi đã hết sức thành khẩn rồi ạ!

- Láo! Anh mắc tội nặng hơn nhiều.

- Dạ! Quả thực là tôi không hiểu ạ!

- Nếu quả thực anh không biết, tôi nói cho anh hay... Tội anh là tội tiết lộ bí mật quốc gia!...

Minh kể tới đó. Huy cười phá ra. Nhưng ngay lập tức giọng Minh đã trầm xuống một cách nghiêm trang.

- Mình kể cho các ông nghe không phải để đùa tếu đâu. Mà mình chỉ muốn phản ánh một hiện thực, bên cạnh những hiện thực khác rồi mình sẽ lần lượt trình bày. - Và không ít người hoảng hốt trước hiện thực này. Nhưng ở số khác, sâu sắc và tỉnh táo hơn, họ nhận ra đó chính là những dấu hiệu của một thời kỳ đã qua, thời kỳ của sự trì trệ quan liêu bao cấp quá dài mà đến giờ những cái phi lý tích tụ mới có dịp bộc lộ ra hết.

Minh còn định hùng hồn trình bày thêm thì tiếng chuông điện thoại chợt reo khiến anh phải dừng lại. Đầu dây bên kia, trưởng đoàn du tịch mời các thành viên xuống xe để đi tham quan thành phố. Minh quay sang nói với Huy:

- Cậu có việc bận gì cứ đi! Còn Thắng ở đây cùng đi tham quan với mình.

Thành phố quá đỗi thân thuộc với Minh. Chiếc máy Nikon Nhật luôn luôn được Minh giơ lên bấm lia lịa. ở những chỗ đoàn dừng lại lâu, Minh còn nhờ Thắng bấm giùm cho mình vài kiểu. Đồng thời anh cũng không quên mời Thắng. Nhưng Thắng đều từ chối, Minh lắc đầu ái ngại. Anh hiểu sâu sắc nỗi đau và cả tâm trạng của Thắng lúc này.

- Cái ông bố vợ hụt của ông ấy mà. Đó là cả một vấn đề hấp dẫn và lý thú đấy. - Khi chiếc du lịch mở một vòng cua ra đường bao quanh thành phố để đưa khách về nơi xuất phát. Minh chợt ngả người ra sau ghế và nói với Thắng một câu như vậy.

- Ông bố vợ nào nhỉ? Thắng hỏi lại như kẻ mất hồn.

- Còn ai vào đây nữa! Cái ông luôn luôn dùng lập luận "mọi cái đều quy ra thóc" và muốn an ủi hoặc chọc tức ai thì thốt lên "Đời chỉ có thế mà thôi".

- à ông Vượng, bạn thân của bố tôi. Mà sao ông lại biết được ông ta? Thắng thốt lên đầy vẻ ngạc nhiên.

- Đầu tiên cũng là chuyện tình cờ thôi. Sau mới vỡ lẽ là chính ông ta lại là đầu mối của mọi chuyện - Minh chậm rãi đáp - Bắt đầu là như thế này...

Dường như suốt thời gian Minh đi lại ở thành phố, Thắng lúc nào cũng ở bên anh. Nhưng cái "chày gỗ" của bà thiếu tá Hải quan chưa làm Thắng hết choáng váng thì nỗi bất hạnh từ bên nhà đưa sang khủng khiếp như một tiếng sét giáng bên tai biến anh thành một kẻ không có hồn mà chỉ có xác. Hay nói chính xác hơn Thắng đã trở thành một người máy, nhưng may mắn thay, người máy này đang bị từ trường của một khối nam châm thu hút điều khiển. Khối nam châm đó chính là Minh. Từ sự thay đổi dáng hình bên ngoài đến phong cách sống, lề lối làm việc hết sức năng động, tự tin của Minh đã dần dà cuốn hút và cuối cùng chinh phục được Thắng. Minh dường như đã trở thành người thầy đầu tiên vỡ vạc trong đầu Thắng bài học đầu tiên của một chương trình mà Thắng chưa từng được biết tới. Ngay cả những câu chuyện hài hước khác lạ của Minh không phải là những câu chuyện góp nhặt ngoài đường, mà đó chính là sự khái quát sâu sắc của một con người từng trải và thông minh cũng đã tác động đến Thắng hết sức sâu sắc.

