- IX -

Một bài báo Đường phố đã giật mất miếng bánh mì từ miệng tôi. Trong bài đó, tôi báo cho mọi người biết rằng các nghị sĩ của Pari là những thằng hề hoặc những tên đao phủ tương lai.

Từ nay các tờ báo của phe chống đối đều đóng cửa đối với tôi. Tôi đã cả gan đụng đến những tượng thành: bọn Bônapaclơ đã bỏ tù tôi, bọn Tam tài sắp làm tôi chết đói.

Mọi bậc thang nghị trường mang một trong năm con gà trống của phe tả mà tôi đã vặt trụi lông, đã làm cho phao câu chảy máu. Chúng đã thề, để trả đũa, làm tôi chảy máu dạ dày và tim.

Người ta không cho cả những con chim họa mi văn chương của tôi líu lo, cũng như người ta không cho những mối căm giận chính trị của tôi sủa cắn. Tôi đã mở cuộc tranh đấu, nụ cười trên răng. Nhất thiết răng đó phải dài ra, hoặc tôi phải để người ta nhổ nó đi, tôi phải xin tha và phải đi liếm giầy cho chúng.

Tôi thật sự đã có một ý kiến phong phú khi viết hai trăm dòng báo ấy!… Chúng chỉ định tôi vu khống và cái chết!

- Chúng cũng chỉ định anh cho nhân dân nữa! Một nghĩa quân già vừa nói với tôi, vừa nắm lấy cổ tay tôi, với một tia chớp lóe trong mắt. Anh hãy đứng vững, mẹ kiếp! Rồi đến ngày cách mạng, anh sẽ là người mà dân phố gọi đến, chúng nó thì người ta sẽ gi vào tường! Bạn công dân ạ, hãy nhớ lấy lời tôi.

Đứng vững! Ờ! Giá như tôi có ổ bánh mì đảm bảo chiếc áo sơ mi trắng, một căn gác xép bữa ăn thường ở tiệm ăn – một trăm xu thu nhập mỗi ngày, chỉ thế thôi.

Tôi không có những cái đó!

Giờ đây phải kiếm sống bằng cách lục lọi sách vở, chắp nối cố nhân, đẻ trứng vịt cho bọn làm tự vị, chúng chỉ trả mười xăngtin một dòng là có quyền làm nhục tôi thỏa thích, bắt tôi ngồi đợi ở buồng trước, lắc đầu như bọn buôn đồ cũ gièm pha món hàng người ta đem đến… nhất là khi người bị chúng bóc lột lạ là một kẻ bị thất thế.

Ôi chao! Thà đi đập đá dưới trời nắng dữ còn hơn!

- Cậu nói thế! Lăngđriô kêu lên với tôi; anh ta đã bỏ trường Sư phạm để làm thư ký cho một vị quan to trường Xoocbon, vị đó chết, để anh lâm cảnh túng thiếu.

Anh trở thành cái nạng của Guyxta Plăngsơ; cụ Plăngsơ cũng chết nốt!

Và Lăngđriô, từ bao năm nay, khạc ra máu; chính là anh ta vừa ho, vừa cất giọng rè rè để quất vào lời cầu mong đầy tham vọng của tôi, với tiếng cười nhát gừng của anh chàng tinh quái đang hấp hối.

Anh ta thì đã thử tất cả mọi cách rồi – kể cả đi ăn xin.

Anh không giấu, anh phun lời thú nhận lẫn cả những mảnh phổi nát của anh vào mặt cái xã hội đã cho phép đói nát gặm nhấm lá phổi – và danh dự của anh!

Thậm chí vì anh mà tôi bị coi là một tên vô lại đối với những kẻ ngoài mồm thương hại anh và thích thú nghe anh kể lại chuyện vừa làm điệu bộ cái cảnh đi ăn xin.

- Phải tôi, tôi đã thét lên, tôi ưng chặn người kia lại và bảo hắn: “Đưa tao tiền mua bánh, không tao giết chết!”

Bọn họ liền che mặt đi!

- Đó là vì hắn có thể làm như hắn nói!

Đúng, thà tôi đi ăn cướp ở một xó rừng còn hơn là đứng ăn mày ở bên một cột mốc; nhưng tôi cũng ưng đập đầu vào tường hoặc đâm đầu xuống sông, hơn là không giữ được trọn vẹn lòng thành thực. Đấy là một dụng cụ mà tôi phải giữ cho trong trắng và sắc như một lưỡi dao mới tinh.

Lôriô lại cười giễu.

