Hồi thứ nhất Lên đò - Nhân duyên
Tiếng đọc hoặc ngâm thơ từ trong hậu đài:
“Nhân duyên đến, nhân duyên đi,
Người dưng trong mộng hẹn gì với nhau.
Lá giầu chẳng đợi quả cau,
Tự nhiên tan hợp thành màu nhân duyên”
Hồi kịch này kể lại sự gặp gỡ của 11 nhân vật với nhiều nghề nghiệp và số phận khác nhau trên một chuyến đò ngang.
Sân khấu mở ra với cảnh bờ sông tiêu tao, đầy lau sậy trắng, có một con đò đơn độc để ở góc sân khấu. Bầu trời mây trôi cuồn cuộn.
Nhà thơ: (ra, nhìn quanh): Bến sông đây rồi! Có phải đây là bến Đục, bến Mê không? Đúng rồi! Sang bên kia là bờ Trong, bến Giác... (chụm tay gọi) Đò ơi! Ơi đò! Đò ơi! Ơi đò!
Có tiếng vọng khẽ như trông hang núi vọng ra: Đò ơi! Ơi đò! Đò ơi! Ơi đò!
Cô lái đò: (đi ra, vừa đi vừa lấy khăn vuông quấn vào cổ rồi lấy mặt nạ ra đeo): Đợi một chút để đeo mặt nạ đã nào! (xởi lởi) Đò đây! Đò đây! Bác sang sông hả bác?
Nhà thơ: Vâng! Tôi sang sông! Đây có phải bến Đục không cô?
Cô lái đò: Không! Không phải bác ạ! Ngày xưa ở đây gọi là bến đò Cỏ Trâu. Qua đò này là đến chợ Phù Vân. Sau này người ta gọi đây là bến đò Giời Ơi!
Nhà thơ: Sao lại Giời Ơi? Tên nghe lạ nhỉ?
Cô lái đò: Cháu chả biết! Nghe nói vùng này đất nghịch, sáng sớm nghe tiếng kêu “giời ơi” đi ra thì đã thấy có người bị cắt cổ rồi!
Nhà thơ (sợ hãi): Có thường xuyên không cô? (làm cử chỉ bị cắt cổ) Tôi muốn nói là những người bị cắt cổ ấy!
Cô lái đò (cười): Cháu chả biết. Cháu chả thấy bao giờ! (băn khoăn) Sao bác sang sông có mỗi một mình? Mà sao bác lại không đeo mặt nạ vào? Khách sang sông đều đeo mặt nạ cả mà!
Nhà thơ: Mỗi một mình! Chỉ mỗi một mình thôi, cô ạ! Ai ai cũng là người khác! “Quạnh hiu ngay giữa đất trời. Còn hơn hiu quạnh giữa người thân thương”, số phận của tôi là như thế đấy! Chỉ mỗi một mình thôi! Chỉ mỗi một mình thì đeo mặt nạ làm gì?
Cô lái đò: Hay nhỉ? Thế thì bác phải đợi đấy. Cháu chả chở một mình bác sang sông đâu! (lấy một túm lạt giang ra ngồi đan mũ) Bác làm nghề gì hả bác?
Nhà thơ: Tôi nhìn về phía trước cô ạ! Tôi là một nhà thơ... (lúng túng). Nhưng thôi, tôi nghe cô, có lẽ cũng phải đeo chiếc mặt nạ này vào thật đấy! (lấy mặt nạ ra đeo). Nhà thơ, cô ạ, đấy không phải là nghề... Tôi chỉ nhìn về phía trước mà thôi...
Cô lái đò (láu lỉnh): Bác buồn cười thật đấy! Chắc bác phải tinh mắt lắm!
Nhà thơ (khổ sở): Đúng thế đấy! Tôi là nhà tiên tri thấu thị! Tôi nhìn ra những điều người ta chẳng thấy bao giờ. Những điều như thế khiến tôi bồn chồn lo lắng...
