Hồi thứ hai

Vẫn như cảnh 1. Trung úy và người nữ thư ký.

Hồ sơ, sách vở đầy trên bàn.

Trung úy: Kim Dung này, càng đọc tài liệu về Nguyễn Thái Học, tôi càng bị lôi cuốn, thích thú... Thậm chí, tôi có thể hình dung ra được Nguyễn Thái Học như thể bằng xương bằng thịt ở trước mặt tôi. Bây giờ tôi đã thấy thiếu tướng có lý. Ông già thật có con mắt tinh đời. Đáng tiếc là lão Tảo chết sớm quá, chúng ta mất đi một đầu mối quan trọng.

Thư ký: Thế anh hình dung về Nguyễn Thái Học thế nào?

Trung úy: Hình dung thế nào ư? Đây này! Một thanh niên 26 tuổi gày gò, đôi mắt mơ mộng và suy nghĩ, thoáng nét cương nghị, hàm răng hơi dô ra, tươi cười. Anh ta nói năng khúc triết và lôi cuốn. Con người anh ta như có hào quang...

Thư ký (cười): Thật lang mạn! Anh đúng là người lãng mạn?

Trung úy: Đúng! Đúng là lãng mạn... Có điều mà ta thấy rõ là tất cả những nhà cách mạng trẻ tuổi sống trong thời ấy đều rất hồn nhiên, trong sáng, không vụ lợi. Thậm chí, về khía cạnh nào đó, họ còn mơ hồ về phương diện chính trị nữa, họ chỉ biết yêu nước, chẳng biết đến một thứ chủ nghĩa quốc gia nào hết!

Thư ký: Em có thể đọc cho anh nghe tài liệu này (lục lọi tài liệu). Đây là hồi ký của một nhân sĩ yêu nước đã sống thời đó nhận xét về Nguyễn Thái Học. Xin anh hãy coi đây là một tư liệu có tính chất tham khảo thôi nhé!

Trung úy: Đồng ý! Em đọc đi.

Thư ký: Vị nhân sĩ yêu nước đó viết thế này (đọc): “Tôi không ngờ Nguyễn Thái Học là một người trẻ trung đến thế. Một con người giản dị, trong sáng và cương nghị. Thực sự đấy đúng là một hòn ngọc trong suốt...”

Trung úy: Giống hệt như nhận định của hai cha con Đội Lễ và Tảo.

Thư ký: Vâng... giống hệt như vậy. Em đọc tiếp nhé (đọc): “Nguyễn Thái Học ưa tranh luận; những ý nghĩ của chàng mạnh mẽ và cương quyết. Người ta không thể ngờ rằng một sinh viên trường Cao đẳng có thể ăn nói gãy gọn như thế, một thanh niên 26 tuổi có thể hiểu biết như thế...”.

Trung úy: Hay lắm! Thật tuyệt vời! Đảng trưởng một đảng cách mạng mà chỉ mới có 26 tuổi mà thôi!

Thư ký: Trong một đoạn khác, kể lại một cuộc họp của Việt Nam Quốc Dân Đảng, người viết hồi ký kể lại như sau (đọc): “Nguyễn Thái Học thuyết trình sôi nổi về tương lai của một đất nước dân chủ. Rõ ràng, những tư tưởng của Môngtexkiơ và Rútxô ảnh hưởng sâu sắc đến những suy nghĩ của chàng. Chàng nói: “Làm cho đất nước giàu có, phồn vinh, đó là mục tiêu của cách mạng. Tôi tin tưởng ở thế hệ trẻ, tôi tin tưởng ở nhân dân tôi. Cách mạng, một cuộc cách mạng trong sáng do những con người trẻ trung, có tri thức và trung thực tiến hành, đấy chính là điều chúng tôi mong muốn...”.

Trung úy: Những tư tưởng rõ ràng rất tiến bộ! Cũng rất hồn nhiên và vô tư nữa!

Thư ký (đọc): Nguyễn Thái Học nói: “Nước ta chỉ cần từ 20 đến 50 nhà giàu, đấy là những nhà công nghiệp, những nhà sản xuất, những chủ hãng buôn, những doanh nhân thực thụ. Họ khống chế toàn bộ nền kinh tế, gây cảm hứng cho toàn bộ nền kinh tế. Tập trung tư bản vào tay những cá nhân, cộng với một nền dân chủ rộng rãi, dựa trên những pháp luật ổn định của nhà nước, chao ôi, tôi mong muốn điều đó quá chừng!”.

