Trong Cảnh Khốn Cùng

Một đêm mùa xuân. Trên dòng sông êm ả, cái đò cũ của bác lái Phấn từ từ trôi. Cánh buồm nâu đã biến màu xám, mỗi lúc gió thổi xuôi lại căng thẳng ra, đón lấy sức mạnh giúp đò vượt chiều nước lên.

Đến bến La đò dừng lại. Có tiếng người gọi. Vài phút sau, một bọn người gồm một người đàn ông đứng tuổi, rách rưới, một người đàn bà cục mịch bế hai đứa bé và hai đứa trẻ gầy còm ríu rít dắt nhau lên đò. Hỏi ra mới biết đó là một gia đình phu mỏ ốm đói quá từ Vàng Danh đã đi bộ từ Uông Bí tới đây, nhưng vì mỏi mệt quá đành phải đáp đò về Hải Phòng vậy.

Anh chân sào Tuyên rút con sào cắm ở dưới nước lên, đặt nằm dọc trên mui rồi chễm chệ ngồi lên cái ghế gỗ đóng ngay vào mỏm cuối đò. Anh ghì chiếc dây thép làm căng thẳng cánh buồm. Rồi Quyến, vợ bác lái Phấn, chống sào vào bờ đẩy đò ra giữa sông.

Đò lại từ từ trôi trong cái yên lặng của đêm sâu.

⚝ ❖ ⚝

Một lúc sau, tiếng gà gáy ở chòm xóm xa xa theo nhau vẳng lên. Quyến bỗng thức giấc, từ từ hé mắt nhìn bên mình nàng, vươn tay lay đầu một người đàn ông mê mệt dưới ánh sáng lù mù của ngọn đèn hoa kỳ. Nhưng người ấy không hề nhúc nhích; gương mặt xanh xao, ốm yếu, vẫn đờ đẫn. Rùng mình, Quyến quay mặt ra chỗ khác, chép miệng thở dài.

Lúc này, Quyến chán nản hết sức. Cõi lòng nàng giống hệt chiếc đò cũ kỹ va mạnh vào mỏm đá là tan tành. Quyến uể oải đưa hai tay khoanh sau gáy, nhìn thẳng lên mui thì... Quyến cũng thấy náo nức, rạo rực một cách khác thường. Nàng hình như khó thở, các thớ thịt bứt rứt buồn buồn. Đã thế, tiếng rên rỉ của chồng nàng cứ rõ rệt rót vào tai nàng với tiếng ngáy dồn dập của những khách đi đò.

Giữa một người ốm và mấy người say sưa ngủ, Quyến thật không thể định được thần trí để ngủ và quên.

Gió xuân vụt réo lên, hai sợi dây thép căng từ đầu cột buồm tới chỗ anh chân sào ngồi vẳng theo những tiếng ngân đều đều.

Quyến lại ngoảnh nhìn người chồng ốm yếu nằm bên nàng một lần nữa, đoạn Quyến quay đi mở to mắt trông ra xa, chỗ mặt sông xanh biếc lẫn sắc da trời mờ mờ.

Quyến phảng phất thấy những hình ảnh hiển hiện

từ từ.

Cũng trên dòng sông luôn luôn êm ả này, cũng với cái đò này nhưng lúc nó còn mới mẻ vững chãi, Quyến hai nách hai con sống một cuộc đời giản dị mà vui tươi. Ngày ấy cách tám năm, dạo Quyến còn trẻ măng và bác Phấn thì sức lực cường tráng, nhất là nhằm vào hồi kinh tế chưa khó khăn, đồng tiền kiếm rất dễ dãi. Chả có thế mỗi chuyến ế ra Quyến cũng nhặt được ba, bốn đồng, cứ ba hào một người khách ở Uông Bí về Phòng, giá tiền ấy bằng giá đi ôtô ngày nay.