Cô lái đò: Cháu thì chẳng phải lo gì! Cứ biết ngày nào hay ngày ấy. Đàn bà chúng cháu chỉ cần cái trước mắt thôi bác ạ! Lo chi thêm mệt! Cháu chắng cần giàu, chẳng cần danh giá làm gì! Cháu chỉ cần có đủ ăn thôi...
Nhà thơ: Đấy là bí quyết của hạnh phúc và của tuổi thanh xuân đấy, cô ạ. Hãy giữ lấy điều ấy nhé! Điều ấy rất tốt... Ô kìa! Đã có mấy người sang đò kìa!
Một đôi thanh niên nam nữ đi ra, vừa đi vừa ôm hôn nhau.
Cô gái: Kìa anh! Đến bến đò rồi!
Chàng trai: Qua đò là về đến nhà. Kể từ khi anh rời nhà lên thành phố học và làm việc thế mà đã ngót 10 năm rồi đấy!
Cô gái: Anh đi học, đi làm thỉnh thoảng cũng về nhà chứ?
Chàng trai: Có! Thỉnh thoảng cũng về nhưng lại đi ngay. Anh xung khắc với cha anh. Cả hai cha con chả bao giờ nhìn thấy mặt nhau. Ông ấy rất giỏi giang, rất nổi tiếng, lại giàu có, dưới mắt ông ấy anh chỉ là thằng bất tài, là thằng ăn hại! Anh vừa yêu vừa ghét ông ấy! Anh không cần bất cứ thứ gì của ông ấy: cả danh tiếng, cả tiền bạc, cả sự nghiệp, cả nhà cửa đất dai. Anh sẽ tự mình làm lấy hết!
Cô gái: Thế anh cần gì?
Chàng trai (hôn cô gái): Anh chỉ cần em thôi. Có em là anh có hết, mặc dầu bây giờ anh có vẻ như con số không, anh như một tên cầu bơ cầu bất, như một tên khố rách áo ôm... Tuy nhiên, anh còn rất nhiều thời gian đang ở phía trước...
Cô gái (đẩy chàng trai ra): Thôi đi anh. Xuống đò đi anh! Đeo mặt nạ vào đi! (Họ đeo mặt nạ vào cho nhau, sau đó cô gái chụm tay gọi) Cô ơi! Cho chúng cháu sang đò với!
Cô lái đò: Cô cậu xuống dưới này đi! (niềm nở) cẩn thận không ngã!
Hai người ríu rít đi lại. Chàng trai lại hôn cô gái.
Cô gái: Thôi đi! Anh điên quá!
Chàng trai: Từ khi anh biết em, anh cứ như người điên! (kêu to) Trời ơi! Tôi điên đây! Tôi điên đây!
Nhà thơ (đùa): Bây giờ chú mới điên vớ vẩn thôi, chú em ạ! Bao giờ chú sang sông, chú vào chợ Phù Vân, chú cưới cô ấy, hai người có mấy mụn con, mang công mắc nợ, chú bắt đầu bỏ mặt nạ ra, lúc ấy chú mới điên thật sự!
Chàng trai (đùa): Này em, em có nghe chú ấy nói gì không? Hay ta không sang sông nữa. Ta chí ở đây mà yêu nhau thôi!
Cô gái: Anh này! Cứ hay đùa! Bên kia sông bố mẹ đang chờ ta đấy!
Chàng trai: Mặc họ chờ! Ngày rộng tháng dài, anh còn khối thời gian! (lại hôn cô gái). Anh yêu em! Ta còn trẻ, ta chẳng có gì phải lo!
Cô gái: (đẩy chàng trai ra, hai tay đấm yêu vào ngực chàng trai): Anh khôn lắm, em chắng dại! Đàn ông các anh còn có thời gian, còn con gái chúng em chỉ có một thì, anh yêu em rồi không lấy em thì chết!
