- XXVII -

Các đồng chí khác đâu? Ai giữ những chức vụ quan trọng?

Không có ai là người có tên tuổi cả - Đó là anh này hoặc anh nọ, lấy hú họa trong Ủy ban trung ương. Trong cảnh lộn xộn của chiến đấu, người ta đã không có thì giờ để chọn. Vấn đề chỉ là cắm được lá cờ vô sản vào chỗ của lá cờ tư sản… bất cứ anh thủy thủ nhỏ nào tới trước cũng có thể làm được việc ấy, chẳng khác gì người thuyền trưởng.

- Ai giữ Bộ nội vụ? Anh biết không?

- Tôi chẳng biết tí gì cả! Một tay thủ lĩnh nói. Vậy anh tới đó xem sao, Vanh-trax ạ; nếu không có ai thì anh ở đấy hoặc anh giúp các đồng chí, nếu họ bị lung túng.

- Quảng trường Bô-vô, Bộ nội vụ ở đấy phải không?

Tôi cũng không chắc lắm. Nhưng tôi nhớ hình như sau ngày mồng 4 tháng chín, người ta đã tới đó để gặp Lô-ri-ê vì một người nào đó bị nền Cộng hòa mới bắt do một chuyện gì không biết nữa.

Chính một anh thợ giặt ngồi để “ký” ở Bộ nội vụ; Grê-li-ê, một chàng trai tốt mà tôi đã quen từ hồi ở Be-lơ-vin, dạo ấy anh ta ngẫu nhiên làm phó của tôi, vào đêm 31 tháng mười, ở tòa Thị chính La Vi-let.

Anh ký những mệnh lệnh đầy rẫy những chữ dùng sai, nhưng cũng đầy rẫy những ý đồ cách mạng, và từ dạo anh ở đấy, anh đã tổ chức một cuộc khởi nghĩa kinh khủng chống ngữ pháp.

Bút pháp của anh, những phụ âm thêm thắt của anh, sự coi thường phân từ và lối kết hợp của nó, những nét bút của anh vào đuôi các từ số nhiều, đã đem lại cho anh một trung đoàn và một cỗ đại bác.

Tất cả những nhân viên nào không chuồn tới Véc-xây, từ ông trưởng phòng vận áo rơ-đanh-gốt sờn rách cho tới người phục vụ vận đồng phục chỉnh tề, tất cả đều sợ con người nổ súng vào chính tả như vậy, ấn Nô-en và Sap-xan[39] vào tường. Biết đâu anh ta lại chẳng cũng coi thường như vậy đối với tính mạng con người!

Anh ôm hôn tôi lúc tôi đến.

- May mà Vay-ăng sắp tới, cậu ạ, anh nói với tôi, mình ngán lắm rồi! Làm thượng thư kể cũng phiền nhiễu!… Cậu không làm thượng thư, ở đâu à?

- A ha! không đâu!

Tôi sắp sửa đi thì giữa hai cánh cửa vừa mở ra, tôi thấy thò vào cái đầu của gã ở báo Fi-ga-rô, Ri-sơ-bua, hắn làm thư ký quản trị, hồi tôi viết ký sự, và mỗi khi ghi đủ con số vào sổ rồi hắn lại xây dựng đề án tiểu thuyết mà hắn mong một ngày kia sẽ bán được ba xu một dòng.

Hắn do Vi-lơ-met-xăng cử tới để yêu cầu người ta xét lại quyết định đình chỉ tờ báo.

Tôi chẳng có quyền hành to như vậy, cậu ơi!

Cái lực lượng vô danh đã chiếm lĩnh Pa-ri đang thảo ra những tuyên bố và sắc lệnh không tuân theo ông Vanh-trax, nhà báo, và là người tán thành việc cho ăn nói thả sức. Cố nhiên tôi chủ trương là ngay giữa tiếng om sòm của đại bác và ngay giữa kỳ nổi loạn, phải cho phép máy in chạy thả sức trên giấy, và tôi muốn rằng tờ Fi-ga-rô trước đã để cho tôi được tự do một thời gian lâu, nay cũng được tự do.

Nhưng anh thợ giặt đã đứng dậy.