Trung úy (cười): Thật ngây thơ và không tưởng! Đây chính là chỗ yếu nhất của Nguyễn Thái Học, của Việt Nam Quốc Dân Đảng, của Tân Việt cũng như nhiều tổ chức cách mạng trong thời đại ấy! Họ đã không xác định được đúng động lực cách mạng. Trông chờ vào tầng lớp trên trong xã hội, vào những nhà giàu thì làm sao làm cách mạng được? Bao giờ cũng vậy, những kẻ có của là những kẻ ích kỷ. Họ có thể hy sinh tài sản, hy sinh tiền bạc nhưng cuộc đời họ thì không bao giờ dám hy sinh cả.

Thiếu tướng vào, ông đứng ở cửa chú ý lắng nghe. Trung úy và thư ký không biết có Thiếu tướng vào.

Thư ký: Đúng như thế! Đúng là như thế!

Trung úy: Kim Dung này, nhiều lúc tôi cứ nghĩ rằng cách mạng cũng có một nét gì đó rất giống tình yêu. Cách mạng đòi hỏi hy sinh cuộc đời. Tình yêu cũng thế, cũng đòi hỏi hy sinh cuộc đời. Hai người yêu nhau, họ có thể trao cho nhau cái hôn, nụ cười, ánh mắt, tiền bạc, thậm chí cả thân thể nữa, nhưng nếu họ không dám đặt cược cuộc đời của họ với nhau, đấy cũng không thể gọi là tình yêu được.

Thư ký: Anh có cực đoan quá không? Anh có lẫn lộn hai khái niệm tình yêu với cách mạng hay không, tình yêu với hôn nhân hay không? Phụ nữ chúng tôi không nghĩ thế đâu...

Trung úy: Tôi không rõ... Tôi không biết... Tôi chưa từng trải... Tôi không hiểu được... (gãi đầu, lúng túng)

Thiếu tướng: Anh không nhầm đâu, Trung úy ạ! Cách mạng và tình yêu đều đòi hỏi hy sinh cuộc đời, đều đòi hỏi tát cạn bản thãn mình vào đó. Tôi không tin những người tự xưng là người cách mạng mà không biết đến tình yêu, đến tình cảm con người. Song tôi cũng ghê tởm những kẻ chìm ngập trong dục vọng tầm thường. Họ không mảy may quan tâm đến gì ngoài các cảm giác của bản thân mình.

Trung úy: Thưa Thiếu tướng... Nếu vậy, nhân vật Nguyễn Thái Học mà chúng ta đang quan tâm, ông ta có được cả hai điều đó: tình yêu và cách mạng. Điều ấy thực sự tuyệt vời!

Thiếu tướng: Đúng đấy! Đây là một nhân vật thật đáng kể. Thật hiếm có người như vậy! Tôi mang cho anh thêm một tài liệu mới về cái chết của Nguyễn Thái Học (đưa tài liệu cho Trung úy). Anh đọc đi.

Trung úy: Cám ơn Thiếu tướng. Thật hay quá... Tôi xin đọc nhé... (đọc) Tái liệu của Ban nghiên cứu lịch sử tỉnh Yên Bái: “Tường thuật về việc xử tử hình những người tham gia khởi nghĩa Yên Bái năm 1930. Ngày 12 tháng 6 năm 1930, Hội Đồng Đề Hình họp ở Yên Bái quyết định xử 44 người tham gia cuộc bạo động Yên Bái, trong đó có 13 người bị tử hình lên máy chém. 13 người này gồm:

- Nguyễn Thái Học

- Phó Đức Chính

- Bùi Tư Toàn

- Đào văn Nhít

- Nguyễn văn Tiềm

- Hà văn Lao

- Bùi văn Chuẩn

- Nyuyẽn văn Thịnh

- Nguyễn văn An

- Nguyễn văn Cứu

- Nguyễn Như Liên (tức Ngọc Tỉnh)

- Ngô văn Du

- Đỗ văn Tư.