-... Phải, suýt soát ba năm trước đây, mình đã được tiếp xúc với ông bố vợ hụt của Thắng, khi ông ta đến Viện khoa học tổng hợp của mình xin nhượng lại dây chuyền sản xuất đồ nhựa dân dụng. Không phải vóc dáng mập mạp tạo ra cho ông cái vẻ đường hoàng, tự tin. Mà dường như trong con người ông có một ngọn lửa gì đó nó đã hun đúc, rèn luyện nên tính cách kể trên. "Anh cần dây chuyền này làm gì?". Ông Vinh, viện trưởng của mình hỏi. Ông ta đốp ngay như thế này. "Anh hiện giờ đã có cái ghế Viện trưởng rồi. Còn tôi chỉ là phó thường dân, cho nên tôi phải suy nghĩ, tính toán theo cách của tôi. Nhưng suy cho cùng, cái ghế Viện trưởng của anh hay cách suy nghĩ, tính toán của tôi tất cả đều quy ra thóc cả thôi". Sau này mình mới biết, hai người vốn có quan hệ với nhau từ trước. Hồi kháng Pháp, ông Vượng là đốc công ở xưởng quân giới còn ông Vinh khi đó mới là một chú bé mười lăm làm thợ phụ, khiêng máy nổ.

- Thôi quy thóc mà làm gì! Nếu anh thích, tôi xin tặng anh cái của nợ đó. Ông Vinh chợt cao hứng bảo.

- Sao lại có thể gọi là của nợ được! Tôi đã xem kỹ một dây chuyền công nghệ rất hoàn hảo, chính xác. Rồi anh sẽ thấy, sản phẩm tôi làm ra không kém gì của ngoại đâu.

- à, nói thế có nghĩa là tôi sẽ chỉ để vốn cho anh, ông Vinh chữa lại.

- Không, tôi không cần mua rẻ. Anh cứ cho lập hội đồng định giá. Có thể cao hoặc thấp hơn giá chuẩn một chút. Nhưng đắt hoặc rẻ quá tôi cũng không mua.

Minh được ông Vinh chỉ định làm chủ tịch hội đồng "chuột" này. Minh định giá văng mạng là năm cây (quả thật lúc ấy, mình chưa biết cây với chỉ là gì đâu) rồi đổi ra tiền. Ông ta bảo có hơi đắt nhưng chấp nhận được. Thế là bọn mình tiến hành chuyển giao cho cái gọi là "Tổ hợp dịch vụ kỹ thuật tổng hợp" của ông.

Quá trình tháo lắp, một cậu kỹ sư lần đầu kêu "thật không hiểu ông Vinh thế nào nữa. Lúc ra quyết định bắt làm bằng được. Đến khi cơm đến mồm rồi lại bê đổ đi". "à, đời chỉ có thế mà thôi! Bây giờ anh bạn mới hiểu cũng khí chậm đấy!" Ông vừa mời thuốc ba số cho cánh thợ vừa pha trò bằng câu cửa miệng ấy khiến mọi người cười rộ lên.

Buổi liên hoan, vận hành thử dây chuyền, ông tổ chức bia rượu ê hề. Khi tiệc đã gần tàn, ông đặt bàn tay nặng trịch lên vai cậu kỹ sư và nghiêm túc bảo:

- Bữa nọ không phải tớ nói đùa chọc tức cậu đâu. Có thể các cậu cho tớ là kẻ gây chia rẽ, gieo hoang mang. Sự thật là cái dây chuyền này chắc chắn sẽ đưa lại lợi ích cho toàn Viện trong đó có ông Viện trưởng. Nhưng ông ta sợ rằng quá trình sản xuất có gì trục trặc, tỷ dụ như tham ô, lãng phí, tai nạn lao động chẳng hạn. Những sự cố trên tất ảnh hưởng đến cái ghế Viện trưởng mới lên của ông ta. Mà mất cái ghế đó là mất đi bao bổng lộc, các chuyến đi công tác nước ngoài. Tất cả đều quy ra thóc cả mà. Mà thóc từ cái ghế đó sản sinh ra đầy bồ và chắc ăn hơn.

Anh em đều im lặng, đưa mắt nhìn nhau ra hiệu "rút dù" cho sớm. Riêng Minh thấy giọng nói của ông tuy có phần đúng nhưng nó ngang ngang thế nào, bèn đứng dậy vặc luôn:

- Ông bỏ cái thói tính toán kiểu con buôn ấy đi!

