- X -

Xanhtơ – Pêlagi (Sainte-Pélagie) [12]

Tối hôm qua, người ta đã chè chén một chút giữa bè bạn, trước khi tiễn chân tôi tới nhà tù Pêlagô (Pélago).

Từ khi tờ Đường phố chết, tôi đã viết hai bài báo cho các báo khác. Vì hai mẩu văn đó, tôi phải vào tù.

Lúc tôi vào, người hơi chếch choáng!

Người ta ngỡ tôi ốm, liền gọi dược sĩ đến.

Tôi bực mình. Một kẻ nổi loạn mà phải nhờ đến dược sĩ!

- Nhưng, thưa ông, tay bào chế nói, ở đây tất cả mọi người đều sài thuốc cả. Lúc này, phòng các ông Hoàng là ở dưới quyền của tôi!

Đấy là một tay nhạo đời. Hắn cho tôi biết chi tiết:

- Tù nhân chính trị chia làm hai phe. Những người khỏe mạnh và những người ốm yếu… ông rõ chưa? Cánh 89 thì tiềm tiệm, cánh 93 khặc khử, cánh 1830 ở giữa. Có một cậu đồ đệ của Pie Lơru (Pierre Leroux) – đại khái như vậy, tôi chỉ nói với ông thế thôi!

Tay dược sĩ ấy thế mà đánh trúng, hắn đã đặt ngón tay vào đúng chỗ!

Đúng là cánh 93 khặc khừ.

Sáng nào tôi cũng thấy một người đi qua tay mang một cái bình trắng như một cái đài hoa dưới một mảnh khăn. Người ta tưởng như người đó đi lễ tiểu mi-xa; nhưng người đó hé mở một cửa ngách, qua, rồi đóng ập lại.

Lúc ra người đó đi rất nhanh làm tôi không theo dõi được, tôi chỉ kịp đưa mắt liếc thấy cái bình ở dưới chiếc khăn. Tôi không nhận ra được cái bụng bình quen thuộc ấy, bình gia dụng.

Cuối cùng tôi đã vén được tấm màn.

Chiếc bình bí mật là một cái bô dùng vào việc riêng, nó đã cải trang để đánh lừa thiên hạ, một cái bô sắt lấy điệu bình cổ hai quai; nhưng cái tai thò ra… là một ống xanh nó làm tan hết mọi nghi ngờ của tôi. Vả chăng người đó đã nói toạc ra cho tôi biết hết, và đã cho tôi xem hết.

- Ngày nào tôi cũng làm một liều từ ba chục năm nay, đấy anh xem, người tôi hóa khỏe.

- Ừ. Nhưng tại sao lại không để người phụ việc đổ cái bình thánh thế ấy.

Ông ta ngửng phắt đầu lên, và, nhìn tôi chòng chọc với vẻ giận dữ:

- Anh bạn công dân, trong nền Cộng hòa đúng như tôi muốn, ai đổ bô của người nấy. Có lao dịch cũng như có nhiệm vụ!

- Nhưng ông có cái chén của kẻ vô kỷ luật, cái bình nước phép của quí tộc, ông phản bội rồi!

- Không! tôi chủ trương tập quyền về nội dung và cá nhân chủ nghĩa về hình thức. Mọi người đều phải mang túi đạn, nhưng tròn hay bồ dục, tùy ý.

- Việc dùng cái ống kia có bắt buộc không?

- Đừng đùa, anh bạn trẻ, tôi là một tay kỳ cựu! Anh còn mới quá, và chưa đủ chín chắn, để có quyền cân nhắc hành động của tôi.

- Tôi không cần cân nhắc!

Mới quá? Chưa đủ chín chắn?… Chưa chín chắn để dùng điếu, đúng thế! và không nghiện ống thụi, ông kỳ cựu ạ!

Phải chăng ông ta muốn tôi cũng có một cái ống, và sáng sáng tôi làm theo sự chỉ huy – Theo lệnh của Ủy ban cứu quốc. Lính pháo thủ, về pháo!

- Tôi là một người thuần khiết, ông ta luôn miệng.

À phải! ông ta mà lại chẳng thuần khiết sau bao nhiêu phát bơm ống thụt!

- Tôi cưỡi ngựa trên nguyên tắc[13].

Mỗi ngày rõ ràng ông ta bỏ bàn đạp ít ra một lần.

- Ông cha chúng ta, những người khổng lồ ấy…

Thầy tôi xưa người tầm vóc trung bình, bé nhỏ thì đúng hơn; ông nội tôi bị trong làng gọi là Lão-lùn. Trong tổ tiên tôi không có ai là khổng lồ.