Đêm 26 tháng 6 năm 1930, 13 liệt sĩ và chiếc máy chém được chở lên Yên Bái bằng một chuyến xe lửa riêng, 5 giờ sáng ngày 17 tháng 6, chiếc máy chém được chuyển đến khoảng trống gần trại lính khố xanh, chung quanh có lính khố xanh và lính lê dương bồng súng canh gác.

6 giờ sáng, 13 liệt sĩ được đưa ra pháp trường. Tất cả đều thản nhiên. Nguyễn Thái Học cất giọng ngâm những câu thơ tiếng Pháp:

Mourir pour sa patrie

C’est le sort le plus beau

La plus digne envie...

Tức là:

Vì Tổ quốc hy sinh

Đây là điều vinh dự

Cái chết này xứng đáng...

Mọi người đều hô “Việt Nam vạn tuế...”.

Nguyễn Thái Học bị xử cuối cùng. Chàng mỉm cười với mọi người, hít một hơi dài căng lồng ngực rồi hô to: “Việt Nam vạn tuế”.

Trong số người đứng chứng kiến có Nguyễn thị Giang là vợ chưa cưới và là đồng chí của Nguyễn Thái Học. Đầu chị buộc khăn tang trắng. Sau này khi Nguyễn Thái Học đã được chôn cất, Nguyễn thị Giang đã đến trước mộ, dùng súng lục bắn vào thái dương tuẫn tiết. Nguyễn thị Giang có để lại một bài thơ tuyệt mệnh”.

Khi Trung úy đọc thì âm nhạc cất lên, khe khẽ và hào hùng. Những bóng ma của Việt Nan Quốc Dân Đảng lại xuất hiện. Tiếng hô: “Không thành công cũng thành nhân! Không thành công cũng thành người!” âm vang tít sau hậu đài.

Thư ký: Thật lãng mạn! Câu chuyện cảm động quá!

Thiếu tướng: Chúng ta có lỗi biết bao nhiêu nếu chúng ta nhìn nhận những người anh hùng chỉ trên khía cạnh chính trị mà thôi. Chúng ta quên mất rằng những người anh hùng họ tồn tại được trong trí nhớ nhân dân trước hết là ở nhân cách của mình, ở tình yêu con người trong trái tim họ. Tôi tin là Nguyễn Thái Học phải có một nhân cách thế nào mới có khả năng thu hút mọi người đến như vậy. Ta hết sức lưu ý điều này. Khi Nguyễn Thái Học chết đi, vợ chưa cưới của Nguyễn Thái Học đã tuẫn tiết theo chồng. Khi một người con gái đã dám hy sinh cả cuộc đời mình vì một người đàn ông thì người đàn ông ấy không tầm thường chút nào đâu. Có đúng không Kim Dung?

Thư ký (lúng túng): Dạ, phải... Thưa bác, cháu còn trẻ không biết... Có thể thế lắm...

Thiếu tướng: Không đổ lỗi cho tuổi trẻ được đâu. Con người phải nhớ rằng mình chỉ có một tuổi thanh xuân mà thôi, nó qua rồi là vĩnh viễn mất.

Thư ký: Cháu hiểu...

Thiếu tướng: Thế nào Trung úy? Anh có tìm ra manh mối gì về người phụ nữ tên là Lê thị Minh và bức thư của Nguyễn Thái Học không?

Trung úy (lục hồ sơ): Báo cáo Thiếu tướng, có đấy. Tôi hoàn toàn bất ngờ. Tôi cũng muốn xin thêm chỉ thị của Thiếu tướng.

Thiếu tướng: Tôi nghe đây. Anh hãy báo cáo đi.

Trung úy: Chúng tôi đã đi điều tra tìm hiểu. Đã có một người phụ nữ tên là Lê thị Minh đã từng sống ở ngay Hà Nội này, có thể là người mà Nguyễn Thái Học đã gửi bức thư. Bà ta ở nhà số 4 phố Cao Bá Quát. Bà ta đã mất từ lâu, chỉ còn một người con trai duy nhất vốn là bác sĩ thú y hiện nay vẫn còn ở đó.

