Hồi thứ ba

Năm 1929.

Nhà ông Hải Vân, một nhà buôn ở Hà Nội. Ông Hải Vân đang ngồi với hai người bạn là ông Bảo Tâm và ông Dật Công. Ở một ghế bên cạnh, có một thanh niên đang đọc báo. Đó là Đào Xuân Khải.

Hải Vân: Thưa các ông, bây giờ là năm 1929. Người Pháp đang cai trị nước ta. Kể từ sau ông Phan Bội Châu và Phan Chu Trinh, phong trào đòi dân chủ, đòi độc lập đang ngày càng phát triển. Các ông nghĩ sao?

Bảo Tâm: Đấy là dấu hiệu tốt ông Hải Vân ạ. Nước ta so với thế giới còn đang tụt hậu. Khi không có dân chủ, không có độc lập, ở đấy không thể có văn minh được.

Dật Công: Thú thực, tôi không hy vọng gì nhiều ở đám đông. Tất cả những phong trào manh động, lẻ tẻ của đám đông chả có ích lợi gì cho sự tiến bộ của cộng đồng, của đất nước.

Hải Vân: Tôi sợ rằng ông đã nhầm sang lĩnh vực tiến bộ tinh thần, ông Dật Công ạ.

Dật Công: Thế ông tưởng rằng tôi hy vọng về sự tiến bộ vật chất ư? Theo tôi nghĩ, càng đuổi theo vật chất người ta sẽ càng đau khổ. Môi trường sẽ bị phá hoại. Lòng người trở nên oái oăm, đen tối. Sau này, chính con cháu chúng ta sẽ phải trả giá điều ấy rất đắt đấy.

Hải Vân: Ông lo xa quá! Ông lo xa quá!

Dật Công: Điều quan trọng nhất là khi vật chất tăng lên thì dân trí cũng phải thay đổi thế nào đấy. Văn hóa phải được nâng cao. Một khi vật chất tăng trưởng mà không có văn hóa phát triển kèm theo thì tôi tin bi kịch sẽ là chắc chắn.

Bảo Tâm: Tôi thấy ông Dật Công quan tâm nhiều đến sự tiến bộ tinh thần hớn là vật chất, có phải thế không?

Dật Công: Đúng thế!

Hải Vân: Thực ra, hai cái đó không hề tách rời nhau. Tuy nhiên, điều quan trọng cốt tử hiện nay của dân tộc Việt là phải có được tự do độc lập cái đã. Chúng ta phải tô đậm được hình ảnh đất nước Việt Nam ở trên bản đồ văn minh thế giới. Tôi nghĩ rằng chúng ta luôn có những người con ưu tú có khả năng dẫn dắt cộng đồng tiến lên.

Dật Công: Hy vọng là thế! Hy vọng là thế!

Bảo Tâm: Trên nhiều lĩnh vực, chúng ta luôn luôn thiếu những cánh chim đầu đàn. Chúng ta luôn luôn thiếu những người số 1. Đấy là thực tế. Đấy là thực tế đáng buồn.

Hải Vân: Ông bi quan quá. Tôi luôn luôn tin tưởng ở thanh niên. Chỉ ít phút nữa, trong phòng khách này, tôi sẽ giới thiệu với các ông một nhân vật đặc biệt mà tôi tin rằng đó sẽ là nhân vật của thời đại mới. Tôi chắc các ông sẽ rất lý thú.

Gã thanh niên đeo kính cựa quậy, sửa lại kính, chú ý lắng nghe.

Bảo Tâm: Ông định giới thiệu ai với chúng tôi vậy? Tôi hy vọng không phải là những ông đồ nho khăn xếp áo dài kiểu Đông Kinh Nghĩa Thục chứ?

Hải Vân: Không, không! Thời đại đã khác rồi!

Bảo Tâm: Thế thì ai? Liệu có phải là những người nông dân giống như ông Đề Thám ở trên Yên Thế hay không?

Hải Vân: Cũng không phải nốt. Nông dân không lãnh đạo được ai. Tôi nhớ hình như đó là tư tưởng của Mã Khắc Tư ở bên Âu châu.

Bảo Tâm: Lý thuyết về tư sản và vô sản của Mã Khắc Tư đã làm đảo lộn thế giới. Ở ta, tôi biết có nhiều người đi theo ông ta. Đó là những người cộng sản. Họ đều hướng vào nhà cách mạng dày dạn kinh nghiệm tên là Nguyễn Ái Quốc, nhưng tiếc rằng hiện nay ông ta đang ở nước ngoài.