- Nền Quốc ước bất tử…

- Một đám tín đồ Gia-tô ngược chiều!

- Anh đừng báng bổ!

- Thì tại sao vậy! Thế tôi không có quyền ném quả cầu vào cái bàn chơi ky của các vị thánh của ông hay sao? Tôi cứ tưởng ông chủ trương tự do tư tưởng, và ngôn luận, và báng bổ - nếu tôi ngứa miệng. Nếu tôi không xin tha, liệu các ông có lấy sắt nung đỏ dụi lưỡi tôi, hay có bắt tôi chịu cái nhục hình uống nước bằng dụng cụ nhỏ bé kia không?… Ồ! không! lẽ nào!

Pây-ra trả lời bằng một nụ cười chua chát, và kéo chụp xuống tai cái mũ trùm như người ta thường đội để trèo núi Trắng, mà ông ta thì là người ở núi A-văng-tin. Quê ông ở đấy. Con người mang chậu, ống thụt, và mũ trùm ấy, chính là một G-rắc-kơ[14] đấy!

Người đồ đệ của Pie Lơ-ru bằng lòng như thế đấy!

Có một chuyện truyền tụng về ông ta.

Găng-ta-gren hồi trước là hội viên Hội Xiêc-quy-lux, tại một xó xỉnh của nước Pháp. Vì sự thịnh vượng chung, mỗi hội viên phải đóng góp một xuất phân bón – bất kể thế nào! Chủ nghĩa nhân đạo làm Căng-ta-gren mắc họa, ông muốn tỏ ra tích cực liền uống nước lá, nó mới làm người ông nóng rực lên, và ông phải trở về Pa-ri chữa chạy. Một đôi khi ông ta nói, vẻ buồn rầu:

- Ví bằng có ai rút ở đó ra bài học!

Đâu như ông ta có viết thư cho Huy-gô, nhân chương nói về Căm-bron, trong cuốn Những người khốn khổ. Huy-gô đã trả lời:

“Người anh em ạ. Lý tưởng có hai mặt: Lý tưởng tinh thần, lý tưởng vật chất; bay bổng của tâm hồn lên đỉnh cao, rơi rớt của phân xuống vực thẳm; tiếng chim líu lô ở trên, tiếng bụng sôi ọc ạch ở dưới – đâu đâu cũng cao siêu! Mức sinh sản của anh ngang với tôi. Người anh em, thế đủ rồi… anh hãy ngẩng lên!”

- Chính mình đã ký Huy-gô và dựng lên chuyện lỡm ấy, một anh bạn đã nói với tôi.

Kể họ cũng ngộ thật!

Cái ông hội viên Xiêc-quy-luyx ấy đã bị kết án với tư cách là quản lý một tờ báo phiến động – tôi ngờ là có thế thật!

Còn ông kia là chủ bút tờ báo cộng hòa duy nhất đã có thể ra đời, có quyền song, được hoàng đế dung thứ. Không phải vì con người ấy là một kẻ nịnh thần và đã phạm một điều hèn nhát – ngược lại, ông ta là một người cứng ngắc, một người không gì lay chuyển nổi. Nhưng theo cái kiểu nhóm Ja-cô-banh, và Na-pô-lê-ông thừa biết rằng Rô-bex-pia là anh cả của Bô-na-pac-tơ, và bất cứ ai nhân danh quyền lực để bảo vệ nền Cộng hòa, đều là anh Gàn của Đế chế!

May mắn tôi lại được ở riêng một mình.

Ở Ngôi mộ Nhỏ

Tôi ở Ngôi mộ Nhỏ.

Đấy là một căn buồng hẹp và buồn thảm, ở trên gác nhà tù; nhưng trèo lên bàn, người ta tới cửa sổ, và qua cửa sổ đó, người ta sẽ nhìn thấy ngọn cây và một khoảng trời rộng.

Tôi đứng hàng giờ đầu tựa vào chấn song, để hít gió mát, hoặc để nhận phần ánh mặt trời vào trán.

Cảnh cô đơn ấy không làm tôi sợ hãi. Nhiều kho tôi bỏ đấy bọn 89 và 93 để chỉ duy mình đối diện với mình, và để mình theo dõi tư tưởng mình, co lại trong một xó buồng giam, hoặc vươn ra trong không khí tự do ngoài cửa chấn song.

Cảnh bị giam cầm này đối với tôi chẳng phải là chuyện nô dịch: chính là tự do.