Tự do cho tờ Fi-ga-rô à? Thôi đi! Nó xưa kia chỉ chế giễu và bôi nhọ những người xã hội và những người cộng hòa, trong lúc họ không tự bảo vệ được. Bao giờ nó cũng đã đồng tình với bọn chó săn và bọn giết người, đồng tình với việc bắt bớ và đè bẹp những người hiện đang làm cách mạng.

Anh chàng người Be-lơ-vin càng hăng lên và nổi giận:

- Đây này! Tôi nhớ có hôm Manha viết rằng muốn được yên ổn, thì phải chọn trong bọn khuấy rối lấy năm chục tên thợ hoặc quân du đãng và tống đi đầy ở Cayen… Nhưng hôm nay, nếu tôi cũng nghĩ như thế, nếu tôi cũng là một kẻ khố rách, thì tôi sẽ tống đi Ma-zax chính Vi-lơ-met-xăng, hắn, anh, tất cả bọn! Các anh đi yêu cầu người ta tóm cổ chúng tôi, và giết chết báo chí của chúng tôi. Bây giờ chúng tôi mới thực hiện một nửa chương trình của các anh thôi… thế mà các anh còn yêu sách! Anh hãy xéo đi ngay, mau lên! Những người khác có lẽ không rộng lượng như thế này đâu. Muốn khôn ngoan thì xéo!

Tay ở tòa báo Fi-ga-rô biến mất. Tôi đã cố bênh vực cái thuyết của tôi.

- Thôi Vanh-trax, cậu im đi! Những chiến sĩ công xã nghe cậu nói sẽ nghi cậu và nổi giận. Cái tờ báo đã coi họ là con mồi bỏ ngục mà lại có quyền tái bản để lại chửi bới họ! Cậu có nghĩ thế không?… Mà rồi một viên đội và một đại đội, không xin lệnh chúng ta và chống lại sự cản trở của chúng ta, sẽ tới nhảy xổ vào bọn biên tập và sẽ bắn chúng chết tươi… Cậu ưng thế à?

Anh hăng tiết lên, và xung quanh, mọi người cũng hăng tiết theo.

Người lính gác, mà lưỡi lê lấp lánh qua cửa sổ đứng lại để nghe; và lúc ông thượng thư ngừng nói, tôi thấy khẩu súng ngọ nguậy và ném cái bóng đen dài lên bức tường ngập nắng. Con người câm lặng đang làm động tác nhắm bắn những kẻ tính chuyện giải phóng cái lưỡi cho bọn chửi bới người nghèo.

- Thế ở Bộ giáo dục? Cậu có biết ai ở đấy không?

- Có chứ! Rui-ê gộc.

Rui-ê, một anh chàng khỏe mạnh chạc bốn chục tuổi, thân hình vạm vỡ, mặt cứ như bôi cặn rượu vang. Anh ta lắc lư người trong khi đi, vận cái quần rộng đáy bỏ ống, mũ chụp lên tai, mũi vểnh. Dường như anh khua chân khua tay để dọn đường cho nhân dân đi đàng sau anh. Người ta tìm trong bàn tay anh chiếc gậy của người đồng chí trong nhiệm vụ, hoặc chiếc gậy của viên quản trống mà anh sẽ tung lên trên một binh đoàn không chính quy.

Anh là người thợ giày, và là người cách mạng.

- Tôi đóng giày cho bà con và tôi nậy đá lát đường!

Anh cũng chẳng thạo chính tả hơn bạn đồng sự của anh ở Bộ nội vụ. Nhưng về môn lịch sử và môn kinh tế xã hội, thì người thợ giầy này còn biết nhiều hơn toàn bộ các vị có bằng cấp hợp lại và đã từng giữ cái cặp thượng thư này trước anh – cái cặp đó, hôm trước, anh đã nắn xem, với cái bĩu môi của người thành thạo về da bò hơn da dê.

Trong lúc anh vuốt sáp sợi chỉ khâu hoặc lướt lưỡi dao sắc trên tấm da dê, anh cũng dõi theo dòng tư tưởng lớn lao và cũng tự cắt lấy một địa phận riêng trong địa hạt của các nhà tư tưởng.