Tưởng ông ta vặc lại, không ngờ ông chỉ cười cười bảo:

- Thưa ông tiến sĩ! - Thế ngài không biết rằng chính Lênin đã từng dạy "người cộng sản cũng phải học cách buôn bán" à? - Không ai trả lời, ông ta cũng không để ý, còn tiếp tục nói thêm. Nói cho vui vậy thôi! Anh em đừng giận. Sau này, nếu có dịp, chúng ta chắc chắn sẽ hiểu nhau hơn.

Minh tưởng ông ta nói đưa đẩy cho xong chuyện, không ngờ sau này mình lại "cụng đầu" với ông ta luôn. Một lần, đang phóng Vespa trên đường, nhận ra mình, ông ta tạt xe chèn mình vào vỉa hè và đon đả hỏi thăm:

- Thế nào ngài tiến sĩ! Dạo này sống ra sao?

Mình không muốn bắt chuyện, trả lời qua quýt:

- Cũng tàm tạm.

- Tàm tạm được cũng là khá đấy. Tôi biết khối anh đi nước ngoài về, năm trước năm sau đã đói dài ngay.

- Thì ông tính, anh em chúng tôi biết làm thế nào được. Mình chợt hăng lên, giọng gây gổ.

- Kể cũng bí thật. Nhưng thiếu gì cách. Tôi cứ nghĩ như Viện của cậu, dăm trăm kỹ sư, mấy chục phó tiến sĩ, tiến sĩ. Bở quá đi, một nửa trong số các cậu là "bằng rởm" đi thì cũng còn nhiều người có năng lực. Tôi mách cho cậu việc này, cậu bàn với anh em làm thử xem. Tôi có anh bạn hiện làm Phó tổng cục trưởng Tổng cục X. Bên đó họ cần lắp ráp ti vi, các loại thiết bị điện tử. Cậu cứ đến, bảo tôi giới thiệu là lập tức được đón tiếp nhiệt tình ngay.

Lúc đó, đang có nhiều nơi làm "gia công" theo kiểu này. Viện mình thừa năng lực và bảo đảm làm tốt hơn nhiều nơi. Nhưng chả có ai đả động gì đến. Trong khi đó, các cán bộ kỹ thuật hầu như chơi dài. Về nhà mình ngẫm nghĩ mấy ngày rồi quyết định thử đến chỗ ông ý giới thiệu xem sao? Nhận linh kiện lấy 100 chiếc được hưởng 20 chiếc. Mình đứng ra và được anh em ủng hộ. Riêng ông Vinh ngần ngừ nước đôi "Tuỳ cậu và anh em đấy nhé". Công việc đang trôi chảy nảy sinh chuyện rắc rối. Nguyên nhân là nhiều nơi thấy "bở ăn" cũng muốn nhảy vào. Số máy cần lắp, có hạn. Và lại nơi "đặt cọc" họ cố tình nới lỏng để mình "lại quả". Trên danh nghĩa, giấy tờ anh được hưởng 20%, nhưng thực tế chỉ được 15%. Tuỳ anh, không đồng ý ư? Có người thế chân ngay, thậm chí 10 đến 12% họ cũng "ô kê". "Bói rẻ còn hơn ngồi rồi" mình nghĩ thế và phải bằng lòng. Thế là tự dưng đưa lưng ra chịu báng. Những người không hiểu, họ quy cho mình biết bao nhiêu tội. Nào tham ô, móc ngoặc ư, liên kết với dân áp phe, dân chỉ chỏ (chỗ này ám chỉ ông bố vợ hụt của ông)... Họ đã họp bộ tứ, lập ban chuyên án, thanh tra để kỷ luật mình. Thật là ngán ngẩm. Nhưng cuối cùng, tất cả mới vỡ lẽ ra là mình chẳng lấy một xu nào. Và ông Vượng cũng chỉ vì lòng tốt, đứng ra giới thiệu không công mà thôi. Thế là chuyển bại thành thắng, uy tín của mình lên như diều. Trong hầu hết các Viện khoa học hiện nay, đối tượng kết nạp Đảng thường là các nhân viên lao công như đánh máy, hành chính, bảo vệ, thường trực... Còn các nhà khoa học thì thật chật vật khó khăn. Bởi thế mình gần như là trí thức đầu tiên trong Viện, suốt đời ăn học ở nước ngoài được xét duyệt kết nạp hết sức chóng vánh. Nhưng liền sau đó, việc lắp ráp ti ti cũng đã kết thúc theo luôn. Viện mình nói thực ra, lúc nào cũng bí việc làm. Thời bao cấp hết. Thế là lương ban đầu còn chậm rồi sau thì không.