Trong bầu không khí yên tĩnh và cô quạnh ấy, tôi hoàn toàn thuộc về tôi.

Câu lạc bộ

Sự yên tĩnh đó đã bị khuấy rối, bởi vì có những chỗ trống; tôi được gọi tới ở buồng danh dự; buồng này thường bị người ta xâm lấn, mà tôi cũng vui lòng cho họ xâm lấn. Chỗ ở của tôi biến thành phòng khách, buồng ăn, buồng đấu gươm, và câu lạc bộ của nhà tù.

Người ta làm ầm ầm lên trong đó!

Nhưng con người trội đặc biệt trong cuộc náo động là tay cộng tác viên cũ của Pru-đông, lão Lăng-gơ-loa.

- Trời đất! Mẹ kiếp!!!

- A! anh đấy à!… Ngoài kia trời thế nào?

- Trời thế nào?

Lão thốt ra bằng một giọng giận dữ và hăm dọa. Tay lão tưởng như đang tìm thanh gươm; lão có vẻ như xé một vỏ đạn khi hỉ mũi; lão có vẻ mang một bức điện báo cho viên tướng khi lão bỏ đi với những tờ báo cũ nằm trong những ngón tay co quắp – đôi khi lão nhẩy một cái quay trở lại, mặt co rút.

- Cái gì thế?

- Có ai!

Mười phút lão có mặt ở đây là mười phút om sòm kinh khủng. Người ta trèo lên ghế; lão trèo lên chiếc bàn đầu giường!

Thế là một vở kịch câm được diễn ra với những tiếng thét loạn thần kinh!

Chúng tôi chỉ là những đồ khốn kiếp.

Thế nào! tôi, Vanh-trax, tôi do dự không dám treo cổ tên giám đốc Ngân hàng!

- Thế người ta định treo cổ hắn à?

- Ải! ải! Thế mà anh làu nhàu, mẹ kiếp!

Hôm nay, lão muốn dựng một cái giá treo cổ cho tên cầm giữ tiền bạc, hắn chuyên sống trên chiếc ví tiền của lão – cái tên súc sinh!

Lão bắt chước cuộc hành hình.

Lão lấy chiếc mù-soa, tự treo cổ lên một chút, tới lúc quyết định thì lão kêu đánh hự, suýt nữa tự cắn phải lưỡi, lão quyết định leo xuống… rồi lại nhẩy xổ tới đôi giầy vải, với vẻ điên cuồng như con chó con đang mọc răng.

- Cáii lãoo âấy, đúng là… gaàn dởở! ông Cuốc-bê, ngồi hút thuốc trong một xó nói. Lãooo ta… nóii tới Pơ-rru-đông? môõi mình tôi biết Pơ-rru-đông. Chỉ… có hai chúng tôi là… sẵn sàng vào hồi… Bốn mươi – tám! Naày! tại sao ông thét lên thếế? của quỷ!

Tôi không thét, tôi còn bình tĩnh hơn ông. Trời đất mẹ kiếp!!

Thật là khôi hài và phiền nhiễu, những vị khách to mồm đó, những kẻ tù tội khỏe hay ốm đó – thế mà là những kẻ đã từng đi học, những kẻ có giáo dục, những tay tư sản!

Một đôi khi, một người dân lao động đến làm họ mắc cỡ vì những trò khỉ của họ, và dẹp những cơn sôi sục bồng lên của họ. Cái người cầm búa quả là cứng hơn họ!

Cái gã Tô-lanh[15] ấy, anh ta đã giành được một tên tuổi trong các cuộc hội họp cộng đồng. Anh ta là người thủ lĩnh tinh thần của giai cấp công nhân.

Một bộ mặt choắt – dài ra và mỏng thêm vì một bộ râu dài cạo nhẵn ở hai bên má – con mắt linh lợi và cái miệng thanh thú, một vầng trán đẹp.

Anh nói hơi ngọng, cũng như Vec-mô-ren. Họ là những kẻ tham vọng ghê gớm, những ai ngậm hoặc có vẻ ngậm sỏi như Đê-mô-xten. Chính nghị lực con người hành động của họ ẩn sau những tiếng lắp bắp như trẻ con.

Họ cao nhã dưới những bộ áo tẫm thường.

Tôi đã từng thấy một người trứ danh có cái dáng điệu ấy: nhà thuyết giáo tóc hung trong cuộc Xanh-Bac-tê-lê-my tháng Sáu, con người, bằng một cử chỉ hiền hòa, với mật ong trên môi, đã phát động cuộc đại tàn sát – đờ Fa-lux.

