- XVIII -

3 tháng Chín. Tin Xơđăng.

Vài người trong bọn tôi họp lại và đã leo lên cầu thang những tòa báo đối lập tư sản, ở đó mấy hôm nay đã có những cuộc họp kín chẳng có những kẻ bất kham như tôi tham dự.

Tôi chỉ hẩu với những người cách mạng tính tình hồ hởi. Tôi bất hòa với các vị đạo mạo mà tôi nhạo những giáo điều của họ, và họ không tha thứ cho tôi về bài báo viết về Năm vị.

Nhưng hôm nay những đoàn đại biểu tự cho mình cái quyền đột nhập vào tất cả những cửa treo biển gọi là tự do.

Vả chăng những điều bất đồng đều xóa nhòa trước tình thế nghiêm trọng, và những nhà lý thuyết tìm kiếm những người hoạt động vào giờ phút này cũng phải vời đến cả những kẻ vẫn bị coi là to mồm.

Những kẻ to mồm, họ được việc trước những trung đoàn câm lặng và do dự. Chính những kẻ vô kỷ luật sẽ làm quỵ kỷ luật.

Vậy thì người ta sẽ dùng họ để rồi, ngày mai, ấn họ vào xó những kẻ phải coi chừng sau khi họ đã tước được súng của bọn lính hoặc đã làm chúng phải giơ ngược súng đầu hàng.

Chà! Tôi rất biết cái gì chờ đợi chúng tôi!

Người ta tiếp tục làm lành với nhau bằng một cái bắt tay, bằng một cái ngả mũ, trong cảnh nhốn nháo chung, khi nghe tin có một cuộc biểu tình đang manh nha, hoặc một cuộc phản kháng đang tiến hành.

Khẩu lệnh đã tung ra.

“Mười một giờ, gặp nhau ở tiệm cà-phê Garanh, phía phụ nữ - suỵt! để đánh lạc hướng bọn cảnh sát!”. Người ta sẽ được thông báo về một bản tuyên cáo cộng hòa. Nửa đêm, sẽ in xong, mỗi người sẽ nhận một số bản… để đem đi dán.

Đó là lời xì xào của giới thông thạo của các tờ báo Jacôbanh, và đấy cũng là điều đã làm tôi phải vắt chân lên cổ mà chạy.

Anh có đợi người ta tống cổ anh đi không!

Tôi thì tôi chuồn vào giữa đám đông; tôi ngụp mình trong quần chúng! Ở đó có lộn xộn, có đám ồn ào không tên, có sự can đảm không thủ lĩnh?

10 giờ tối.

Ở mạn trường Thể dục, một người đã tấn công vào một bốt.

Toán ấy, họ không đợi đến nửa đêm; họ không biết sẽ có bản thông cáo để dán lên tường. Chính họ là tờ áp-phích sống nó tự dán lên trước nguy hiểm mà bọn cảnh binh đã toan lấy gươm xỉa rách nó, và nó vừa được đóng dấu bằng các viên đạn.

Có tiếng súng nổ!

Đó là Pilex[33] bị nhắm bắn; đó là anh đã đáp lại miếng trả miếng. Họ đã giết chết một người của ta. Anh đã giết một người của họ.

Tốt lắm!

Tôi chạy về mạn ấy, nhưng một làn sóng dân chúng cuộn chìm và cuốn tôi ào về phía Điện-Buốcbông.

Có người có tên tuổi nào dẫn đầu không? Không có ai cả!

Vả lại, trong làn sóng dồn đi dồn lại, người ta không phân biệt được gì cho lắm; sự thúc đẩy của tình hình đã làm tan vỡ và nhào lộn mọi hàng ngũ con người, như nước thủy triều tràn đi và trộn sỏi vào cát bờ biển.

Nhiều người đã nhận ra tôi.

- Ông không dự hội nghị các nghị sĩ à, ông Vanhtrax?

- Thì ông thấy rõ là không rồi! Bất cần ý kiến cũng như sự cho phép của họ để kêu lên: “Nền cộng hòa muôn năm! đả đảo Napôlêông!”

- Suỵt, suỵt!!! Ông đừng làm loạn!

- Đừng làm loạn!… tôi vốn rất thích cái đó!

- Chả là các vị đại biểu sẽ tiếp chúng ta trên thềm Viện lập pháp và sẽ ra lệnh cho chúng ta. Từ đây tới đó, im lặng!