Nhưng trong đầu mình đã võ vẽ biết nghĩ cách xoay xở làm ăn rồi. Lần này, không đợi sự tình cờ nữa mà mình chủ động đến gặp ông Vượng.

- Chào tiến sĩ. Ông ta thừa biết mình chỉ là phó thôi, nhưng cứ hào phóng phong đại lên tiến, song mình cũng không thấy giận như các lần trước. Thế nào, ngài đến để chỉ bảo chúng tôi điều gì đây?

- Đến xin việc thôi. Mình đáp lấp lửng.

- Thế không sợ bị nhiễm thói con buôn "tất cả quy ra thóc" à? - Ông ta khiêu khích một cách thân mật.

- Cũng phải đổi mới tư duy chứ! Thóc nhiều cũng tốt chứ sao! - Khẩu ngữ của mình cũng đã đến độ nẩy nở.

Lần này, ông không đóng vai "chỉ" mà gạ mình "liên kết" sản xuất bột tan, một thứ phụ gia quan trọng của ngành công nghiệp nhẹ và tiểu thủ công nghiệp. Ông ta không có mặt bằng và xe ô tô tải. Bù lại, ông có kỹ thuật và "truy ô" tiêu thụ hàng. Thế là cuộc "hợp doanh" bắt đầu. Lần này, quyền hạn của mình được Viện giao cho "thoáng" hơn. Mình có toàn quyền quyết định điều phối công việc cũng như quản lí ngân sách thu chi. Làm ăn bây giờ "lạ" lắm! Cứ bo bo không chịu "nhả" ra thì chả bao giờ thu được cái gì. Nhiều lúc mình cũng tự vấn lương tâm. Khách nước ngoài đến làm việc với Viện một cách chính thống thì chả có gì tiếp. Trong khi đó, mấy ông lái xe, mấy tay "chỉ trỏ" chạy vật tư đến bộ phận "dịch vụ" của mình thì bét nhất cũng bia hộp với thuốc lá ba số. Còn thường thường là kéo nhau ra đặc sản. Các hợp đồng muốn ký chóng vánh nhất thì ra đó. Có lúc mình thấy hoảng lên. Nhưng cái quan trọng nhất là theo cho được ông Vượng. Trước tiên là "theo" về thể lực. Sáu lăm, sáu bẩy gì đó rồi mà sức còn rất dẻo dai. Có lần ông ấy "quần" mình cùng đi mua đá nguyên liệu ở các mỏ địa phương mới kinh. Đường xấu, đầy ổ gà, thế mà trên chiếc môtô con thỏ, ông ấy đưa mình đi 700 km một ngày có khiếp không chứ. Ông ấy bảo "thời gian là vàng bạc. Thời này, chậm một tý, mất hợp đồng thì chỉ có mà húp cháo". Chuyện xe cộ của ông Vượng cũng lắm cái buồn cười. Ông có hai chiếc xe Vespa chuyên đi trong thành phố. Chiếc "con thỏ" để đi xa. Nhưng không một ai có thể cưỡi trên xe máy của ông lấy một giây. Ông bảo "đàn bà còn có thể cho muợn được, chứ xe máy thì tuyệt đối cấm". Ai có việc gấp, thay vì bằng chuyện cho mượn xe, ông dúi cho một xấp tiền để mà lo liệu lấy. Nhiều tay láu cá trong "tổ hợp" muốn uống bia thường "xoay" tiền ông bằng cách ấy. Nhưng "theo" được cung cách làm ăn của ông còn khó hơn. Phải nói thực là cái đầu của ông ấy là một máy tính siêu hạng mới đúng. Bao giờ cũng dự báo được rất xa và tính được rất sâu. Lần "hợp doanh" này, ông ấy được bao nhiêu, mình quả thực không biết nổi. Phần mình cũng lo được đủ lương cho toàn Viện. Bởi thế, uy tín của mình tăng nhanh. Đang lúc làm ăn phát đạt nhất, ông Vượng xin rút khỏi "hợp doanh". Mình không hiểu tại sao, song cũng cố gắng duy trì thêm một thời gian nữa. Cuối cùng, mình mới hiểu cái gì cũng có thời của nó cả. Không biết biến đổi thích nghi, nhanh nhạy chỉ có chết. Thấy bí ăn, các nơi đều đổ xô vào làm, bột tan sản xuất ra mỗi lúc một khó bán. Tay chạy vật tư ở một mỏ địa phương rỉ tai, mách nước cho mình thế này: "Ông phải giảm giá xuống mới tiêu thụ được. Mà muốn giảm giá phải móc ngoặc ở đầu vào, tức là ở khâu đá nguyên liệu. Một xe Kama chở 15 tấn, ông chỉ ghi nhận 8 đến 10 tấn thôi. Đá hộc nặng như chì, bố ai mà kiểm tra được. Đầu vào bao nhiêu, sổ sách đầu ra là bấy nhiêu. Cái số dư đó, "cứa" đôi. Mình ông một phần. Phần kia cho "dây" của cánh lái xe". Mình nhẩm tính và cảm thấy choáng váng vì số lợi lộc kếch xù nếu mình nghe theo lời của vị "quân sư" nọ. Nhưng rồi lương tâm đã không cho phép. Đành để "dịch vụ" này "sập tiệm" luôn.