Dật Công: Nhân vật mà ông Hải Vân định giới thiệu có phải là người thuộc phe của ông Nguyễn Ái Quốc không? Ông ta có phải cộng sản hay không?

Hải Vân: Không. Đơn giản ông ta chỉ là một người yêu nước mà thôi.

Gã thanh niên bỏ tờ báo đang đọc, chú ý lắng nghe, vẻ bồn chồn.

Dật Công: Thế thì ai? Ông làm cho tôi tò mò ghê quá! Tương lai của đất nước này trong vài chục năm tới, theo thiển ý của tôi tất sẽ do những người cộng sản quyết định. Ở nước Nga, lý thuyết của Mã Khắc Tư và của Liệt Ninh đã được thực hiện. Làn sóng đỏ đang có triển vọng lan rộng trên toàn cầu.

Hái Vân: Theo tôi, trước khi đi đến cộng sản, chúng ta tất sẽ phải trải qua một cuộc cách mạng tương tự như việc phá ngục Basti ở Pháp năm 1789 hoặc chí ít cũng như cách mạng Tân Hợi năm 1911 ở Tàu, nhưng hình như nó sẽ man rợ hơn và không thể triệt để được. Nó là một thứ gì đấy tôi không thể hình dung nổi nhưng đau khổ là chắc chắn, thậm chí sẽ có đổ máu. Sẽ rất nhiều máu...

Bảo Tâm: Ai là người sẽ đứng ra đảm đương, gánh vác cuộc cách mạng này?

Hải Vân (chỉ người thanh niên): Tôi không biết. Nhưng nó thuộc thế hệ ông này.

Mọi người nhìn vào gã thanh niên.

Gã tỏ ra lúng túng.

Gã thanh niên: Xin lỗi... Cho tôi đứng ngoài cuộc. Tôi không tham gia chính trị. Cho tôi đứng ngoài cuộc... Xin tha cho tôi!

Dật Công (với gã thanh niên): Ông Khải! Ông tưởng chúng tôi ham mê chính trị hay sao? Không! Chúng tôi chỉ muốn sống tự do thôi. Nhưng chính trị không buông tha ai hết! Kể cả ông! Tôi biết, mối quan tâm duy nhất của ông hiện giờ là cô con gái rượu của ông bạn Hải Vân tôi đây, tưởng nó phi chính trị nhưng thực ra nó lại rất chính trị, có phải không nào?

Khải (tức gã thanh niên): Thưa ông, ông nói thế thì tôi xin chịu (cười nhã nhặn, xoa tay).

Hải Vân: Với con Minh - cô con gái rượu của tôi thì khác. Mối quan tâm duy nhất của nó bây giờ là bữa ăn sáng. Hình như ngay đến ông Khải nó cũng chưa chú ý gì đâu!

Có tiếng hát vui tươi một bài hát tiếng Pháp ở bên ngoài. Tiếng của vú già: “Tiểu thư! Tiểu thư!”.

Hải Vân (lắc đầu, vẻ chấp nhận): Con gái tôi đấy!

Minh vào.

Vú già ôm rất nhiều hoa theo sau.

Minh (rất hồn nhiên): Ba! Ông Nguyễn Thái Học đến chưa ba?

Hải Vân (âu yếm): Hỗn nào! Con làm lộ hết bí mật của ba rồi. Nào, con hãy chào các bạn của ba đi con.

Minh (bẽn lẽn): Cháu xin chào các bác, các chú!

Hải Vân: Đây là bác Dật Công, con biết rồi, bác ấy dạy học ở trường An-be Xa-rô. Đây là bác Bảo Tâm, chủ hãng dệt Minh Phương. Còn đây là anh Khải, ba có cần giới thiệu hay không nào?

Khải (đứng bật dậy, lịch sự): Công tử Đào Xuân Khải, Luật sư, con trai đệ nhất thượng thư Đào Danh Liêm, khâm sai đại thần chính phủ.

Minh (hồn nhiên): Luật sư là được rồi, sao lại còn con trai đệ nhất thượng thư ở đây làm gì?

Hải Vân: Hỗn nào! Công tử là người có danh vọng. Con là con gái, con phải ý tứ chứ!

