- II -

HÔM nào con nó đi Bắc ninh thi, thầy mày có đưa đi không?

Một buổi tối bà Ký hỏi chồng như vậy. Hai ông bà bàn nhau về việc con đi thì, đứa con lớn ấy là hy vọng chung của họ. Ông Ký mong con đậu được ‘‘diplôme’’ rồi đi làm để dẫn dắt mấy đứa em. Bà Ký cũng mong con đậu ‘‘diplôme’’ rồi đi làm để bà được cái hãnh diện mỗi khi nói đến con, rồi sau này già, bà có thể ở với nó. Cả hai vợ chồng cùng đặt ước vọng của mình vào đứa con lớn. Đứa con ấy, thằng Đức đã không phụ lòng cha mẹ, năm học ấy nó được nhất lớp. Nhất lớp cố nhiên là phải đỗ, không còn nghi ngờ chỉ nữa.

Ông bà Ký Thảo vui vẻ bàn với nhau việc con sang Bắc Ninh thi. Bổn phận đối với con đi thi của bà Ký đã xong rồi. Thằng bé mười bốn tuổi ấy được mẹ may cho một cái áo lương đằng thật đen thật tốt và một đôi ‘‘săng đan’’ cũng thực đẹp; đôi sang đan ấy, bà Ký đã phải nhờ ông Minh Thịnh mua tận Hà nội một đồng hai bạc. Còn một tuần lễ nữa mới thi, thằng Đức đã có áo mặc, đã có giầy đi. Đi lên trường, đi ra phố, chưa bao giờ thằng bé sung sướng đến thế.

Còn ông Ký, con đi thi, ông cũng nhớ phận ông. Nghe vợ hỏi, ông trả lời:

- Thứ hai nó thi thì chủ nhật tôi cùng sang với nó một buổi. Đưa lại đằng nhà giảng gửi ông Thọ ở đấy. Ông bà ấy tốt lắm tôi đã biết. Mà cũng chẳng đâu rộng rãi bằng ở đấy được, xem có tiện không, không thì ta đem theo cái màn đi, ngủ nhờ ở buồng nhà giảng, còn ăn cơm ở đâu thì ăn.

Thằng Đức muốn được đi một mình để cùng trọ với mấy người bạn, nhưng không dám nói ra. Nó cũng chẳng biết rằng đi trọ ở hàng cơm thì khổ sở hơn là ở nhà người quen, chỉ thấy có nhiều bạn cùng ở thì cho là thích. Thằng bé vốn hay vâng lời cha mẹ, nên dù nghĩ thầm trong lòng thế chăng nữa, đến hôm sang Bắc ninh cũng у như lời ông Ký sắp đặt.

Bước chân lên tàu, thằng bé đã thấy hồi hộp rồi. Đặt cái cặp bên cạnh cha nó ra đầu toa nhìn lại tỉnh lỵ, nhìn lại những cây soan tây hoa nở đỏ ối. Từ năm còn nhỏ nó đã biết rằng màu đỏ rực của hoa soan, ấy là hy vọng của những kẻ học trò. Liên miên, Đức nhớ lại mấy năm học đã qua rồi. Nó nhớ lại để mà hy vọng, để mà tự tin. Nhớ lại mấy năm tức là nhớ lại tất cả những sự cố công, gắng sức. Năm học lớp ba, nó thứ tư, tuy không may trượt mất phần chữ Pháp bằng Sơ học yếu lược, nhưng nó vẫn có thể tự hào rằng học khá. Lên lớp nhì năm thứ nhất, nó tụt xuống thứ bảy rồi lớp nhì năm thứ hai nó tụt xuống thứ mười, nó cũng hậm hực là đã tiến bộ giật lùi nhưng lại tự an ủi rằng học trò ‘‘đúp’’ nhiều quá. Rồi lên lớp nhất, Đức thứ nhất! Chính nó cũng không dám ngờ như vậy. Từ đầu năm, nó chỉ ước sao được trong số mười người. Về toán nó có khá vào bực nhất nhì thực đấy, nhưng về chữ Pháp nó chỉ vào quãng hơn trung bình một tý. Một năm có hai kỳ cộng sổ, kỳ đầu nó nghỉ mất hai bài giá tính theo điểm trung bình thì nó được toại nguyện, nhưng tính theo nốt ( noter= điểm ghi) cộng, ai nhiều người ấy nhất, nó phải thứ hai mươi tư; kỳ thứ hai, nó nhất định không nghỉ một bài nào, và thực là sung sướng, nó được nhất!