Tuy thế mình cũng không quên trao đổi điều này với ông Vượng. Ông có biết, ông ấy đã bảo mình thế nào không: "Điều đó tôi cũng đã tính ngay từ buổi cùng cậu đi mua đá nguyên liệu đầu tiên. Nhưng tôi già rồi, không thích chết trong nhà đá. Cậu hiểu chứ?"

Không thực hiện, nhưng dù sao mình cũng thu được "mẹo mực" để mà dè chừng tính toán và đối phó với các "phi vụ" làm ăn về sau.

Trong quá trình "hợp doanh" ngoài chuyện làm ăn mình với ông Vượng còn tranh luận, bàn cãi với nhau đủ mọi chuyện trên đời. Về mặt xã hội học, ông ấy cũng có một trình độ khái quát rất cao. Đặc biệt, ông ấy thường lấy dẫn chứng về ông Vinh, Viện trưởng của mình. "Tay Vinh nhà cậu, thuộc loại "lý tưởng" đấy. Tiêu chuẩn nào để nhấc lên ghế lãnh đạo cũng đủ cả. Thành phần xuất thân rất cơ bản nhé! Tiếp đó là đã được thử thách qua hai cuộc chiến tranh nhé. Trí thức do cách mạng trực tiếp đào tạo qua các trường bổ túc công nông, một năm lên ba bốn lớp nhé. Rồi được "cử" đi nghiên cứu ở nước ngoài nhé. Tuổi đang độ sung sức, chưa tới năm mươi nhăm. Chân, tay, mắt, mũi đều lành lặn cả nhé. Như vậy là trẻ, khoẻ, có học vị. Xuất thân cơ bản, đã được thử thách. Nhưng, không chỉ có ông Vinh nhà cậu đâu nhé! Mà nhiều vị đang ngồi trên ghế lãnh đạo hẳn hoi đấy, cái gì cũng đầy đủ cả chỉ thiếu cái Năng Lực công tác thôi.