Minh: Ba ơi, thế ông Nguyễn Thái Học đến chưa ba?

Dật Công (vỗ tay): Hay lắm! Ông Nguyễn Thái Học đã làm cho tất cả các tiểu thư Hà Nội say mê. Thế nào? Cháu gái của bác, cháu có say mê ông Nguyễn Thái Học không?

Mình: Cháu không biết! Ông Nguyễn Thái Học có đẹp trai không bác?

Dật Công (cười). Nào bác đã biết mặt mũi ông ta như thế nào đâu. Chính bác cũng nóng lòng muốn gặp ông ấy đây!

Khải: Chết nỗi... Thế tiên sinh chưa biết Nguyễn Thái Học à?

Hải Vân: Ở đây chưa ai biết ông Nguyễn Thái Học. Cả tôi cũng vậy. Nhưng một người thư ký của tôi là ông Nguyễn văn Lễ có biết ông Học. Theo đề nghị của tôi, người thư ký này sẽ dẫn ông Học đến gặp chúng ta.

Khải (vồ vập): Ngay hôm nay ạ?

Hải Vân: Phải! Ngay hôm nay. Ngay bây giờ.

Minh (vỗ tay): Hay quá! Con sẽ diện một bộ quần áo đẹp nhất để đón ông Nguyễn Thái Học có được không ba?

Hải Vân (âu yếm): Con lắm trò lắm, con gái ạ! Ba đồng ý! Con đi thay quần áo đi.

Minh: Cám ơn ba... Ba cho phép con nói chuyện cả với ông Nguyễn Thái Học ba nhé!

Hải Vân (cười): Ừ được rồi, được rồi...

liảo Tâm (cười): Ông Nguyễn Thái Học chỉ nói chuyện chính trị với thời thế thôi. Tiểu thư cũng nói chuyện chính trị với thời thế chứ?

Minh: Không! Cháu sẽ hỏi ông ấy về đời tư.

Bảo Tâm: Rất thú vị! (quay sang Dật Công và Khải): Các ông thấy không, khi một người đàn ông sống có lý tưởng, anh ta được nhân dân kính trọng thì đến lúc nào đấy, anh ta không còn là của riêng mình nữa, anh ta sẽ là con người xã hội.

Minh: Thưa bác, thế có thích không bác?

Bảo Tâm: Tôi cũng muốn hỏi tiểu thư điều ấy. Tiểu thư có thích ông Nguyễn Thái Học không?

Minh: Cháu không biết... Ông ấy bí hiểm lắm. Ông ấy bắn súng bằng cả hai tay phải không ạ?

Hải Vân (cười): Con đọc Phạm Cao Củng với Lê văn Trương nhiều quá đấy, con gái ạ! Đấy là mấy ông nhà văn trinh thám! Bác Bảo Tâm hỏi con có thích ông Nguyễn Thái Học hay không?

Minh: Con thích... Con thích lắm! Ông ta làm cho cả nước Pháp run sự có phải không ba?

Hải Vân (cười): Thôi, con đi thay quần áo đi. Trước mặt ông Nguyễn Thái Học, con phải tỏ ra chín chắn mới được.

Minh: Vâng... Con cám ơn ba, con đi đây. Vú già, chúng ta đi thôi! Cháu xin chào các bác, các chú.

Minh và vú già đi ra.

Dật Công: Bác có cô con gái xinh đẹp quá!

Hải Vân: Cháu Minh là con gái út, tôi cũng khi chiều chuộng. Cũng có nhiều đám dạm hỏi, tôi cũng chưa dám trả lời. Cháu nó còn ít tuổi.

Khải: Theo như tôi biết, tiểu thư năm nay vừa tròn 20 tuổi, có phải không ạ?

Hải Vân: Vâng! Năm nay con bé vừa tròn 20 tuổi.

Có tiếng chuông bấm. Mọi người quay ra.

Nguyễn văn Lễ vào.

Lễ: Xin chào ông chú! Xin chào các vị!

Hải Vân: Giới thiệu với các ông, đây là ông Lễ, thư ký của tôi. Thế nào ông Lễ, ông Nguyễn Thái Học có đến hay không?

Lễ: Thưa ông chủ, đảng trưởng sẽ đến và hầu chuyện ông chủ. Có điều, xin phép ông chủ cho phép tôi kiểm tra các vị khách trong nhà có được không ạ?