- Lòng thành thực của cậu ấy à? Cậu sẽ ngoẻo vì nó, cũng như tớ sẽ chết vì bệnh lao. Có điều là có lẽ chúng phải giết cậu bởi vì cậu thì cậu vững vàng… Nhưng nếu cậu tưởng sẽ được ăn no nhờ mấy quyển tự vị, và có được cái ống rơm và quyền uống rượu trên chiếc bè của bọn Lasatrơ hay bọn Laruxơ, thì cậu hãy bỏ nó đi, cậu cả ơi! Kém cả trước, tớ bảo thật cậu! Chúng nó ngoặc vào nhau như những ngón chân thế mà cậu lại dẫm guốc lên giầy của chúng. Cho cách ly! Ra nhà lây!… A ha! Tuy nhiên cậu vẫn còn một lối thoát, đó là mắc bệnh lao phổi như tớ. Bấy giờ có khi chúng sẽ bố thí cho cậu cái công việc biên soạn những từ có liên quan tới cái bệnh của cậu. Mà thậm chí, trước khi cậu hấp hối, chúng sẽ tăng thêm phần việc cho cậu, vì lúc đó cậu chỉ việc áp lên trang giấy trắng chiếc mù-soa đẫm máu của cậu, để mô tả một bệnh viêm phổi, cũng như cái ông già Apelơ ấy đã vẽ bệnh rồ!… Này! Khi người ta không tin Chúa mà cũng chẳng tin quỷ, thì người ta nên đi tu! Ít nhất người ta cũng có có bánh để mà ăn! Còn cậu, đồ ngốc, cậu thì là cái bánh để người ta xơi.

May mà tôi được ăn chịu ở hiệu ông Lavơ, bố nuôi của vài chàng trai xấu nết như tôi, và của vài ông già đẹp lão như Tutxơnen và Côngxiđêrăng.

- Chúng tôi không lo đâu, anh cứ yên trí! Anh sẽ trả chúng tôi kiểu ông Cuôcbê ở quán Hăngdơrơ… lúc nào cũng được tùy ý. Và anh đừng ngại khi muốn gọi thêm! Có điều là bao giờ làm nên thì anh nhớ đến chúng tôi phải không?

Tất cả những người bình thường đều có vẻ tin rằng một ngày kia tôi sẽ “làm nên”, còn những kẻ có học thức thì nhún vai khi nghe đến tên tôi.

- Anh lao vào chính trị làm cái quỷ gì! Với cái mà anh có trong bụng, nếu anh chỉ làm văn chương, thì tương lai anh sẽ đẹp biết mấy! Chứ đằng này thì nghèo khổ, tù tội… Này anh, anh gàn lắm!

- Tôi trước hết, tôi xén đuôi áo! Một tay thợ may của các khu phố lớn đã nói vậy, với một cái bĩu môi có ý nghĩa, hắn đã may cắt cho tôi từ lâu và tôi trả tiền hắn… Khi nào tôi có thừa. Thế nào! Ông có thể trở thành nghị sĩ, thế mà ông lại đi chửi Năm vị! Tôi không làm cho những kẻ lên rào chướng ngại, tôi không may những chiếc rơđanhgốt để đi rây bẩn với những áo bludờ.

Vừa lúc tôi đang cần một bộ com-lê mùa mát.

May sao một người Do thái vẫn cắt may quần áo cho đám bạn tôi – theo lối góp trả dần – đã nhận đo cho tôi và để tôi tha hồ chọn mẫu trong cửa hàng. Nhưng anh ta lại cũng phải bán chạy một kiện nhung kẻ, thế là tôi phải nhận một bộ đồ kiểu thợ mộc.

Tôi lưỡng lữ, tôi thở dài. Tay Do thái viện tới những chính kiến của tôi. Chỉ một chút nữa, anh ta sẽ cho tôi là thằng phản bội.

- Ong là ngời pênh vực công nhan kê mà! On…g xâu hỏ ví ăn mạc như họ. Ta không nên tệ pạc mà, chớ ong trẹ ơi, ong pêt rõ họ sẽ lam gì cho ong.

Cả anh ta nữa!

Biết tin ai: người nghĩa quân, ông chủ hàng cơm, hay lão Sylôc thu nợ tháng này?

Tin người nào?

Tôi không phải tin cái này hay cái nọ.

Dù đã nổi tiếng như tôi, tôi vẫn lại đâm đầu vào vòng cơ cực xưa kia.

Nhưng lần này, nếu người ta hô: “Cầm vũ khí!” thì khi tôi xuất hiện người ta sẽ nhận ra tôi, và nếu tôi ăn vận rách rưới, người ta sẽ cúi chào nỗi khốn khổ của tôi.

Nhưng điều cần là có thể đợi cái lúc chết xứng đáng – thật là khổ tâm phải mặc bộ đồ của kẻ đầu sai khi người ta đã có một lúc, bước vào con đường giàu có và vẻ vang.

Chính là tôi đã muốn thế.

Tại sao tôi đã không hạ thấp ngọn cờ của tôi xuống một nấc? Tại sao tôi đã bệnh vực người nghèo?

Những giá trị là ở đâu: nếu tôi sống bám vào họ - như chấy rận của họ!