Như các nhà khác phong lưu thì được nhất trong lớp thể nào cha mẹ cũng thưởng cho cái nọ, cái kia, nhưng Đức tự biết lắm dù nó nhất hay thứ mấy thì cũng vẫn thế thôi. Không mong được đồ vật gì đã đành, cũng không mong gì một lời khen ngợi nữa. Ở cái gia đình đông con vẫn thế! Từ thủa lên mười, thằng bé này thèm nhiều thứ lắm nhưng chưa một lần nào được thỏa mãn. Năm học lớp ba, nó thèm mấy hào chỉ để tập xe đạp, cha mẹ nó không cho nó phải ăn bớt từng xu mua tập giấy và nói dối mua cái thước kẻ, bút chì. Năm học lớp nhì năm thứ nhất, nó thèm một cái tàu thủy bằng sắt đốt lửa thì chạy được: năm học lớp nhì năm thứ hai và cả năm học lớp nhất nữa, nó thèm một cái máy ảnh nhỏ hiệu Sida giá hai đồng rưỡi mà thằng Tô là bạn nó có, thèm cái máy ảnh chán nó thèm một cái đàn mandoline giá ba, bốn đồng gì đó. Nó biết rằng cha mẹ nó không cho cũng vì cha mẹ nó nghèo...

Đứng trên tàu, thằng Đức nhớ lại những sự đắc thắng trong lớp đồng thời cả những nỗi thất vọng và cay đắng của một đứa trẻ nghèo và nhiều em. Nó thấy buồn nhè nhẹ như luồng gió hai bên tàu lọt vào chút ít làm bay tà áo. Buồn rồi nó hy vọng, nó hy vọng kỳ thi này đậu xong, một người khác cha mẹ nó chú bác chẳng hạn sẽ thưởng cho nó cái mà nó muốn. Nó lại được đi Hà nội; Hà nội hay là thiên đường của các đứa trẻ ở tỉnh nhỏ.

Tàu đến ga Chợ Nhớn, lúc ấy mới mười giờ. Hai cha con dắt nhau vào hiệu phở ăn mỗi người một bát và mấy cái bánh ngọt rồi mới vào nhà giảng đạo Tin lành. Quả như lời ông Ký, ông Thọ giảng đạo ở đây thực là dễ chịu. Ông Ký vừa ngỏ lời xong, ông ta đã vui vẻ nhận lời:

- Được ông không ngại, ông cứ để cậu ấy ở đây là được rồi. Anh em trong Chúa ấy có nề hà gì sự đó ạ.

Rồi đến bữa cơm ngoài mấy câu cầu nguyện thường ra, thằng Đức nghe thấy và cảm động biết chừng nào, ông Thọ cầu Chúa cho nó đậu. Nó càng thấy phấn khởi và càng tin rằng mình không thể trượt được. Sức nó có thể đỗ thì đã đành, mà bao nhiêu người mong cho nó đỗ!

Ngoài cha mẹ và những người thân, đã ông giáo Ngọ dạy nó rồi, bây giờ lại ông Thọ nữa...

Buổi chiều đưa cha ra ga, lúc trở về gặp một thằng bạn rủ đi chơi, nó đã từ chối không do dự:

- Thôi mày đi chơi, tao còn quay về xem qua một ít ‘‘phốt dictée” (faute dictée = lỗi chính tả) đã.