Nhưng được ít lâu, hai đứa con nàng chết, sự làm ăn một ngày một chật vật, rồi giữa khi bắt đầu cùng quẫn, bác Phấn sinh ra tê liệt. Sau mười lăm năm đi nghề chân sào, giầm chân xuống bùn nước không biết mấy vạn lần và sáu năm ra công chèo lái một chiếc đò, bác Phấn đã kiệt sức, và khi sức đã kiệt, bác đành phó thác sinh mệnh mình trong tay vợ và trời.

Ngày sung túc, êm đềm đã mất! Nghĩ mà tiếc! Biết không thể sao có lại, bác Phấn thường an ủi vợ đừng than thở oán trách số phận làm gì. Bác tin thật người vợ hết lòng thương yêu bác kia đã dần quên những ngày xưa vui sướng và không cho sự làm ăn hiện tại là khổ sở. Bác đinh ninh đàn bà đều nhẹ dạ, nông nổi, không quản ngại một sự gì trong cảnh khốn cùng lầm than nếu cùng có chồng con chịu đựng, chia sẻ.

Không! Quyến đâu như bác tưởng? Trước kia Quyến đã cảm động vì những lời hát tình tứ của bác mà bỏ cha mẹ anh em theo bác, thì ngày nay Quyến cũng phải chua xót vì cảnh trụy lạc của đời chồng và đời mình. Quyến tủi thân và hết sức thèm muốn sự êm đềm đã mất, mất hẳn, không phương vớt vát.

Rồi chẳng khác gì tiếng hát nồng nàn yêu thương của bác Phấn, tiếng sông vọng gió, tiếng ruộng rì rào, tiếng ngàn cây man mác mơ hồ làm vọng trong lòng Quyến một thứ tiếng thổn thức của những ước mong rạo rực. Rồi nhìn đâu Quyến cũng thấy những cái để mà buồn, để mà thẹn, mà rỏ nước mắt khóc than...

Gần đến Quảng Yên đò chạy chậm chậm vì gió thổi rất nhẹ. Anh chân sào phải khéo léo hết sức để lựa chiều xoay cánh buồm. Vô ích, đò như ngừng lại, và quả thật, vài giây sau, đò đứng sững trong một vụng nước không sâu lắm.

Tiếng dây thép cọ xát cột buồm liên tiếp nhau, cánh buồm xám không mảy may rung động.

Thấy thế, Quyến cất tiếng hỏi:

- Anh Tuyên, đò không chạy nữa à?

- Phải, không gió thì chạy sao được.

- Kìa! Đương thổi to cơ mà.

- Nhưng giờ hết rồi bác ạ.

Dứt lời, anh chân sào đứng lên, vươn vai thở hắt mạnh ra một cái. Hai mắt anh thoáng gặp cặp mắt Quyến long lanh, thì vẫn lại cái cảm giác rạo rực ấy miên man trong khắp thân thể anh. Bất giác anh bật nói:

- Lạ nhỉ?

Quyến ngờ vực hỏi:

- Cái gì thế anh?

Anh chân sào lúng túng:

- Không bác ạ.

Nói đoạn, anh ngồi xuống và ngây người ra nhìn Quyến. Cái ý nghĩ chiếm đoạt táo bạo trở lại trong tâm trí anh. Anh lại bối rối vì những câu hỏi hiện ra trong trí tưởng anh:

- Có thể giữ mãi được không?

- Có thể bỏ qua mãi những cơ hội tốt đẹp được không?

Chợt, gió xuân nổi lên, mạnh hơn trước nhiều. Vội vàng, anh chân sào ghì hai đầu gối đẩy chệch cái núm gỗ của bánh lái về bên trái và kéo thẳng cánh buồm.

Vừa nhúng tay vào việc làm, anh nhẹ hẳn người đi, anh mỉm cười:

- Không thể thế được! Mặt mũi nào.

Ở trong khoang, Quyến càng rạo rực hơn, sau khi anh chân sào nhìn nàng, vì Quyến đã nhận ra rằng ý muốn của nàng chắc chắn sẽ thành đạt nếu nàng ngỏ một nhời, chỉ một nhời thôi.