Nhà thơ: Này cô gái! Có câu rằng “Tuổi son má đỏ môi hồng. Bước chân về đến nhà chồng là thôi”. Khi người ta còn trẻ hãy tiêu vung lên! Thiếu nữ sang sông là đi đứt đấy! Hết mơ với mộng! Thế là xong giác mộng đời!
Chàng trai (với nhà thơ): Chú có vẻ như người bi quan phải không?
Nhà thơ: Không! Sao lại bi quan! Tôi chỉ nhìn về phía trước mà thôi!
Ông giáo và nhà sư ra. Ông giáo tay xách cặp. Nhà sư vai đeo túi. Cả hai đều đeo mặt nạ.
Ông giáo: Bạch thầy! Mời thầy lên đò!
Nhà sư: Không dám. Ngài mặc tôi! Ngài lên trước đi. Nam mô A di đà Phật! (đứng lại, nhường cho ông giáo đi trước rồi quay đi, thoắt cái lại đã thấy thay một mặt nạ khác).
Cô lái đồ (với ông giáo): Chào thầy giáo! Hôm nay thầy giáo cũng phải sang sông dạy học ạ? Cháu tưởng thầy về hưu, thôi dạy rồi?
Ông giáo: Cũng định về hưu đấy cô ạ... nhưng buồn quá, cứ dùng dằng thương bọn học trò, cũng lại tiếc cái cảnh chợ Phù Vân nhộn nhịp nữa... về hưu cũng phải chuẩn bị đấy, cô ạ, bây giờ tôi mới hiểu ra...
Nhà thơ: Ở đời, rút lui ra khỏi danh lợi cũng phải biết cách, đâu phải dễ dàng! Khó đấy! Khó đấy!
Ông giáo (giật mình): Chú nói gì cơ?
Nhà thơ: Tôi nói ở trong trường danh lợi, tấn công thì dễ, rút lui thì khó. Thường vẫn thế mà! Bác đã đọc truyện “Tam Quốc” của Tàu bao giờ chưa? Tướng đoạn hậu bao giờ cũng phải là Triệu Tử Long chứ tướng đoạn hậu ấm ớ là thân bại danh liệt liền!
Ông giáo: Chú ạ! Đây là chú nói đến những người có danh lợi lớn chứ như tôi đây, một giáo viên quèn cò con thì phỏng có nghĩa lý gì!
Nhà thơ: Thế bác dạy học được bao lâu rồi?
Ông giáo: 40 năm chẵn! Trường tôi dạy học ngay ở cổng chợ Phù Vân!
Nhà thơ: 40 năm dạy học thì ân oán cũng chất cao gần bằng núi Tu Di rồi. Lợi thì không lớn nhưng danh thì lớn! Đúng là bác muốn bỏ cái mặt nạ này ra cũng chẳng dễ dàng gì thật! “Mấy ai bỏ được công danh. Mấy ai bỏ được lầu xanh trở về”...
Ông giáo: Cái anh này! Ít tuổi mà sao ác khẩu thế?
Nhà thơ: Đâu! Ác khẩu gì đâu? Tôi chỉ nhìn về phía trước thôi mà!
Hai mẹ con ra. Họ như ở một nơi xa đến. Người mẹ xách va-li, cầm ô, đeo mặt nạ. Đứa con trạc 10- 15 tuổi, hồn nhiên, không đeo mặt nạ, tay loay hoay với khối ru bik.
Người mẹ (bảo đứa bé): Cẩn thận đấy con!
Đứa bé: Được rồi! Mẹ kệ con! Mẹ không phải sợ!
Cô lái đò: (với người mẹ): Để cháu đỡ cho! (đỡ chiếc va-li)
Người mẹ: Cám ơn cô. Cô tử tế quá! Cô là người trong xóm Bến Sông này ư?
Cô lái đò: Vâng, cháu người trong xóm Bến Sông!
Người mẹ: Tôi cũng vốn là người vùng này đấy, nhưng tôi đi xa, mãi bây giờ mới về thăm quê được.
Cô lái đò (chợt nhận ra): Thôi chết, có phải cô là cô Kim Cương không?