Và, trên diễn đàn, anh biết làm bóng bẩy và uốn nắn lời lẽ của anh như chiếc mũi giầy, mài nhọn lời nhạo như mõm giầy bôt-tin, hoặc thọc sâu lý lẽ như nện đinh vào đế đóng chêm! Trong cái túi hùng biện của anh, có cái phóng túng và cái vững vàng, cũng như trong bộ đồ xéc-giơ “diện” của anh, có cả bài vị của phu nhân lẫn guốc của thợ mộc.

Là nhà hùng biện của nơi quán rượu, kỳ quặc về tính ba lơn và những cơn nổi giận, sinh nói ngược, hùng hồn trước quầy rượu, và trong câu lạc bộ, lúc nào cũng sẵn sàng làm một chén bênh vực tất cả mọi quyền tự do… tự do say rượu cũng như tự do khác!

- Ch-ỉ c-ó h-ai vấn đề! Một: lãi của Tư bản!

Anh nói tắt. Anh nuốt chữ i, hả hê như người ta ngốn cái mũi của kẻ địch.

- Hai: tự trị! Vanh-trax, anh thì phải biết cái đó, vì anh đã đi học? Chữ đó gốc từ tiếng Hy-lạp, theo các vị tú tài nói!… Họ biết nó gốc từ đâu, nhưng không biết nó dẫn đến đâu!

Và anh vừa cười, vừa tợp một ngụm rượu!

- Các cậu hãy giải thích cho mình nghe thế nào là tự trị, xem nào! Anh chùi râu xong nói.

Mọi người chờ câu trả lời.

Giữa im lặng, anh nhắc lại:

- Tôi thì tôi bênh vực bất cứ quyền tự trị nào của khu phố, của đường phố, của các nhà…

- Thế còn hầm rượu?

- A ha, cái đó!…

Tôi tò mò muốn xem anh làm nhiệm vụ như thế nào và tôi tới phố Xanh Đô-mi-nic.

- Ông hỏi Cụ Lớn à? một tay môn lại đeo dây bạc thấy tôi đi vơ vẩn trong hành lang liền hỏi tôi.

Cụ Lớn! Hắn định giễu tôi chăng?

Tuy nhiên tôi cũng nghiêng mình làm điệu nhân vật quan trọng.

Hắn đi trước tôi lên cầu thang.

Có mùi thuốc lá, những tiếng kêu.

- Tôi đã nói là không bao giờ tôi chơi tay tư cả! Như vậy, tôi sẽ là thằng khổ sai của một ông nào đó mà tôi là canh ty à? Không, không!… Ai chơi của người nấy: tự trị!…

Tiếng bi chạm nhau.

- Phải tay kia canh ty với anh, thì đã trúng rồi!

- Phải, và tôi sẽ phải ơn anh ta! Tình cảm mà, phải không? Tôi ưng tự trị hơn, cậu cả ơi!

- Hơn nữa, còn đâu là lãi?… Lãi của Tư bản! Tôi vừa nói vừa bước vào.

Người ta vỗ vào bụng tôi, và rót rượu rum vào những chiếc cốc nhỏ.

- Chắc các anh phải yêu anh chàng kia, vì hắn sặc mùi đế giày.

- Các anh thì ưng tu lọ mực hả? chàng nghiện mực!… Mà anh đến đây làm gì? Để tống cổ bọn tôi ra cửa, phải không?

Anh tợp một ngụm nữa rồi nói.

- Tớ cóc cần! Dù thế nào cũng là một anh thợ giầy vào đảng đầu tiên, như một giáo sư Xooc-bon, và toàn bộ quân hầu, đầy tớ, văn phòng hay cần vụ cũng đã ngả mũ chào cả! Bọn tớ cũng đã nhập môn da vào Học viện ngôn ngữ Pháp, và đá đít vào truyền thống!

- Này Rui-ê, anh cho biết ai đã trao ủy nhiệm cho anh?