Anh chân sào không cảm nàng sao hằng ngày và mới rồi lại đắm đuối trông nàng như thế?

Lòng Quyến càng sôi lên:

- Phải liều! Liều một bước thôi mà.

Theo sau nhời nói, bao nhiêu hình ảnh sáng sủa rực rỡ cứ thứ tự liên tiếp nhau vẽ ra trong trí tưởng Quyến.

Trên một dòng sông nào đấy, hai bên bờ cũng có núi non đồng ruộng tịch mịch, Quyến cùng với anh chân sào trẻ tuổi đẹp đẽ mà bấy lâu nàng mơ ước kia sống cuộc đời êm đềm như xưa. Một cái đò mới mẻ, chắc chắn, người chồng tráng kiện nở nang, sự làm việc hòa hợp vui vẻ và tình yêu nồng nàn mà tha thiết với đời. Rồi mỗi khi cảm thấy đời đầy đủ tốt đẹp, nàng lại cất giọng hát những câu hát của thời con gái nhí nhảnh không lo nghĩ, không bị câu thúc.

Quá Quảng Yên được một quãng xa thì đằng đông bắt đầu mờ mờ sáng. Dòng sông xanh biếc lấp lánh những ánh trước vàng nhạt sau vàng tươi, sau hồng phớt. Rồi cả mảng trời bên bờ tay trái óng mượt như tấm màn nhung đỏ viền lơ.

Trừ bốn đứa trẻ con, tất cả hành khách trong khoang đều dụi mắt gọi nhau dậy. Quyến chờ ai nấy sửa soạn hành lý đâu đấy thì thu tiền đò. Tốp bốn người đàn ông xuống đò trước nhất đưa cho Quyến sáu hào, rồi đến hai ông cụ già trả ba hào. Còn người đàn ông và người đàn bà nọ vẫn trông nhau lấm lét.

- Kìa hai bác cho tiền chứ, sắp đến Phòng rồi.

Người đàn bà đưa cặp mắt sợ sệt nhìn chồng. Người đàn ông chau mày suy nghĩ, một tay cởi nút thắt lưng đũi bạc phếch. Quyến đưa mắt thấy hai ngón tay người ấy vân vê một cọc xu ước chừng hơn một hào, và người vợ càng len lén nhìn mình, thì Quyến hiểu ngay ra nguyên nhân sự chậm chạp này. Nàng dằn tiếng:

- Hai bác thiếu tiền đò phải không?

Người đàn bà vội hất hàm bảo chồng:

- Kìa mình, còn tất cả bao nhiêu?

Người chồng chép miệng, hai tay trân trọng cầm buộc xu đồng đưa cho Quyến, giọng khẩn khoản:

- Thôi, chả giấu gì bà, vợ chồng cháu túng đói quá, ở "min" cũng chết mà về quê cũng chết, thì thà về nhà quê chết còn hơn, vậy vợ chồng cháu đành dắt díu nhau về làng, chả may đi đến La thì hai đứa bé cảm nắng lên cơn sốt, chúng cháu đành liều xuống đò bà. Tất cả vợ chồng con cái nhà cháu chỉ có hai hào để ăn đường từ Phòng về Nam, đây, xin đưa bà một hào, bà làm phúc cho hai vợ chồng chúng cháu.

Dứt lời, muốn tỏ rằng mình không dám giấu giếm đồng nào, cả hai vợ chồng đều giũ tung gói quần áo cho Quyến xem, đoạn người vợ sụp xuống lạy Quyến.

Thoạt nghe Quyến đã nổi giận, nhưng khi thấy sự quỵ lụy của vợ chồng nhà này và bốn đứa trẻ gầy còm nheo nhóc, Quyến dẹp ngay được sự bực tức. Nàng xua tay:

- Không, tôi không lấy lạy của bác đâu. Tôi cho lại một hào ấy mà ăn đường. Nhưng bận sau thì chớ có xuống liều đò của bất kỳ ai đấy!