Có lẽ cái mũi của họ không giống nhau, nhưng tôi đem đối chiếu bóng dáng họ trong gương, bởi vì dáng điệu họ hiện lên trước mặt tôi y như nhau – và họ đều dong dỏng như nhau, thanh nhã như nhau, giọng nói dịu dàng như nhau, ánh mắt lấp lánh như nhau… cái gã quý tộc ấy và cái gã tiện dân ấy!

Anh ta có cái dáng đi hơi đung đưa của người bình dân; nhưng đấy là cố ý, có lẽ! Nếu anh muốn, thì cái đó sẽ chuyển thành dáng mềm mại của người quý tộc. Với nụ cười kín đáo, tia mắt sắc nhọn, dáng người chau chuốt, bộ râu mà anh chải mượt, tôi tưởng như anh chỉ nghĩ tới việc phá tan cái không khí bình dân và cái quang cảnh ảm đạm trong đó anh sống. Nguyên là người thợ trạm đã vứt bỏ đồ nghề từ lâu, anh đang nhẫn nại chạm trổ cái dụng cụ của mối tham vọng của anh.

- Phải tính cả đến việc mở một cuộc lạc quyên để mài rũa đồ nghề lại, vì chúng rỉ quá rồi! Một tay ba lơn ở công xưởng đã nói.

Nhưng nếu anh sợ thứ lao động làm bẩn tay, thì anh lại không sợ việc nghiên cứu đơn lẻ, những đêm thức khuya để chuyện trò với những Đức Cha của Nhà thờ kinh tế và những Đức Cha của Bạo động xã hội. Anh đã mua ở đường bờ sông những tác phẩm của A-đam X-mít và Jăng-bắp-tixt Xay do một tay tư sản xuống dốc nào đó hay một gã mất gốc rớt xuống cống rãnh nào đó đã bán cho hàng sách cũ. Bây giờ những cuốn sách đó nằm trên mặt bàn của người thợ đang ngoi lên.

Cộng thêm bốn năm cuốn của Pru-đông thế là nên chuyện. Anh có hòn đá thử vàng để thử tất cả mọi thứ tiền kim loại và tư tưởng, anh sẽ trở thành một nhà bác học – hiện giờ anh đã là nhà bác học. Chính anh là viên đốc công của công xưởng chế tạo ra cuộc cách mạng thợ thuyền.

Để kiếm sống anh làm nhân viên cho một tay buôn đồ sắt rất hãnh diện vì có một chàng trai biết nhiều đến thế làm công cho lão.

Người tiện dân được giải phóng ấy, anh đã gây được một nhóm của anh. Một người cần cù thật sự tụ tập được quần chúng, Pe-ra-sông, anh nay không rời khỏi xưởng thợ, anh đại diện cho giới lao động chân tay ở trong cái gia đình nhiều xu hướng ấy. Anh tôn thờ như bậc thánh con người trở thành thủ thư và tay ngốn sách hóc hiểm kia. Và anh bắt chước và anh rập khuôn anh kia, xén râu cắt tóc y hệt, cài cúc áo choàng như thế, chụp mũ lên đầu cũng lệch như thế xuống trán xuống tai.

Con người y hệt này, tôi tưởng như nó cũng là một sự khôn khéo của anh chàng Fa-lux ngoại ô của tôi kia! Bằng dây đeo tạp-dề làm việc của anh, Pe-ra-sông buộc nối ông thầy tư tưởng của anh với nhân dân, nếu không có lẽ nhân dân sẽ nghi ngờ chiếc áo ngắn kéo dài thành áo rơ-đanh-gốt kia.

Miễn sao anh ta đừng cắt sợi dây kia một buổi sáng nào đó – và anh ta đừng bỏ rơi người vận áo blu-dờ cũng như anh đã rời bỏ chiếc áo blu-dờ!

Chú thích:

[12] Nhà tù trứ danh ở Pari, nơi thường giam giữ tù chính trị và các nhà văn.

[13] Ý nói: cứng rắn về nguyên tắc. Đây dịch sát chữ vì có chơi chữ.

[14] Tên chung của hai anh em người La Mã, là người hùng biện và là hộ-dân-quan.

[15] Thợ chạm đồng, đại biểu ở Quốc tế thứ nhất, đại biểu Quốc hội Pháp năm 1870, sau trở thành thượng nghị sĩ và quyết liệt chống đấu tranh giai cấp.