Tôi Dạy Học

Những trường ấy ở những vùng ngoại ô mà nhà cửa chen chúc trong một làn không khí nồng nực mùi hôi thối của rác rưởi và ao lầy, ở những ngõ hẻm giữa những phố xá sầm uất mà người và vật lúc nhúc trong nhớp nháp, bụi bậm. Những tốp học trò lóc nhóc từ sáu, bảy tới mười tuổi, trông coi và dạy bảo là những ông thầy cằn cỗi, bơ phờ, trạc bốn, năm mươi, hay những cậu giáo mười bảy, mười tám tuổi, cuộc đời xơ xác và tâm hồn đầy chán nản. Những trường ấy cũng như những kẻ trọng tội bị truy nã, lẩn lút trong những gian nhà ở góc vườn, ở xó gác, hay ở dưới hàng hiên.

Vì học trò không lấy được giấy khai sinh và là con những gia đình cùng khổ. Vì thầy dạy không có giấy phép bởi khai trình khó khăn, phiền phức và không thể chạy được nào tiền đóng bàn ghế, tiền thuê nhà trong lúc sinh hoạt vô cùng đắt đỏ này.

Học lẩn lút mỗi tháng mất từ bốn, năm tới sáu bảy hào, dạy lẩn lút từng giờ lo sợ hồi hộp mỗi tháng kiếm sáu bảy đồng bạc, món tiền nuôi sống một cách hèn hạ những con người nheo nhóc: dở trò, dở thầy!

⚝ ❖ ⚝

Hơn ba năm, tôi đã là một "cậu giáo". Hơn ba năm, tôi đã nhờ cái nghề gõ đầu trẻ lẩn lút này mà nuôi sống được miệng tôi, được người mẹ hiền quá của tôi, được người chú dượng khờ khạo, lẩm cẩm và đứa em gái dại dột của tôi.

Xóm tôi ở là xóm C. Cái xóm mà người lạ lớ ngớ đi vào thì không thể nào tránh được nạn bớp mũ, giật khăn ở những con đường chật hẹp, ngoằn ngoèo, hai bên ngập ngụa rác rưởi.

Một cái xóm cặn bã! Nó chứa chấp một phần đông phu Sáu Kho - những phu đanh đá, ngỗ ngược cả từ đứa con gái còn để tóc xõa đến người đàn bà đã có bảy, tám con, những tốp làm xe thất thường, những bọn thợ linh tinh, những đàn bà buôn thúng bán bưng và những me tây, gái kiếm tiền cùng mạt nhất.

Một cái xóm mà đường đi thường lụt máu! Vì một cái mở bát chạc, một ván bài ù không được tiền, một giọng cười khiêu khích của người con gái không cần đẹp lắm nhưng lẳng lơ.

Nhưng mọi người đối với tôi đều tử tế. Họ mến tôi lắm. Những cha mẹ học trò dù hung bạo chừng nào cũng kính nể tôi. Vì tôi là cậu giáo, người đã dạy con cái họ...

- Chữ này là chữ C, nó giống cái lưỡi câu.

- Chữ này là chữ O, nó tròn như quả trứng gà.

- Chữ này là chữ Ơ, thì thêm cái móc.

- Chữ Ô thì thêm cái dấu mũ.

- Lơ đanhđông là gà sống tây.

- La punlơ là gà mái.

- Perơ là cha.

- Merơ là mẹ.

Và nào luân lý, vệ sinh, toán pháp, địa dư.

Ba tháng, mỗi tháng bốn hào, tất cả một đồng hai, món tiền thường thua những lúc mở bát liều. Chỉ mất có một đồng hai mà các cha mẹ nọ được xem con mình viết, con mình làm tính, và sung sướng khi nghe nó đọc lai nhai những bài học thuộc lòng của tôi đặt ra:

... Đàn con ngày khôn lớn

Cha mẹ ngày héo hon,

Sữa mẹ dần cạn hết,

Thân cha một gầy mòn

Làm con nên nghĩ tới

Công ơn trời bể kia,

Giữ tình thương đằm thắm,

Đừng bao giờ san chia...