Hải Vân (ngạc nhiên): Kiểm tra ư? Kiểm tra gì?

Lễ: Thưa các vị, tôi muốn biết trong các vị có ai mang vũ khí gì không? Có ai liên hệ với mật thám Pháp hay không?

Hải Vân: Ông Lễ, ông làm cho tôi thấy rất khó xử. Tôi nghĩ là ông có thể tin tưởng ở các bạn tôi. Ông Dật Công đây là một nhà giáo, ông ấy đã từng tham gia Đông Kinh Nghĩa Thục. Còn ông Bảo Tâm, nhà tư sản, cũng nổi tiếng là người đứng đắn.

Bảo Tâm: Chúng tôi là những người đi theo chủ nghĩa dân tộc. Với chúng tôi, dân tộc Việt Nam là trên hết. Chúng tôi bao giờ cũng có thiện cảm với những người vì quốc gia, vì dân tộc.

Lễ: Thôi được rồi, tôi tin các ông (quay sang Khải)... Xin lỗi, còn ông, ông cho phép tôi chứ?

Hải Vân: Đây là công tử Đào Xuân Khải, luật sư. Ông ấy viết báo.

Khải: Tôi không tham gia chính trị.

Lễ: Xin lỗi ông, ông có vũ khí gì không?

Khải: Xã hội phức tạp lắm. Bọn côn đồ ngày càng nhiều. Đi đâu tôi cũng phải mang theo vũ khí tùy thân.

Lễ: Xin phiền ông cho tôi mượn tạm những vũ khí ấy.

Khải bực dọc lấy ở túi quần, túi áo ra ba khẩu súng lục đặt lên bàn.

Lễ: Thưa công tử, xin lỗi công tử, với những ba khẩu súng thế này, công tử có thể tấn công cả một đảng côn đồ.

Lễ cất súng đi và ra đứng ở một góc phòng, khoanh tay lại.

Ngoài cửa xuất hiện Nguyễn Thái Học trong y phục nhà sư. Ánh sáng thay đổi. Âm nhạc cất lên. Âm nhạc dừng.

Nguyễn Thái Học: Nam Mô A Di Đà Phật...

Mọi người ngỡ ngàng quay ra.

Hải Vân: Hòa thượng đây là...

Lễ: Xin giới thiệu với các vị, tôi xin hân hoan giới thiệu với các vị, trước mắt các vị là ông Nguyễn Thái Học, một nhà cách mạng lừng danh.

Hải Vân, Bảo Tâm, Dật Công, Khải (đứng dậy vỗ tay). Chúng tôi rất hân hạnh!

Nguyễn Thái Học (giơ tay tươi cười, tác phong đĩnh đạc và tự chủ): Chào các ông. Xin lỗi, tôi buộc phải cải trang thế này mới vào thành phố được (bắt tay mọi người).

Hải Vân: Chúng tôi rất cám ơn ông vì ông đã nhận lời mời. Ông cho phép tôi thay mặt các bạn tôi là các ông Dật Công, ông Bảo Tâm đây... cũng như cả giới trí thức và kinh doanh ở Hà Nội tỏ lòng ngưỡng mộ đến ông và các đồng chí của ông.

Nguyễn Thái Học: Cám ơn ông, với tư cách cá nhân, tôi không biết tôi có xứng đáng với lòng ngưỡng mộ của các ông hay không. Còn đảng cách mạng của tôi, trước hết đây là một đảng của quốc dân đồng bào, hoạt động vì lợi ích của quốc dân đồng bào - trong đó có những người trí thức và các nhà kinh doanh các ông.

Hải Vân (giơ tay): Mời ông ngồi!

Nguyễn Thái Học ngồi.

Hải Vân: Thưa ông Nguyễn Thái Học, chúng tôi đã được biết tôn chỉ mục đích của Việt Nam Quốc Dân Đảng. Việc giành độc lập dân tộc và xây dựng một nước Việt Nam mới mà các ông chủ trương liệu có khác với phong trào của các phe phái khác không? Nó có giống với tư tưởng của ông Tôn Dật Tiên bên Tàu hay không?