Các vị khác thế nào, vì không được tiếp xúc, mình không rõ, chứ ông Vinh quả đúng như lời nhận xét của ông Vượng. Với mảnh bằng "phó tiến sĩ" ở nước ngoài về, ông được điều về làm cán bộ giáo vụ của một trường đại học chuyên ngành. Công việc chỉ là bố trí các tiết học ở mấy cái hội trường. Từ đó lên quyền trưởng phòng. Rồi lên thẳng phó hiệu trưởng hành chính. Không phải lên bục giảng buổi nào, ấy thế mà sau mấy năm thâm niên cũng được phong hàm "phó giáo sư". Phần hàm mới tạo nên cầu bật nhẩy mới để chuyển sang làm Viện trưởng một Viện khoa học có tầm cỡ quốc gia như Viện của mình. Sự thăng tiến như được một bàn tay vô hình nhưng rất có hiệu lực xếp sắp hết sức khéo léo. Từ ngày có tý "chức quyền" bà vợ đâm ra "lo nghĩ" chăm sóc ông như một cô bảo mẫu đầy tâm huyết đối với đứa trẻ phát triển không bình thường. Hết thẩy mọi công việc của Viện từ lên lương, đề bạt cán bộ cử người đi nghiên cứu sinh, thực tập, hợp tác khoa học với nước ngoài, nhất nhất đều có bàn tay của bà vợ "giúp đỡ". Đó là một người đàn bà béo bủng da vàng như sáp ong, xuất thân làm cấp dưỡng, nhưng lúc nào cũng giả vờ mắc bệnh của giới trí thức là rối loạn nhịp tim và cao huyết áp, tiếp xúc với khách đến nhà đặc một giọng đài các rởm. Nhưng khi đánh hơi thấy có quà biếu thì nhanh như một con diều hâu liệng cánh, chụp xuống đàn gà con. Cả Viện, bà ta xỏ mũi tất trừ mỗi mình mình. Thời gian đầu do mình "đần" quá nên mụ ta "xoay" cũng cứ "ù lỳ" ra, cho đến bây giờ lại cảm thấy mình thuộc loại "có sừng, có mỏ" đâm chờn. Đời thật là kỳ lạ. Mình xin kể cho ông một chi tiết này về ông Viện trưởng để thấy hoàn cảnh biến đổi con người mạnh mẽ đến mức nào. Mấy hôm đó, trời mưa rào như trút nước. Mình có việc gấp phải đến nhà bàn bạc với ông ta. Chưa tới giờ tan tầm, mình phải ngồi ở quán nước để đợi. Một lúc sau, thấy chiếc Lađa của Viện xuất hiện. Nhưng vì đường ngập, xe không vào được, ông Vinh phải xắn quần lội bộ chừng một trăm mét. Thật là khốn khổ đến phì cười là ông ta loay hoay mãi, không tìm thấy cầu thang nào là cầu thang dẫn về nhà mình. Lộn ra, lộn vào mấy vòng, đang định tìm người để hỏi thăm thì thấy mình lội ào đến, dẫn ông ta về. Đã thế, ông còn chê "là kiến trúc sư "đần", vẽ kiểu nhà như cái tổ ong, làm cho chủ nhân không biết đường nào mà lần". Mình có đem chi tiết này kể cho ông Vượng, tưởng ông sẽ cười, không ngờ, ông buồn rầu bảo: "Một kẻ đi ỉa không biết đường lại, đi đái không biết về làm Viện trưởng một Viện khoa học lớn thì đất nước còn khó khăn, thiếu đói là phải thôi".

Sau mỗi câu chuyện được đẩy lên đến một mức khái quát như thế, Minh thường im lặng lúc lâu. Anh hút thuốc liên tục hoặc gọi điện thoại để nhân viên phục vụ khách sạn đem cà phê hoặc bia vào. Nhưng rồi sự xúc động ở Minh cũng qua đi rất nhanh. Sự trầm tĩnh, lạc quan ở anh đã trở lại. Và anh lại tiếp tục câu chuyện của mình.