Thằng bạn nó bĩu dài cái môi dưới để khinh bỉ:

- Mày gạo quanh năm rồi chưa đủ hay sao mà đến bây giờ còn gạo nữa. Tao cho trượt lại tha hồ mà khóc. Cứ đi chơi như tao trượt hay đỗ không cần rồi tự khắc đỗ cho mày coi. Thi có cần gì học nhiều đâu, em ơi!

Thằng Đức không cho lời thằng bạn là phải. Còn phải làm sao được, một đứa học trò tốt như nó có bao giờ nghĩ thế đâu!

Sáng hôm sau, trước khi đến trường thi, ông bà Thọ lại cầu nguyện xin Chúa cho nó đỗ một lượt nữa, rồi lúc nó đi ông bà ấy lại chúc một câu:

- Chúc cậu gặp nhiều sự may mắn, đậu cho ông bà mừng nhé!

Nhưng thằng Đức chẳng gặp sự may mắn nào cả. Có bài ám tả lơ đễnh thế nào, đến trưa về xem báo thấy mất đến ba ‘‘phốt’’.

- Ba phốt thế nào chẳng đỗ. Rédaction (bài viết)của mình khá làm gì chẳng đủ mười tám nốt Français. Cứ gọi là tám nốt dictée thôi, bốn nốt dictée bốn nốt questions ( câu hỏi, vấn đáp), còn mười nốt rédaction làm gì mình chẳng được mươi nốt. Biết đâu chẳng có phốt người ta ‘‘tolérer’’( ân xá) hay đánh nhẹ nữa.

Nó vẫn tin rằng mình đỗ. Nó vẫn tin và nó muốn tin như vậy lắm nên lại tự nhủ một lượt nữa:

- Hai con tính buổi chiều nay thì ăn tươi.

Hai con tính quả nhiên nó làm đúng cả. Nhưng đúng vẫn chưa đủ may mắn. Làm tính vào giấy nháp hẳn hoi, Đức ta đã dại dột đưa cho thằng bạn ngồi bên. Nhưng chẳng biết cái cô đầm coi lớp ấy có đánh dấu không!

Ngày hôm đó, thi viết xong nhưng lại còn cách một ngày nữa mới bảng vào vấn đáp. Trong lúc chưa biết mình đỗ hay không ấy, nó vẫn ở lại Bắc Ninh và đem những quyển vở từ đầu năm mang theo ra học lại.

Nhưng hỡi ơi (có nên đánh một cái dấu than không,) đến hôm treo bảng không thấy có tên Vũ đình Đức. Nó xem đi xem lại từ đầu đến cuối cố tưởng rằng mắt mình hoa lên chưa nhìn rõ, nhưng thực rồi, tên nó không có thực rồi, nó trượt thực rồi.

Lao đao cả người nó thất thểu bước ra đường thì gặp thằng Tô, thằng bạn sắp hàng thứ nhì trong lớp dưới nó một bực.

- ‘‘Moa’’ hỏng rồi.

- ‘‘Моа’’ cũng vậy. Lớp mình năm nay năm mươi mốt đỗ có hai mươi chín. Nhất là ‘‘toa’’, nhì là ‘‘moa’’, ba là Thụ, chúng ta trượt cả, rồi sáu hay tám chín trượt cả. Còn những thằng như thằng Đối thằng Tắc chẳng hạn thì chúng nó đỗ đấy. ‘‘Moa’’ ra tàu về đây.

Thằng Đức bắt tay bạn về nhà ông thầy giảng và bước vào trong nhà đã khóc như một cái vòi máy nước. Ông bà Thọ lại an ủi:

- Thôi, cậu nín đi, đừng làm chi mà buồn. Chẳng qua là sự sắp đặt của Chúa, biết đâu cậu hỏng kỳ thi này lại có cái may khác.