Nguyễn Thái Học: Trước hết, tôi mong các ông không nên phân biệt các phong trào yêu nước theo từng phe phái. Bản thân điều đó gây mâu thuẫn sâu sắc trong dân tộc. Tất cả chúng tôi, dù phe phái nào cũng thế, chúng tôi đều tranh đấu cho Tổ quốc Việt Nam. Bản thân tôi, tổ chức của tôi có thể hy sinh và có thể người chiến thắng cuối cùng không phải chúng tôi, điều ấy không can hệ gì cả. Chúng tôi yêu nước Việt Nam, cũng như ông Tôn Dật Tiên yêu nước Tàu vậy. Nhưng Việt Nam là Việt Nam. Đối với chúng tôi, Việt Nam là tất cả!

Dật Công: Thưa ông, độc lập dân tộc có phải là mục đích hy sinh của các ông không?

Nguyễn Thái Học: Đúng! Nhưng về phương diện nào đấy, chỉ quan niệm như vậy e rằng thô thiển. Chúng tôi đấu tranh cho một nước Việt Nam dân chủ và giàu mạnh, có được sự độc lập về nhân cách chính trị so với các dân tộc khác, các quốc gia khác.

Bảo Tâm: Sự can thiệp của người Pháp, của người ngoại quốc vào đất nước ta, cuộc đấu tranh của các ông có phải nhằm vào điều đó không?

Nguyễn Thái Học (vốn có thói quen diễn thuyết, đứng dậy đi lại và vung tay lên): Chúng tôi đấu tranh cho một nước Việt Nam dân chủ và giàu mạnh. Nhân dân tôi phải được mở rộng quyền tự do dân chủ trong đời sống riêng tư và đời sống xã hội. Nhân dân tôi phải được no ấm và đủ việc làm. Tôi không phản đối sự giao lưu của người Pháp và người ngoại quốc trong các lãnh vực kinh tế, văn hóa. Có điều, họ phải tôn trọng sự độc lập về nhân cách chính trị của nhân dân tôi. Áp đặt chính trị thực chất là tiêu diệt dân tộc. Chúng tôi đấu tranh chống lại điều đó. Chúng tôi theo chủ nghĩa dân tộc, chống lại sự thỏa hiệp.

Dật Công: Thưa ông Nguyễn Thái Học, các cuộc bạo động của các ông, các vụ ám sát cá nhân của các ông, đấy chẳng lẽ được coi là những hành động chính trị lành mạnh và cơ bản hay sao? Chúng tôi e rằng điều này sẽ gây cho nhà cầm quyền Pháp tức tối, xiết chặt bàn tay bạo lực cho dân tộc vốn rất đau khổ của chúng ta mà thôi.

Nguyễn Thái Học: Trước hết, xin ông gạt khái niệm lành mạnh và không lành mạnh ra khỏi phạm trù chính trị. Chính trị đứng cao hơn đạo đức, thậm chí bất chấp đạo đức. Những hoạt động của chúng tôi chỉ có ý nghĩa thức tỉnh lòng dân. Chúng tôi không bao giờ coi việc giết một tên Tây Bazin nào đó sẽ làm sụp đổ hệ thống thuộc địa của nước Pháp. Tuy nhiên, khi người ta đã dám giết một tên Tây Bazin thì người ta có thể tấn công một đồn cảnh sát. Khi họ có gan tấn công một đồn cảnh sát thì họ sẽ dám tấn công một công sở. Cứ thế mãi cho đến khi giành chính quyền. Cách mạng dứt khoát phải trải qua các bước thực tập từ nhỏ đến lớn.

Bảo Tâm: Thưa ông, người trí thức chúng tôi giữ vai trò gì hiện nay?

Nguyễn Thái Học: Nếu nhân dân là một quả pháo thì người trí thức sẽ là ngòi nổ. Đấy là trong cách mạng.

Dật Công: Còn trong thời bình?

Nguyễn Thái Học: Thưa ông! Một bộ phận ưu tú sẽ là những người bạn trong màn trướng của nhà chính trị. Nhiệm vụ của người trí thức là phải làm tấm gương dân trí cho cả cộng đồng.

Hải Vân: Còn những nhà kinh tế?

Nguyễn Thái Học: Nhiệm vụ của họ là phải làm giàu cho đất nước cả trong thời bình cũng như trong thời chiến, bất chấp mọi hoàn cảnh. Những doanh nhân, những nhà kinh tế phải được coi trọng như rường cột của cộng đồng.

Bảo Tâm: Nhân dân là gì? Các ông quan niệm thế nào về nhân dân?