Người mẹ: Không, Kim Cương là bà chị ở trên tôi.
Cô lái đò: Ôi, người vùng này cứ nói mãi về mấy chị em nhà cô, chúng cháu hậu sinh chỉ biết có thán phục thôi. Bên chợ Phù Vân họ bàn tán về mấy chị em nhà cô suốt ngày! Đi ra thiên hạ bay nhảy tiếng tăm tiền của lừng lẫy phải như thế chứ!
Người mẹ: Người ta cứ đồn thổi thế thôi cô ạ, họ cứ bảo mấy chị em chúng tôi là “Kim Cương bất hoại” mười phần may ra chỉ đúng một phần. Đã gọi là phải đi xa quê thì đâu có gì là hay, “sảy nhà ra thất nghiệp” cũng tủi phận trăm điều đấy cô ơi! (với đứa con) Này con! Phải cẩn thận đấy!
Đứa bé: Sao về quê nhà mà mẹ cứ luồn miệng dặn con phải cẩn thận là thế nào? Con chẳng sợ gì!
Người mẹ: Ừ, ừ... Đấy là mẹ dặn con thế thôi.
Nhà thơ: Không phải đâu chị ạ! Đấy là chị tự dặn lòng mình như thế chứ có phải dặn đứa bé đâu. (nghiêm túc) Quê hương là thứ luôn phải dè chừng có phải không nào? (chìa hai tay ra) Chị đưa tay đây! Chị hãy thư giãn một chút đi nào! Hít sâu vào... Thế... Thế... Thở ra... Lại hít sâu vào... Không có gì tốt bằng không khí đặc biệt ở quê hương nhà. “Bao nhiêu là thứ bùa mê. Cũng không bằng được nhà quê của mình”. Có đúng thế không nào?
Người mẹ: (làm theo hướng dẫn của nhà thơ, hít vào, thở ra, mỉm cười). Cám ơn anh... Đúng là mấy chục năm nay tôi chẳng bao giờ được hít thở thứ không khí trong lành như thế này. Thật tuyệt vời quá!
Ông giáo: Trong lành ư? Có thật thế không? Tôi chẳng thích thú gì thứ không khí dung tục nặng mùi ở đây. Nó làm tôi phát ốm! (tìm sự đồng lõa, quay sang nhà sư) Bạch thầy! Thầy có thấy thế không?
Nhà sư: Nam mô A di đà Phật! (lại loay hoay thay mặt nạ khác).
Có hai ông khách đi ra, mặc đồng phục giống nhau. Ngài béo, có vẻ như “sếp” tay xách cặp số. Còn người gày lủng củng vai đeo rất nhiều túi, lại xách một xắc du lịch to, còn bưng một chiếc hộp buộc băng đỏ nữa. Cả hai đều đeo mặt nạ.
Người béo: (bảo người gày): Này chú! Ta đã thu thuế xong ở bên tỉnh Bắc. Qua đò này là sang địa giới tỉnh Nam. Tôi tính ở bên tỉnh Nam, lượng tiền thu thuế có lẽ cũng phải gấp rưỡi, gấp đôi ở bên tỉnh Bắc. Chú nghĩ thế không?
Người gày: Vâng! Em cũng tính thế! Bên tỉnh Nam đất rộng, người đông, buôn bán nhiều, cũng sầm uất lắm!
Người béo: Qua đò này đến chợ Phù Vân... làm việc ở đấy cũng vất vả đây, chú ạ!
Người gày: Vâng, bác cứ yên tâm, rồi đâu vào đấy!
Người béo: Cô ơi! Cho chúng tôi sang đò với nào!
Cô lái đò: Vâng! Cháu mời các bác!
Người béo: (bảo người gày): Chú phải cẩn thận! Mấy cái túi với vật báu ở trên tay của chú đáng giá hơn cả sinh mạng chú đấy!