Quyến bỏ tiền của những người kia trả vào ruột tượng xong thì quay ra nhóm bếp đun nước pha chè tầu cho chồng.

Mặt trời đã lên cao, rắc xuống mặt sông những ánh vàng chói lọi. Vài tia nắng xiên qua cánh buồm nô giỡn trên mặt Quyến, làm nổi bật sắc má hồng dưới hai quầng mắt thâm mơ màng. Gió xuân êm mát reo vù vù, đưa tạt ngọn lửa về một bên. Gần ngọn lửa phấp phới, gương mặt bác Phấn vẫn buồn thảm vô cùng. Hơi nóng dịu dàng không thể nào đổi được da xanh xám nên hồng hào. Có lẽ, không một chút xuân khí nhẹ nhàng nào có thể truyền vào cái thân thể tê liệt kia những cảm giác mới lạ. Có lẽ, cho đến ngày trọn đời, trói buộc với tấm xác thịt vô ích kia bằng mớ dây thương yêu bắt buộc, Quyến rồi cũng trở nên vô ích thôi!

Bọt nước sôi bỗng trào ra ngoài. Mấy đầu củi thoi thóp cháy bị dập tắt, bốc khói âm ỉ. Quyến nhấc ấm nước lên, tự nhiên nàng rùng cả mình.

Chờ Quyến chuyên cho chồng một chén tống đầy nước xong, người đàn bà bế hai con lại xin nước cho chúng nó uống. Rồi bác ta vạch vú cho chúng nó bú; còn người chồng giở gói cơm nắm ra cắt làm mười khoanh, chia đều cho hai đứa nhớn.

Chắc hai thằng này đói lắm nên thoáng mắt đã ăn hết nắm cơm. Còn một nắm, bố chúng định cắt nốt thì người đàn bà nhai đầy mồm cơm để mớm thêm cho con, lúng búng nói:

- Thôi mình ạ, nắm này để dành đến trưa chứ, không thì tiền đâu mà mua cơm?

- Trưa sẽ hay. Giờ chúng đói thì cứ cho chúng ăn.

Nhưng hai đứa trẻ ấy không thể ăn thêm được bốn khoanh nữa vì cơm nắm khô quá và không có lấy một tí muối vừng để chấm hay con cá nướng để ăn kèm. Cả hai đều chép miệng. Tưởng chúng chỉ háu đói trong chốc lát nhưng khi ăn tí chút thì lửng dạ ngay, người đàn bà liền trách chồng:

- Đấy tôi đã bảo mà! Bây giờ chúng bỏ mứa thì ai ăn? Phí quá!

Người chồng dịu nhời đáp:

- Mình hỏi lẩn thẩn quá, cơm đã khô, đến đói ngấu mà chúng còn chả ăn được, nữa là để đến chiều. Mà chúng ăn không hết thì mẹ nó và tôi không đổ được vào miệng hay sao mà phí quá!

Người vợ làm lành:

- Ừ thì mình và tôi ăn đi nào.

Người chồng lắc đầu chối từ:

- Không, tôi không đói, vậy mình ăn cả đi để lấy sữa cho con.

Người vợ cố ép nhưng bác ta nhất định nhường phần.

Trước bữa cơm thiếu thốn của cái gia đình khốn cùng lang thang này, Quyến chăm chú nhìn. Nhất là sự săn sóc âu yếm vợ con của người đàn ông xác xơ, rách rưới, nom tiều tụy quá thể, được Quyến để ý hơn cả. Những vết sẹo chằng chịt trên khuôn mặt người đàn ông cháy nắng đen sạm ấy chẳng còn vẻ gì hung tợn bạc ác hết.

Đò áp mạn ngay sau chợ Sắt. Bọn đàn ông và hai cụ già lên trước, vợ chồng nhà nọ một lúc lâu sau mới dắt díu nhau lên. Người đàn bà hai nách hai con, khép nép dò từng bước theo sau chồng dắt hai thằng nhớn.