Nguyễn Thái Học (mơ mộng): Nhân dân - đấy là tập hợp của đám đông tạo nên Tổ quốc tôi. Chúng ta sẽ sống ra sao nếu không có nhân dân, không dựa vào nhân dân? Cuộc sống của chúng ta sẽ trở nên vô nghĩa xiết bao nếu chúng ta không vì nhân dân mà tranh đấu? Người ta chỉ được nhân dân biết tới khi họ dám hy sinh cuộc đời của cá nhân họ và cống hiến cho nhân dân mà thôi.

Dật Công: Thưa ông Nguyễn Thái Học, nhân dân cần những gì?

Nguyễn Thái Học: Nhân dân cần gì ư... nhân dân cần một cuộc sống bình ổn, cần một bầu không khí dân chủ. Sau nữa, nhân dân cần một cuộc sống đầy đủ. Nhân dân cần một nền chính trị do họ tự nguyện dựng nên, một nền chính trị cởi mở và hợp lòng họ.

Dật Công: Thưa ông Nguyễn Thái Học, các ông nghĩ gì về người Pháp, về người ngoại quốc?

Nguyễn Thái Học: Chúng tôi phát động một cuộc đấu tranh chống sự áp đặt chính trị của người Pháp, của người ngoại quốc. Chúng tôi đấu tranh cho sự độc lập về nhân cách chính trị của người Việt Nam.

Minh trong bộ áo dài màu trắng tươi cười chạy ra.

Vú già theo sau.

Minh: Ba ơi! Ông Nguyễn Thái Học đến chưa ba?

Nguyễn Thái Học ngỡ ngàng quay ra, Minh đẹp lộng lẫy.

Lễ bước lại gần, ngăn cách giữa Minh và Nguyễn Thái Học. Nhân lúc ấy, Khải luồn ra ngoài.

Hải Vân: Xin lỗi... Thưa ông Nguyễn Thái Học, đây là con gái tôi. Cháu tên là Lê thị Minh.

Nguyễn Thái Học (lịch sự và nhã nhặn): Xin chào tiểu thư.

Minh: Ba ơi! Ba có nhầm không ba? Ông Nguyễn Thái Học mà như thế này hả ba?

Mọi người cười.

Nguyễn Thái Học (tươi cười): Vâng! Thưa tiểu thư. Tôi đây! Nguyễn Thái Học đây! Tiểu thư hình dung về tôi thế nào?

Minh (đưa hoa): Ông làm em ngạc nhiên quá. Em tưởng ông phải to béo, ông ăn mặc như một võ sĩ, ông bệ vệ, sang trọng, đằng sau ông có những người cận vệ.

Nguyễn Thái Học (đưa hoa cho Lễ): Thật buồn cười... (trở nên hóm hỉnh). Thưa tiểu thư, có thể đấy là chân dung của tôi trong các tượng đài về sau hay chăng?

Hải Vân: Thưa ông Nguyễn Thái Học... Tôi thành thật xin lỗi về sự vô ý của con gái tôi. Cháu nó còn trẻ trung và nông nổi.

Nguyễn Thái Học: Không, thưa ông, tuổi trẻ không có lỗi gì... Trong cuộc đấu tranh của chúng ta, những người trẻ tuổi sẽ là những người tiên phong. Chỉ có những người trẻ tuổi mới có thể bước lên máy chém mà vẫn tươi cười, họ sẽ hy sinh chiến đấu cho Tổ quốc đến giọt máu cuối cùng mà không nuôi tiếc. Gian-đa mà nông nổi ư? Triệu thị Trinh mà nông nổi ư? Và chúng tôi: Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính, Nguyễn Khắc Nhu, Bùi Tư Toàn, tất cả chúng tôi đều nông nổi ư?

Hải Vân (xúc động, ôm lấy Nguyễn Thái Học): Cám ơn ông, cám ơn ông, con trai ta... (âm nhạc và ánh sáng gây sự xúc động sâu sắc).

Dật Công (đỡ ông Hải Vân): Bác ạ, chúng ta thật tự hào về lớp trẻ ngày nay. Nhất định dân tộc Việt Nam sẽ lại tự do độc lập, sẽ hùng cường.