Người gày: (đặt chiếc hộp xuống, lau trán): Vâng, vâng, em biết, bác không phải dặn. (xua tay) Xin mời mọi người tránh ra, tránh ra! Tránh ra để cho chúng tôi xuống đò!
Người béo: Cẩn thận đấy! Cẩn thận mấy chiếc túi! Cẩn thận chiếc hộp không vỡ!
Người gày: Vâng! Vâng! Bác cứ mặc em!
Cô gái: (vẫn bị chàng trai ôm hôn, đẩy ra): Kìa anh! Anh ra giúp họ một tay đi nào!
Chàng trai: (cởi áo, đi lại): Để tôi giúp cho nào (ra xách hộ túi và bê chiếc hộp). Tưởng cái gì! Nhẹ như lông hồng! Có gì phải sợ!
Người gày: Anh cẩn thận cho! Anh cẩn thận cho một chút!
Người béo: (hài lòng): Hay quá! Thanh niên có khác. Hay lắm! Cứ là phải tiến lên phía trước mới là thanh niên... nhưng phải cẩn thận đấy nhé!
Người gày: Được rồi! Ổn cả rồi! (với cô lái đò) Xin cô cho xuống đò sang sông ngay đi!
Cô lái đò: Từ từ đã bác! Để đợi thêm vài người nữa đã. Chở ít người quá thì cháu lỗ vốn, không đủ tiền chợ!
Người gày: Cô cứ cho đò sang sông đi! Thiếu bao nhicu tôi bù cho tất. Cô đi ngay đi! Tôi không muốn thêm một người nào nữa. Chúng tôi có việc bên chợ Phù Vân nên cần kíp lắm!
Cô lái đò: Nếu thế thì bác phải bù cho cháu tiền đò gấp rưỡi đấy!
Người gày: Gấp rưỡi chứ gấp năm gấp mười tôi cũng bù tất. Cho đò sang sông ngay đi! Đừng chần chừ nữa!
Cô lái đò: Nào! Vậy xin các bác chuẩn bị lên đò an vị để cháu sang đò! (lấy cây sào chống đò, mọi người lục đục sắp xếp đồ đạc chuẩn bị lên đò).
Âm nhạc. Bắt đầu bài hát sang sông nhưng đột ngột dừng lại. Có tiếng gọi gay gắt từ trong vọng ra: “Đò! Đò!”
Người gày: (bực mình): Đò chi mà đò! Cứ đi đi! Đò chi mà đò!
Tiếng gọi: (lại gay gắt hơn): Đò! Đò! Đợi đã!
Người gày: (với cô lái đò): Mặc kệ họ! Cứ đi đi! (đứng lên lấy sào trên tay cô lái đò) Cứ mặc kệ họ!
Tiếng gọi: (gay gắt nữa): Đò! Đò! Đợi đã nào!
Cô lái đò: (phàn nàn): Đợi mãi mỏi mắt chẳng thấy người đâu. Đến khi sắp đi mới lại “đò, đò”!
Gã tướng cướp cao lớn khác thường, đeo mặt nạ dữ tợn, vai đeo túi, tay cầm cây côn nhị khúc bước ra.
Người gày: (với cô lái đò): Đi đi! Mặc kệ họ!
Cô lái đò: (lưỡng lự): Không được, không ổn rồi. Phải cho người ta sang sông không thì phiền lắm!
Tướng cướp: (lạnh lùng, chậm rãi): Khoan, khoan đã nào! Trời còn lâu mới tối! (đứng lại châm thuốc lá, hít một hơi rồi bỏ thuốc đi)
Cô lái đò: (vội vã): Từ từ! Mọi người từ từ! (quay lại nói với mọi người): Các bác thông cảm, phải cho thêm một người sang sông nữa đấy!
Người gày: Tôi bảo tôi sẽ trả tiền gấp rưỡi cho cô để cô đi ngay cơ mà! (đưa tiền nhưng cô lái đò không nhận)
Cô lái đò: (xua tay): Thôi thôi, cháu chịu thôi! Tiền chẳng ích gì! Các bác đi rồi, cháu còn ở lại bên bến sông này không khéo hết đường làm ăn!