Vừa lên khỏi bờ, người đàn ông lảo đảo, tay chới với chưa kịp bấu lấy vợ thì đã ngã vật xuống đường. Người đàn bà vội vàng đặt hai con lên một tấm gỗ, cúi ôm xốc chồng lên. Chị ta xanh mắt nhìn chồng da mặt nhợt nhạt, miệng xùi bọt, mắt nhắm nghiền.

Phu phen và các người bán quà bánh chạy lại xúm xít chung quanh, cả Quyến và anh chân sào.

Người ta đã mỏi tay giật tóc mãi người đàn ông và vợ bác ta đã khản tiếng hú hồn vía bác mà bác vẫn nằm thẳng rẵng, mê man trong lòng người đàn bà run lẩy bẩy. Mười lăm phút rồi mà bác ta vẫn không lên tiếng, vẫn cứng đờ như một xác chết, miệng vẫn đầy dãi dớt.

Người ta đều lộ vẻ băn khoăn. Người ta đều hồi hộp. Người ta đều lo sợ không thể cứu chữa người đàn ông khốn nạn này. Quyến nhìn cái thân hình gầy còm, xác xơ, bất động cũng không sao ngăn cản những ý nghĩ khủng khiếp tràn lên tâm trí. Quyến cũng lo người ấy chết... và Quyến cảm động tưởng tượng đến sự cơ cực đày đọa mấy mẹ con bơ vơ không người cứu giúp kia. Trong cảnh góa bụa, trong cảnh côi cút, những ngày sống của người đàn bà và của bốn đứa trẻ khốn nạn còn sáng sủa được sao.

Chợt một ông già khễ nễ bưng đến một nồi cháo đậu xanh vừa chín tới. Ông cụ mở vung ra, ấp mặt người đàn ông gần sát miệng nồi và lấy một cái chăn vải nâu trùm lên.

Trong làn hơi cháo bốc nóng rực, người đàn ông chợt cựa quậy. Mọi người đứng xem liền vỗ tay reo ầm lên:

- Tỉnh rồi! Tỉnh rồi!

Ông cụ già lên tiếng nói:

- Trùm kín, thật kín mặt bác ấy cho tôi. Chắc bác ấy đói quá lả đi đấy chứ không phải trúng phong đâu.

Ông cụ già vừa dứt lời, người đàn bà ngước cặp mắt đầy lệ nhìn cụ mếu máo:

- Không phải đâu cụ ạ, nhà cháu trúng phong đấy, chứ mới không ăn vài bữa thì làm gì đã sinh chứng ra như thế này.

Nghe người đàn bà chân thật kia cãi chữa, Quyến lắc đầu:

- Vài bốn ngày... mới... mới nhịn đói có vài ngày.

Đêm hôm sau đò nhổ sào trở về Uông Bí. Cũng như đêm vừa qua, đêm nay thật êm ả trong cảnh trăng mờ sao thưa.

Thay anh chân sào, Quyến vừa bẻ lái vừa lựa chiều gió kéo buồm. Nhưng khác hẳn mọi ngày, Quyến không còn chút dấu vết của những tư tưởng hắc ám vẩn đục tâm hồn. Nàng mất hết cả mọi sự buồn bã chán nản, nàng thấy lòng nhẹ nhàng sáng sủa và đời êm đềm dễ chịu như về mấy năm xưa đầy đủ hạnh phúc.

Quyến không hiểu tại sao lại có sự thay đổi nhanh chóng và lớn lao như thế trong đời nàng. Hết sức suy nghĩ, Quyến chỉ mơ hồ cảm thấy rằng nàng đã rung động, trước tình yêu thương thấm thía nồng nàn của người đàn ông nọ trong cảnh khốn cùng đối với vợ con. Quyến hổ thẹn vì đã có những ý nghĩ bất chính. Quyến hối hận vì đã có cái dã tâm muốn xa lánh người chồng tàng tật cùng khổ để vui sướng thảnh thơi ở những nơi xa lạ.

Trông dòng sông lặng lẽ dưới vùng trời tối tăm, Quyến bỗng rùng mình.

1937