- À, cái đó! Vậy anh ngỡ tôi nhận được lệnh trên rồi tôi nhập ngạch chứ gì!… Hôm ấy tôi phải đem trả giầy tại khu phố này. Chính khi nhìn thấy tấm biển tôi mới nảy ra ý lên đây. Chiếc ghế bành trống không, tôi liền ngồi vào đó – và bây giờ tôi vẫn ngồi đây! Ê này, lao công, phiền bác đi kiếm cho bọn tôi ít thịt thà nhé! Một chân giò cho tôi và thịt thủ cho Tơ-li-e?… Bọn tôi ăn ở đây. Này Vanh-trax, anh ở đây chén với bọn tôi; góp phần vào!

Anh giơ chiếc mũ kê-pi để quyên góp tiền ăn.

- Chả là bọn tôi tiêu hết mấy xu của Ủy ban cho rồi: năm phơ-răng một đầu người. Bây giờ phải bỏ tiền túi ra.

Người ta đã đánh chén trong buồng ông thượng thư, tất cả năm sáu người, lại rượu nhắm thịt lợn, nên người ta bàn chuyện thời sự rất hăng.

Liệu có thắng không? Hay không thắng?

- Cóc cần! Rui-ê làu nhàu. Ta đang trong cách mạng, ta cứ ở đó!… cho tới khi nó thay đổi! Vấn đề chỉ là có thì giờ để bày tỏ mình muốn cái gì, nếu như mình không thể làm được điều mình muốn!

Rồi anh quay sang tôi, gần như nghiêm trọng:

- Có lẽ anh tưởng bọn tôi từ khi ở đây chỉ có chọc bi-a với nốc rượu? Không, anh bạn ạ! Bọn tôi đã cố nặn ra một chương trình. Đây tôi đã đẻ ra được cái này… Anh xem!

Anh rút từ túi ra vài tờ giấy nhọ nhem có mùi hồ, và đưa cho tôi.

- Anh có đọc được không? Đầy những lỗi phải không? Dù sao anh cũng cho tôi biết ý kiến anh thế nào!

Ý kiến tôi! Cứ lấy lương tâm mà nói, tôi nghĩ rằng con người “tự trị” bất kể thế nào, với bộ mặt bự rượu buồn cười ấy, nhà hùng biện nơi tửu quán ấy, có trí tuệ minh mẫn hơn, có tinh thần cao hơn những nhà bác học nước da vàng võ, dáng đi bệ vệ, mà tôi đã thấy trở nên xanh xao trên đống sách cũ, và lục tìm trong các thư viện những quy luật của của cải, lý do của sự bần cùng.

Anh ta còn biết nhiều hơn họ, biết nhiều hơn tôi! Trong những tờ giấy nhầu bẩn mà anh đưa cho tôi kia, có cả một chương trình giáo dục mà về tính đúng đắn, nó đánh đổ những giáo điều của những Viện hàn lâm và những Đại hội đồng.

Rui-ê đưa mắt theo dõi tôi.

- Anh đã đọc cái đoạn tôi đề nghị cho trẻ có rượu uống từ mười lăm tuổi chưa. Thế thì, anh bạn, anh có muốn tôi nói rõ thêm không?… Sở dĩ tôi có được một vài ý kiến và xếp đặt nó thành hàng hẳn hoi, đó là vì bao giờ tôi cũng đã kiếm đủ để nốc chai lít và làm chén cà-phê pha rượu! Người ta bảo tôi làm “cay” mũi như vậy là sai ư? Nhưng mẹ kiếp! Chính khi nào cái mũi này cay thì tư tưởng tôi mới dồi dào, chính khi nào con mắt tôi bừng lên một chút thì tôi mới nhìn sáng suốt hơn lúc nào hết!… Anh bạn trẻ ạ, anh hãy tin rằng không phải vì đạo đức mà người ta khuyên kẻ nghèo đừng uống rượu; chính vì người ta sợ cái đó làm óc họ phần nào bị rối loạn, cơ bắp họ thêm mỡ màng, và con tim họ được hâm nóng! Anh có hài lòng về cái tôi đã làm đó không? Có à… Thế thì tôi đã viết cái đó trong những cơn say toát mồ hôi đấy!

Chú thích:

[39] Noël và Chapsal là hai nhà soạn ngữ pháp đương thời.