Nguyễn Thái Học (mỉm cười): Cuộc đấu tranh sẽ không dễ dàng... Để đến ngày Việt Nam độc lập, tự do, dân chủ và giàu mạnh, trong số chúng tôi sẽ còn nhiều người ngã xuống... Nhưng những hành động và việc làm của chúng tôi sẽ gây cảm hứng cho tất cả những người Việt Nam yêu nước...

Hải Vân (nói với Minh): Con... con lấy cái tráp trong tủ ra đây cho ba... Thưa ông Nguyễn Thái Học, tất cả giới trí thức và kinh doanh trong thành phố chúng tôi lòng thành xin đóng góp một ít của cải cho một nước Việt Nam mới.

Bảo Tâm lấy một hộp giấy lụa buộc điều trao cho ông Hải Vân đưa cho Nguyễn Thái Học. Minh cũng lấy cái tráp đen đưa cho ông Hải Vân. Ông Hải Vân mở tráp lấy ra những sợi dây chuyền vàng.

Hải Vân: Thưa ông... Còn đây là tấm lòng thành của gia đình tôi (vốc một vốc dây chuyền, vàng bạc trên tay)... mong ông nhận ở đây tấm lòng của chúng tôi, của nhân dân Hà Nội.

Nguyễn Thái Học (chặn lại): Cám ơn ông, cám ơn quý vị... Cách mạng rất cần tiền để mua vũ khí... Tôi xin thay mặt tổ chức cảm ơn quý vị. Song hiện nay, ngay bây giờ thì chúng tôi chưa cần đến... Các vị cho tôi gửi lại. Khi nào cần, sẽ có người của tổ chức tìm đến...

Trong hậu trường vang lên tiếng xe, tiếng còi của cảnh sát.

Mọi người bối rối, hoảng hốt. Âm nhạc gây cảm giác hồi hộp.

Lễ (rút súng): Có động! Mật thám bao vây rồi!

Bảo Tâm: Thôi chết! Thằng Khải! Thằng Khải đâu rồi? Thằng Khải đi báo mật thám rồi.

Nguyễn Thái Học: Bình tĩnh! Xin các vị bình tĩnh (nói với Hải Vân). Thưa ông, xin ông cho tôi mượn một bộ quần áo dân thường để cải trang. Ở đây, cần một người ăn mặc nhà sư đi ra để đánh lạc hướng mật thám.

Hải Vân: Mời ông đi theo tôi.

Nguyễn Thái Học dừng lại, bình tĩnh bắt tay Bảo Tâm, Dật Công và ôm hôn họ, sau đó nhanh nhẹn đi ra. Trên sân khấu còn lại Bảo Tâm và Dật Công. Họ nhanh nhẹn cất các đồ nữ trang và hoa trên bàn.

Hải Vân quay trở lại sân khấu. Vang lên tiếng gõ cửa dồn dập. Bảo Tâm mở cửa.

Khải cùng một toán lính tráng và một thám ùa vào.

Khải: Tất cả ngồi im! Ông Hải Vân! Nguyễn Thái Học đâu rồi?

Hải Vân: Thưa ông... xin lỗi... các ông có sự nhầm lần gì chăng? Đây là hãng buôn Vân Hải, chúng tôi không liên hệ gì với ông Nguyễn Thái Học cả.

Khải (túm ngực Hải Vân): Thằng khọm già! Tên nhà sư đâu? Nguyễn Thái Học đâu?

Dật Công (can Khải): Công tử! Xin công tử nể quan hệ của gia đình ta với hãng Vân Hải, của quan Toàn quyền Pasquier với hãng Vân Hải...

Khải (vung can): Lục soát...

Bọn lính và mật thám tản ra.

Khải (nói với Hải Vân, Dật Công và Bảo Tâm): Tất cả đứng lên, quay mặt, chống tay vào tường! Các người ghê gớm thật. Chính phủ bảo hộ sẽ không bao giờ tha thứ việc tiếp tay cho bọn phiến loạn của các người.

Khải giật những cuốn sách trên giá vứt xuống đất, dáng hùng hổ. Bọn một thám và lính vào.

Mật thám: Thưa “sếp”, chúng tôi bắt được một tên nhà sư và một tên phiến loạn.

Hải Vân, Bảo Tâm và Dật Công quay ra. Khải cầm can vung lên.

Khải: Quay mặt vào tường (nói với mật thám). Dẫn chúng vào.

Lính dẫn Minh (trong y phục nhà sư) và Lễ (Lễ bị trói, quần áo tả tơi) vào.