Nó không muốn nói đến Chúa làm gì nữa, nó không tin có Chúa nữa dù bao nhiêu năm rồi từ ngày thày nó theo đạo Tin lành, người ta vẫn bảo nó có một Chúa. Không, không có ông Chúa nào cả hay nếu có thì cái ông Chúa ấy ác quá. Thằng bé nhớ lại hết cả những nỗi thất vọng, cay đắng vì không được thỏa mãn. Lần này nó lại thất vọng một lần nữa. Mai đây, nó trở về Bắc giang làm gì, học lại một năm lớp nhất chăng? Trời, cả một năm dài dằng dặc.

Ông bà Thọ lại quỳ xuống cầu nguyện ‘‘Xin Chúa an ủi em bé này’’, những người truyền đạo đến là hay, lúc nào họ cũng cầu nguyện được, thằng Đức nghĩ như vậy, nhưng cũng vẫn cảm động vì lòng tốt của hai người không phải là họ hàng thân thuộc của nó ấy. Nó nín không khóc rồi nghĩ vẩn nghĩ vơ nó lại hy vọng. Biết đâu, Ừ, biết đâu người ta chẳng lầm. Chiều nay cộng nốt lại, thấy tên mình, người ta sẽ gọi.

Đáng lẽ về nhà ngay, thằng Đức còn ở lại Bắc ninh cho đến hôm thi xong hẳn hoi mới về. Biết việc hỏng thì là nhất định rồi, không hy vọng gì nữa nó viết một bứt thư cho ông chú hỏi mưựn một ít sách học. Để cháu học hết 1er année (năm thứ nhất) rồi sang năm đỗ xong cháu xin vào 2èm année (năm thứ hai). Cái tuổi mười bốn chỉ nghĩ được như thế.

Trên chuyến tàu về, thằng Đức và ông giáo Ngọ, không ngờ gặp nhau.

- Thế nào, sao mà bơ phờ thế kia?

Ông giáo hỏi một câu trống không như vậy. Nó ngậm ngùi trả lời, không sao nén được tiếng thở dài:

- Thưa thầy, con trượt ạ.

Ông giáo lắc đầu nhìn trò có vẻ thương hại:

- Thầy cũng không ngờ anh trượt đấy. Nhưng thôi chẳng qua là số phận anh, đến lúc này thì thầy cũng phải nhận là có số phận thật. Thằng Đối thằng Tắc đỗ mà anh không đỗ. Nhưng có biết hỏng về cái gì không?

- Thưa thầy, nào có biết hỏng về cái gì thì đỡ ức. Con tính có thể đỗ rồi nên lại càng ra sức học oral (vấn đáp). Nhưng có hỏng thì chắc hỏng dictée.

- Sang năm thầy lại cho anh học ‘‘đúp’’ đừng buồn nữa, anh còn ít tuổi chậm một năm cũng chẳng làm gì!

Được một câu an ủi của thầy cậu bé mười bốn tuổi ấy thấy yêu thầy như Nhạc Phi chứ không ít. Lòng tự ái được phỉnh nịnh!

Nhưng chỉ được về đến nhà. Lúc ấy ông Ký đang ngồi ăn cơm, thấy cha vẻ mặt lãnh đạm quá, thằng Đức chỉ dám nói một câu rồi im:

- Con hỏng thi rồi ạ.

Thấy cha mãi chưa trả lời, nó muốn tìm vài câu cho đỡ thẹn:

- Con thành ra không may. Lớp con mấy đứa nữa thứ nhì ba, năm sáu cũng trượt cả.

Ông Ký ngắt lời con:

- Thôi trượt thì cứ biết là trượt. Có cái thư của chú Chi kia kìa.

Một câu nói của cha đủ làm thằng bé đau đớn, lại cái thư của ông chú nữa, quái, sao mới có bốn hôm mà thư đi về được ngay nhỉ.

Trong thư ông giáo mắng, không đoán cũng biết, những câu mắng tệ qúa:

…Đã dốt, đi thì hỏng thì cứ học lại một năm nữa, mày chỉ láo lếu quen, vả lại chưa học 1er année có livret, ai người ta cho vào 2èm année...