Bao giờ cũng những mệnh lệnh phải đợi – như viên kim cương của thằng mọi – ở dưới đít những bộ tham mưu.

Nhưng những người ở quanh tôi, họ lại tin rằng vì họ im lặng, quân đội và cảnh sát sẽ để cho họ yên hay sao? Họ có thể cất lưỡi vào túi, người ta vẫn cứ đấm vỡ mồm họ, nếu chính quyền tự cảm thấy còn đủ mạnh để tự cho phép mình làm cái đó.

Thét lên “Nền Cộng hòa muôn năm!”, các bạn ạ, mà như thế mới là bảo vệ tính mạng của mình! Khi cuộc nổi loạn có được một tiếng kêu hưởng ứng, một lá cờ đã qua đạn lửa, thì nó đã ở nửa đường đến chiến thắng. Mỗi khi những khẩu súng đối diện với một tư tưởng, chúng sẽ rung lên trong tay quân lính, họ thấy rõ là bọn sĩ quan do dự, trước khi vung kiếm chỉ huy cuộc tàn sát.

Ấy là vì bọn đeo ngù vai, chúng cảm thấy Lịch sử để mắt nhìn họ.

1 giờ sáng

Tôi dừng lại ở quảng trường Côngcoocđơ, giữa một đám công nhân hô hào khởi nghĩa.

Còn những người khác, họ làm gì? Họ có tiếp tục đi tới Nghị viện không, họ có gặp các ông nghị không? Tôi không biết gì cả.

Dù sao đám đông cũng đang vỡ ra từng mảnh và tan rã.

Con rắn quằn quại trong đêm. Mệt mỏi đã chặt nó thành từng khúc còn giẫy giụa. Đôi ba khúc chảy máu; ở đó có vài người bị thương, những người can đảm đã đơn độc tấn công, vào lúc sẩm tối, lúc đó bọn cảnh sát còn dám ló mặt ra và bắn.

Trời đêm mát lạnh, yên tĩnh buông xuống từ một bầu trời xanh êm ả.

4 tháng chín, 9 giờ tối.

Chúng ta đã ở dưới chế độ Cộng hòa từ sáu tiếng đồng hồ; “một nền Cộng hòa của hòa bình và của hòa hợp”. Tôi muốn gọi nó là Cộng hòa Xã hội, tôi ngả mũ, người ta ấn mũ xuống mắt tôi và người ta khóa miệng tôi lại.

- Chưa phải đâu!… Hãy cứ để con cừu non oe oe! Cộng hòa gọn đã, để bắt đầu… Từng ti từng ti một, con chim làm tổ! Kẻ nào đi thong thả, đi vững vàng… Hãy nhớ rằng kẻ địch còn đó; bọn Phổ đang nhìn chúng ta!

Tôi để con cừu non oe oe! Nhưng tôi tưởng như từ lúc tôi ra đời, cái con cừu ấy, nó chỉ khóc sướt mướt trước mặt tôi, còn tôi thì cứ mãi mãi buộc phải chờ cho nó nín khóc.

Cứ đi tới, chàng hộ pháp!… Miễn là người ta để cho tôi đi tới, dù nó phải rơi nước mắt nữa!… Chứ thế này thì chắc gì.

Thế là chúng ta đã ở dưới chế độ Cộng hòa rồi ư? Ra thế đấy, ra thế đấy!

Thế mà khi tôi muốn vào tòa Thị chính, người ta đã lấy báng súng nện vào chân tôi, và khi tôi xưng danh thì tên coi bốt kêu lên:

- Không để cho thằng cha ấy vào, nhất là nó. Các anh có biết lúc nãy hắn nói gì không? Hắn bảo “phải ném cái chính phủ bằng giấy bìa ấy qua cửa sổ và tuyên bố Cách mạng!”

Tôi có nói như thế không?… rất có thể. Nhưng chẳng phải bao giờ cũng bằng những lời lẽ ấy!

Không phải tôi sẽ leo lên ghế để ầy! ầy! đón nền Cộng hòa xã hội. Giả sử nó thò mặt ra, chắc tôi sẽ không từ chối giúp nó một tay để ném tất cả đám nghị ngợm nọ qua cửa sổ – tuy nhiên vẫn không cấm người ta trải nệm ở dưới, để cho chúng đỡ bươu đầu.