Khải (giật tấm khăn trên đầu Minh): Cô Minh! Chà! Cô đi tu từ bao giờ thế?

Minh: Chào công tử! Công tử là người có danh vọng. Xin công tử cư xử xứng đáng. Tại sao công tử cho lính lục soát trong một hãng buôn danh giá thế này?

Khải (cười gằn): Xin lỗi tiểu thư... Vì sao ư? (lấy tay nâng cằm Minh). Nguyễn Thái Học đâu rồi?

Minh: Không có Nguyễn Thái Học nào cả. Đây là hãng buôn Vân Hải.

Khải: Giỏi lắm!... Nguyễn Thái Học trốn rồi phải không? Đây là nhà sư giả! Được rồi! Tiểu thư xinh đẹp ạ. Tiểu thư sẽ biết thế nào là tiếp tay cho phiến loạn (quay sang Lễ). Nguyễn Thái Học đâu? (lấy can dí vào cằm Lễ, đẩy đi giật lùi).

Lễ lặng im. Khải túm ngực áo Lễ...

Khải: Nguyễn Thái Học đâu?

Đánh Lễ. Lễ ngã xuống.

Minh: Dã man. Thật dã man! Ông cư xử không xứng đáng với một gia đình dòng dõi.

Khải: Thưa tiểu thư, khi Nguyễn Thái Học nói chính trị cao hơn đạo đức bất chấp đạo đức thì điều ấy có nghĩa mọi phương tiện đều được sử dụng cho nó. Tại sao tiểu thư không nghĩ rằng những vụ ám sát của Nguyễn Thái Học không phải là những hành động dã man?

Minh: Tôi ghê tởm ông!

Khải (bảo mật thám): Dẫn nó về Hỏa Lò (chỉ Lễ). Dẫn cả những người này nữa (chỉ Hải Vân, Dật Công và Bảo Tâm)... Thưa tiểu thư, Nguyễn Thái Học không thoát khỏi tay tôi đâu. (nham hiểm) Tiểu thư biết không? Bọn này đang chuẩn bị một cuộc phiến loạn ở Hà Nội, Yên Bái, Phúc Yên... Nhưng chúng đã bị mắc bẫy rồi. Trong tổ chức Việt Nam Quốc Dân Đảng có đến một phần ba là người của chúng tôi. Tôi sẽ bóp chết cuộc bạo loạn từ trong trứng nước.

Minh (gào khóc): Ba! Ba ơi! Không được bắt ba tôi (chạy theo nhưng bị Khải đẩy ngã).

Hải Vân (quay lại): Con! (mật thám đẩy Hải Vân nhưng ông vẫn quay lại giơ nắm tay lên). Không thành công cũng thành nhân. (Dật Công, Bảo Tâm và Tảo đều nói theo: “Không thành công cũng thành nhân”!).

Minh: Ba! Ba ơi! (giơ tay lên gọi).

Khải (ý tứ vòng qua Minh): Chào tiểu thư! Rất may tiểu thư là phụ nữ, nếu không tiểu thư cũng bị bắt vào Hỏa Lò rồi. Còn Nguyễn Thái Học, chỉ nay mai hắn cũng bị bắt giam như đồng bọn của hắn mà thôi. Thôi! Xin chào! (Ra).

Minh (gào khóc): Ba ơi! Ba ơi!

Vú già chạy lại dỗ Minh.

Vú già: Tiểu thư! Tiểu thư tỉnh lại đi! Bây giờ ông cụ bị bắt đi rồi, tiểu thư phải trở thành trụ cột của chúng tôi, của cả hãng buôn này. Tiểu thư phải cứng cỏi lên mới được!

Minh (gạt nước mắt): Cám ơn u... Tôi phải cứng cỏi lên ư?

Vú già: Vâng! Phải cứng cỏi lên mới được!

Minh: Được rồi! Tôi sẽ học tập ông Nguyễn Thái Học, học tập ba tôi. Ba tôi đã nói gì nhỉ?

Vú già: Ông cụ nói: “Không thành công cũng thành nhân”.

Minh: Đúng rồi! Không thành công cũng thành nhân! Không thành công cũng thành nhân!

Ánh sáng thu vào chỗ Minh đứng. Cô đặt tay lên ngực mình như tuyên thệ.

Màn hạ