- Lúc đầu, mình những tưởng lớp người như ông Vượng, sống "trên tiền" như một ông vua thì làm gì có cái mà các nhà xã hội học bây giờ gọi là "có tâm trạng". ấy thế mà chả phải tìm hiểu kỹ càng gì cũng thấy ở ông có những khát vọng và nỗi đớn đau riêng. Ngoại trừ cái chết của bà vợ, như một định mệnh không thể níu kéo, ở ông ta, có nhiều cái trong tầm tay mà đành bất lực. Trước hết ông bất lực ở nỗi cô đơn. Luôn luôn cảm thấy cô đơn vì không có ai hiểu, không tìm được người cùng chí hướng trong công việc tìm tòi, sản xuất công nghệ đầy sáng tạo và mạo hiểm. Các nghệ sĩ còn có hội nghề nghiệp của mình. Riêng ông quả thực là trơ trọi. Hai đứa con trai thường chế giễu, chê bai ông là "gàn", việc gì phải lao tâm, khổ trí cho mệt. Muốn kiếm tiền ư? Thiếu gì cách. Ông sẵn có vốn liếng, chỉ vừa "ngồi chơi, xơi nước" vừa làm vài cú "áp phe" gì đó là "tiêu mệt nghỉ". Như chúng nó chẳng hạn, có phải "tính toán" gì đâu. Tất cả cứ như là "trời cho" ấy. Thằng lớn chơi trò đồ cổ giúp hắn có vàng cây, bạc khối, chán rồi hắn chuyển qua ngành gọi là "nghiên cứu nhân chủng học". Một ngành còn mới toe ở Việt Nam. Cũng ra vẻ tìm tòi với những bản báo cáo nửa Tây, nửa Tầu để kiếm cái bằng "Phó giáo sư" cho sang. Rồi lại còn cắp cặp đi dự hội nghị quốc tế ở tận Mêhicô bên châu Mỹ nữa mới khiếp chứ. Thằng thứ hai lại tỏ ra có thiên hướng "nghệ sĩ" hơn. Ngoài "ngạch" đứng đầu một băng kinh doanh vật tư ngành ảnh, thỉnh thoảng hắn lại bỏ ra ít tiền, mở phòng triển lãm "ảnh mầu" riêng, thuê mấy tay nhà báo viết bài ca ngợi trên các tờ báo có vị trí hẳn hoi như Văn nghệ, Văn hoá thể thao nữa mới "oách" chứ! Nói ông Vượng ghen với các con thì không phải. Nhưng ông thật dửng dưng với sự thành đạt, giàu có của chúng. Ông muốn tìm một sự tâm đắc ở các con mà không có. Và chính trong giờ phút ông cảm thấy trống trải, cô đơn, ông ta thường kể và nhắc về ông. Ông ta tưởng mình không biết ông. Ông ta nhắc tới lần đầu tiên, hồi còn ở Việt Bắc, ông ta ngạc nhiên thấy đôi bàn tay của ông bọc những quả dẻ rừng đầy gai mà ngón tay không để lại một vết xước. Ông đã cầm lấy đôi bàn tay ấy, ngắm nghía từng ngón dài, thon và sờ nắn, bóp bóp một hồi lâu để rồi thốt lên gọi bố ông: "Anh Thành! Anh xem bàn tay thằng Thắng nhà anh mới kỳ lạ chứ! Mười ngón đều có hoa tay cả mười. Lớn lên nó sẽ là một người thợ, thậm chí một nghệ nhân của nghề cơ khí đấy!" Rồi ông ta kể đến bữa riêu bằng mai cua mà ông đã đạo diễn cho cái Hoà với vẻ thán phục về sự "biến báo" và láu cá của ông. Trong giọng kể của ông Vượng về ông, bao giờ cũng có sự nuối tiếc và ước ao. Không phải nuối tiếc ông là rể hụt của ông ta. Mà tiếc một cái khác. Ông đã nói thẳng ra thế này. "Cái thằng ấy, nó suốt đời chỉ tính toán đến chuyện đi Tây để làm giàu, mà bỏ phí mất cái giàu, cái sang ở chính hai bàn tay của nó! Người như nó, quý và tiếc lắm!" Một lần hứng chí, trong lúc cùng ngồi "nhậu" với nhau, ông ta đã bộc lộ nỗi ước ao thầm kín nhất của mình, ông bảo "cho tao đấu thầu nhà máy cơ khí Hà Nội, tao sẽ thuê một chục thằng kỹ sư, phó tiến sĩ như thằng Thắng với mày làm trợ thủ. Tao bảo đảm sẽ chế tạo ra máy tốt và rẻ hơn máy của các hãng tư sản". Mình cũng nghĩ là ông ta "bốc" lên, nói cho vui thế thôi nên đùa lại: "Ông không mê ngủ chứ? Hay thích đi bệnh viện tâm thần?" Ông nổi khùng lên, bảo: "Chính người nào không biết tới điều đó mới là mơ ngủ và viển vông. Của những sờ sờ trước mắt từ bàn tay, khối óc mình mà không biết, không tin. Thậm chí đem vứt đi, chạy lăng xăng bằng mọi cách ở tận đẩu, tận đâu. Để đến nỗi công nhân không có việc làm, trí thức không có chỗ sáng tạo, xã hội thì đói. Có khổ không cơ chứ?". Và ông ta, đã ôm mặt khóc, khóc ngay trong bữa rượu đương lúc vui vẻ.