Người béo: Anh ta là ai mà cô sợ thế?
Cô lái đò: Không phải sợ, bác ạ, mà cái sự nó phải như thế (kiên quyết). Đất có thổ công, sông có Hà Bá bác ạ!
Gã tướng cướp xô mọi người, mọi người ồ, à bất bình, gây ra một xáo động nhỏ.
Cô lái đò: (với tướng cướp): Ôi dào! Cái anh này! “Đi đâu mà vội mà vàng. Mà vấp phải đá mà quàng phải dây?”
Tướng cướp: (cười): Thời tiết thố đấy! Khó chịu lắm! “Trời chẳng nắng, trời chẳng mưa. Thoắt cái mà đã xế trưa mất rồi!”
Cô lái đò: Có giông có bão gì đâu mà thấy diều hâu xuống núi?
Tướng cướp: (cười): Có giông có bão gì đâu! “Có cỗ cưới, người ta mời. Ông lão sáu mươi lấy cô mười bảy” (nhìn mấy cái túi của người gày khiến anh ta phải cảnh giác giữ chặt lấy).
Người mẹ: (với ông giáo): Người với ngợm, trông ghê quá! Cứ như tướng cướp!
Ông giáo: Nói dại! Hắn là tướng cướp đấy! Đầu trâu mặt ngựa khét tiếng ở vùng này đấy...
Nhà sư: Nam mô A di đà Phật!
Nhà thơ: (với tướng cướp): Này ông anh! Có ông lão sáu mươi lấy cô mười bảy thật à? Hay quá nhỉ? Ở đâu ra thế?
Tướng cướp: (hách dịch, gạt nhà thơ ra, lấy chân đá vào mấy cái túi của người gày thăm dò): Hỏi để làm gì? Hỏi sinh sự à?
Nhà thơ: Cái anh này! Hỏi để làm gì! Hỏi để học tập làm theo chứ còn gì nữa! (đùa) Cái ông lão kia đến là tốt số! “Gái tơ cặp với bồ già! Như mai cổ thụ nở hoa bốn mùa!”. Thế mới gọi là uyên ương với lại hồ điệp chứ!
Ông giáo: Mạt pháp! Còn chưa đến lúc đấy thôi! Uyên ương hồ điệp cái gì. Già mà không biết tu thân rồi mua nghiệp chướng vào mình! (quay sang nhà sư) Có phải không thầy?
Nhà sư: Nam mô A di đà Phật.
Người gày: Thôi thôi! Sang sông đi. Sốt ruột quá! Mau lên không sắp trưa rồi! (xách mấy cái túi rồi đẩy mọi người để đi trước)
Cô lái đò: (cầm chèo): Vâng, vâng! Sang sông đây! Các bác lên đò đi nào! Dô hò dô! Nào chèo nào! Sang sông nào! Dô hò nào!
Mọi người hùa theo, lục tục cầm đồ đạc: “Nào chèo nào! Sang sông nào! Dô hò dô! Dô hò nào!”
Âm nhạc nổi lên. Bài hát sang sông cất lên. Một màn khói sương trùm trên sân khấu. Mọi người lên đò.
Lời hát:
“Nào chèo nào!
Dô hò dô...
Nào ta chèo vào,
Ta đi sang sông!
Nào chèo nào! Dô hồ dô!
Kìa sóng dập dồn,
Kìa sông mênh mông!
Này hỡi sông, hỡi sông, hỡi con sông dài...
Duyên nợ trần ai!
Đời người như sông, hỡi con sông dài, duyên nợ trần ai
Này hỡi sông, hỡi con sông dài
Đời người giấc mộng, duyên nợ trần ai
Nào chèo nào!
Dô hò dô...
Nào ta chèo nào, ta đi sang sông
Dòng sông mênh mông...
Trời mây mênh mông
Ta chèo nào,
Ta đi sang sông...”
Màn hạ