Ở nhiều chỗ, người ta đã bắt bọn cảnh sát và nện chúng nên thân. Một vài tay tư bản, vẻ mặt rất lương thiện, cái đầu kiểu Patuyrô, đã khuyên bằng một giọng rất bình tĩnh là nên ném bọn chúng xuống sông Xen. Nhưng những người bận áo bludờ không ráo riết lắm, và chỉ cần nhắc đến vợ con của tên chó săn là họ đã tha bổng chúng.

Tôi đã không khó nhọc giúp vào việc đánh tháo cho hai viên sĩ quan cảnh binh vận đồng phục mới toanh, chúng vừa phủi quần áo và sửa lại đường ngôi, vừa nói chắc với tôi rằng xưa nay chúng vẫn là những người Cộng hòa, và tiến bộ ghê gớm!

- Thưa ông, tiến bộ hơn cả ông nữa cũng nên.

Tiến bộ?… Lúc này, tôi không tiến bộ lắm. Tôi đã mất mũ trong cuộc xô đẩy, cả giọng nữa vì cứ thét rống lên hoài: “Đả đảo Đế chế!”

Tôi đã hao phổi, kiệt sức, tôi không nói được nữa, bước đi loạng choạng, mệt lử trong buổi tối chiến thắng này cũng như trong buổi tối thất bại cách đây mười chín năm.

Lần nào cũng khản cổ và mệt nhoài, lần nào cũng bị bạt nộ và ăn báng súng – ngày nền Cộng hòa tái sinh cũng như ngày người ta thủ tiêu nó!

Nhưng tôi sẽ còn kêu ca gì đây? Các đại biểu Pari chẳng đang ở tòa Thị chính là gì… cố nhiên sau khi họ đã suýt nữa làm hỏng phong trào!

Cái tên nhát gan nhất là Gămbetta. Juyn Favrờ đã phải gọi y, mà y cũng không đến ngay, cái tên Đăngtông hạng bét ấy!

Tuy nhiên, rốt cuộc, chúng cũng đã ngã ngũ hẳn: chúng chen nhau trên xe ngựa, và chia nhau các vai trên ghế xe. Cái gã ngồi lép bên cạnh người đánh xe đã bị xoáy: chúng chỉ để cho hắn những miếng thừa.

Dọc đường, một người định tấn công vào một chiếc xe. Người ta nhảy bổ vào anh ta.

- Đả đảo tên theo Bônapactơ!

- Tôi là bồi tiệm cà-phê, anh ta nói. Trong chiếc xe này, có hai ông còn nợ tôi xì-gà và mấy đồng.

Mọi người cười ồ. Tuy nhiên, trong đoàn người, vài ba gã có bộ mặt giám học đã định chơi hại anh kia một vố, bảo rằng Bắptixt thóa mạ chính phủ.

Bắptixt đã cãi lại.

- Nếu họ không trả nợ tôi, ít nhất họ cũng phải cho tôi một địa vị!

Mày sẽ được, nhưng phải chạy nhanh lên nữa! Tất cả các lỗ hổng sắp được bít hết; cuộc xâu xé, bắt đầu với nước kiệu của ngựa, chuyển lên nước đại của tham lam và khát vọng.

Nhân dân thật thà đã làm cái thang ngắn cho cả cái giới chính khách ấy, chúng đã đợi từ tháng Chạp 51, cơ hội để trở lại cái máng ăn và để hưởng lại bổng lộc và lon ngù.

Chúng khoa trương leo lên giá kê bàn lớn trong phòng Xanh-Jăng, ngả người ra cửa sổ khoa tay và máu mép đập vào nền. Đế chế đã không làm gì được nữa, như Pôlisinen đánh viên cẩm đã chết rồi.

Và con chó trung thành liền sủa để mừng chúng, con vật tội nghiệp không ngờ rằng người ta sửa soạn võ khí để hại nó, những lời hô hào kia chỉ là những chiếc bánh mật trong dấu thuốc độc đê tiện, người ta chỉ nghĩ đến việc chặt chân và bẻ nanh của nó. Hôm nay người ta dùng con chó ấy để tự vệ và canh gác: ngày mai, người ta đổ cho nó là bị rồ để có cớ đập chết nó.

- Với chúng ta thì không có ai bị lưu đày! Gămbetta đã rống lên khi y nghe người ta ném ra tên của Pya.

Còn bản thân y thì đề nghị thả Rôsơfo, anh này không có quá khứ xã hội, tên anh chỉ có nghĩa là chống Bađanhghê[34], chứ chưa phải chống Pruyđom[35].