... Hơn ba năm, cái gia đình bốn người của tôi đã sống bằng số tiền học thu hằng tháng. Hơn ba năm, chúng tôi yên lặng sống trong hai căn nhà: một căn, kê một cái giường, một cánh phản và một hòm chân, dưới đó xếp nào thạp gạo, vại dưa, rổ bát, nồi niêu, một căn có khoét cửa sổ hẳn hoi và không che liếp. Gian thứ hai này là gian lớp học, kê chật ních bốn cái bàn học dài và bốn hàng ghế bằng chân niễng và các ghế đẩu ghép lại, hay một mảnh ván kê lên bệ gạch. Hơn ba năm, tôi đã sống với hơn hai mươi học trò, ngồi chen chúc nhau, có khi phải leo cả lên cái bàn một chân của thầy giáo - hơn hai mươi đứa trẻ lau nhau, rách rưới con các phu phen, người buôn bán nhỏ nhặt, gánh nước, bồi bếp.

Đầu tháng, giữa tháng, cuối tháng, con vào học ngày nào họ trả tiền ngày ấy. Họ trả rất sòng phẳng vì cậu giáo nghèo, và hơn nữa, họ còn tỏ ý thương và mến tôi. Tôi còn ít tuổi, mới mười bảy. Họ chỉ thấy tôi chúi mũi vào sách và cặm cụi viết. Họ chẳng biết tôi viết những gì mà cứ hết tập này lại tiếp luôn tập giấy khác, và đêm nào cũng như đêm nào, khuya lắm mới tắt đèn.

Hơn ba năm, tôi đã yên lặng sống trong sự cần mẫn làm việc, trong sự túng thiếu luôn luôn và trong tình thương xót của một người mẹ và một người em gái muốn có việc làm mà không sao được.

Hơn ba năm, tôi đã sống bằng đồng tiền máu mủ của những cha mẹ cũng cùng khổ như tôi hay có khi hơn tôi.

Đã có lần tôi hỏi một đứa học trò thường thiếu tiền học:

- Bá (1)cháu lĩnh lương chưa?

-----

(1) Bá: bố.

Con bé tóc xoã hung hung và óng ánh như tơ này ngước mắt nhìn tôi. Mắt nâu trong của nó mờ đi sau những màng nước dày và óng ánh, nó nghẹn ngào:

- Thưa cậu, bá cháu mất việc từ tháng trước rồi!

Và một đứa nữa:

- U cháu nghỉ chợ hay sao mà cháu chưa trả cậu tiền?

Thằng bé để tóc rẽ và lúc nào cũng có nụ cười trong đôi mắt sáng ấy, đáp lời tôi gọn lỏn:

- U cháu mới đẻ hai em bé thì đi sao được!

Tôi đã cố gắng giữ tiếng nấc trong cổ họng và quay rất nhanh mặt đi để chùi nước mắt khi thằng An béo xị và ụt ịt như con lợn khoe với tôi:

- Thưa cậu bá con bị bắt bỏ "bóp"!

- Sao thế cháu?

Thằng An nói nhiều lắm, nhưng tôi không muốn nhắc lại, vì mỗi lời ngọng nghịu của đứa trẻ mới chín tuổi đầu mà đã chịu đói luôn luôn này, như một mũi kim ấn từ từ vào tim tôi.

- Thưa cậu người ta bắt cả gánh hàng của bá cháu nữa.

An, Phòng! Như! Lết!... các em nhỏ của tôi! Cha mẹ các em đã giúp tôi sống trong ba năm đói kém và cùng cực vô cùng, ba năm mà tôi luôn luôn hồi hộp lo sợ mỗi khi có đội xếp tây, hay ta cũng vậy, đi vào trong xóm! Nhưng ba năm ấy, các em đã cho tôi nhiều phút sung sướng đến tê tái khi các em biết đọc, biết viết chữ quốc ngữ chỉ sau vài tháng, và khi các em bi bô đọc những tiếng một chữ Pháp. Trong ba năm các em đã cho tôi hưởng một cách thầm lặng nhưng thấm thía tình quyến luyến trìu mến của bầy chim nhỏ với một bàn tay thương mến dịu dàng tung thóc.

... Xa xôi lắm, hơn bốn năm rồi! Tôi thôi nghề gõ đầu trẻ này được hơn bốn năm. Sự hoạt động đã lôi cuốn tôi đi hết tỉnh này sang tỉnh khác và các sự thay đổi dồn dập trong đời đã làm mờ đi bao nhiêu kỷ niệm của ba năm tôi kiếm sống một cách lẩn lút như kẻ gian ác! Mỗi khi tôi nhìn về quãng dĩ vãng tối tăm kia, mắt tôi vẫn lạnh rợi như nhìn một cảnh gì hoang vắng qua làn mưa bụi mau hạt về một chiều đông mịt mờ...

1938