Chúng có kế hoạch của chúng. Chúng sẽ thủ tiêu anh giữa chúng với nhau, sẽ bôi nhọ anh nếu có thể, rồi khi danh tiếng anh bị mai một, sẽ ném anh trả vào cánh tay của quần chúng!

Trong kho chờ đợi, danh tiếng của anh sẽ là cái áo khoác của chúng.

- Rôsơfo! Rôsơfo!

Quái nhỉ! Anh sẽ có thể như một kẻ địch mà nhập bọn địch!

Người ta đã mở cửa ngục Pêlagi cho những người bị giam, thế là những tù nhân ngày hôm qua, bây giờ xuống phố, khuyết áo cài hoa đỏ, nhà văn của báo Đèn lồng dẫn đầu.

Họ diễu qua những tiếng hoan hô, và đi vào dưới vòm.

Thế là hết, Rôsơfo làm con tin của chúng! Những Gămbetta với những Fery sẽ làm chết ngạt anh trong lá cờ tam lài!

5 tháng Chín.

Tài sản của tôi vẻn vẹn có hai mươi xu, ngày hôm nay, mồng 5 tháng chín 1870, ngày thứ hai của nền Cộng hòa.

Răngviê, Ưđê, Malê, cả ba người có cả thẩy ba mươi xu.

Chúng tôi đứng trước Tòa Thị chính, ai nấy theo bản năng mà đến, không hề có hẹn trước.

Dưới mưa, vài kẻ ương ngạnh như tôi và vài người thợ thủ công như các bạn, đang đi vơ vẩn, tìm nhau, rồi bàn chuyện về tổ quốc xã hội chủ nghĩa, chỉ có nó là có thể cứu nguy cho tổ quốc cổ điển.

Bọn tôi bị nước mưa ướt đẫm lưng. Nhất là Răngviê bị lạnh, vì giày của anh thủng và chân anh đã bị cóng trong bùn.

Mà anh lại ho!

Thêm vào đó, tối hôm mùng 3, một chiếc kiếm cảnh binh đã móc vào chiếc quần quá cũ của anh. Người ta đã hoài công và nó: gió vẫn lọt vào lỗ hở ấy. Anh ta cười… nhưng anh vẫn run không kém.

Nền Cộng hòa không làm cho anh có áo mặc cũng như chẳng nuôi sống anh. Chiến thắng của nhân dân, ấy là thất nghiệp; và thất nghiệp là đói – trước sau cũng vẫn thế!

Bọn tôi đã ăn bữa tối như thế nào?… Tôi không nhớ nữa! Có bánh mì, phó mát, một lít vang cho mười sáu người, một mẩu xúc-xích nuốt vội, đứng bên quầy hàng!

Một số bạn làng báo, một số bạn đồng nghiệp đi qua trước tiệm rượu đã có việc làm, họ chạy tới tiệm cà-phê đặt một bữa ăn ê hề tính vào sổ nợ của Tòa Thị chính, hoặc tới các hiệu thợ may nhà binh, đặt một áo chẽn cổ đính lon tươm tất.

Họ đưa mắt thương hại nhìn tôi, chào tôi kiểu anh giàu chào anh nghèo, kiểu chó xù gặp chó trụi. Và trong cặp mắt họ, tôi thấy ánh lên tất cả niềm hể hả của họ lại thấy tôi bị đói, và nhập bọn với những kẻ mặc rách.

Liệu chúng tôi có còn bị thua thiệt, ngược đãi, trói buộc một cách vô hình, ngay sau ngày nền Cộng hòa công bố, chúng tôi là những người bằng ngòi bút và lời nói táo bạo, liều với cảnh túng đói và tù đày, đã dọn đường cho bọn tư sản chiến thắng, chúng ngồi sau những bức tường kia, và chúng đi đi lại lại, chúng vo ve như con nhặng bên cỗ xe mà chúng tôi đã kéo ra khỏi vết bánh và đã cọ sạch bùn?

Người ta đã từng cho tôi là kẻ phá đám, kẻ phiến loạn, bởi vì tôi đã nắm vạt áo của một trong những tên ăn lương chế độ mới, hỏi hắn xem người ta làm trò gì trong tiệm.

Tôi làm tình làm tội hắn… Rốt cuộc chính tôi bị người ta làm tình làm tội.

- Vì chúng ta ở dưới chế độ Cộng hòa, đấy không phải lý do để ai cũng muốn cầm quyền.

Tôi không thèm muốn cái đó.