Thiếu tướng (ngạc nhiên): Thế à? Anh có thể mời ông ta đến đây gặp tôi được không? Có thể ông ta biết gì về câu chuyện của bà mẹ ông ta với Nguyễn Thái Học chăng?

Trung úy: Tuân lệnh Thiếu tướng (đưa cho thư ký mẩu giấy nhỏ). Kim Dung! Phiền Kim Dung đến địa chỉ này mời bác sĩ thú y Nguyễn Bảo Định đến đây ngay nhé!

Thư ký: Rõ! (Ra).

Thiếu tướng: Chúng ta hãy tiếp tục nhé... Anh còn biết thêm điều gì nữa hay không, nhất là quan hệ của Nguyễn Thái Học với bà Lê thị Minh...

Trung úy: Báo cáo Thiếu tướng. Chúng tôi được biết bà Lê thị Minh là con gái ông Lê Hải Vân, một nhà buôn có tiếng ở Hà Nội. Chúng tôi không xác minh được ông Lê Hải Vân có liên quan gì đến tổ chức Việt Nam Quốc Dân Đảng của Nguyễn Thái Học hay không. Nguyễn văn Lễ tức Đội Lễ bố của lão Tảo có thời kỳ từng là thư ký tập sự trong hãng buôn của ông Lê Hải Vân. Điều thú vị là Đội Lễ cũng là đảng viên Việt Nam Quốc Dân Đảng, thậm chí y còn tham gia trong Ban ám sát của tổ chức này nữa, Những vụ ám sát như giết tên Tây Bazin, giết Nguyễn văn Kính hay giết Giáo Du, y cũng đã từng tham gia. Còn bà Lê thị Minh hình như biết Nguyễn Thái Học hoàn toàn ngẫu nhiên. Sau khi Nguyễn Thái Học mất, bà Minh bỏ đi tu. Hòa bình lập lại, bà Minh bỏ chùa hoàn tục, lấy chồng là một giáo viên phổ thông trung học, họ chỉ có một người con trai duy nhất tên là Nguyễn Bảo Định làm nghề bác sĩ thú y. Nguyễn Bảo Định có nhân thân tốt, tính nết lập dị, mắc bệnh nghiện rượu, đôi khi cũng có gây rối đôi chút đối với hàng xóm láng giềng.

Thiếu tướng: Cuộc đời người ta thật kỳ lạ, có phải không nào?

Trung úy: Vâng, thật là kỳ lạ.

Thiếu tướng: Thế anh có tiếp xúc trực tiếp với những người con, người cháu khác ở trong gia đình bà Lê thị Minh hay không?

Trung úy: Thưa Thiếu tướng... (có vẻ lúng túng)... Tôi cũng đã đến gặp ông Nguyễn Bảo Định nhưng ông ấy không thật tỉnh táo. Ông ta lúc nào cũng say be bét. Ông ta có phần nào cũng hơi tầm thường...

Thiếu tướng: Sao lại tầm thường? Tại sao anh lại nghĩ thế?

Trung úy: Dạ thưa, tôi cảm thấy thế.

Thiếu tướng: Đấy là nhận xét cảm tính của anh chứ gì?

Trung úy: Vâng! Có lẽ thế! Hay tôi chủ quan chăng...

Thiếu tướng: Tôi sợ anh nhầm, anh bạn trẻ ạ. Không nên vội vả nhận xét về một con người chỉ qua đôi lần gặp gỡ. Anh là một sĩ quan nghiên cứu, anh phải rất thận trọng với những nhận xét kêt luận của mình mới được.

Trung úy: Vâng, thưa Thiếu tướng.

Thiếu tướng: Anh có nói chuyện với những người hàng xóm của gia đình này hay không?

Trung úy: Dạ có, nhưng không có thông tin gì. Mọi người trên phố bây giờ rất ít quan tâm về nhau.

Thiếu tướng: Anh có ấn tượng gì khi xem những bức ảnh của bà cụ Lê thị Minh còn lại?

Trung úy: Thưa Thiếu tướng, còn lại một vài ba bức ảnh chụp hồi thiếu nữ nhưng hầu hết cũng đã bị mờ đi theo thời gian... Tuy nhiên có thể nhận thấy đây là một người đàn bà tuyệt diệu. Tôi tin rằng thời trẻ, bà Lê thị Minh phải là người đàn bà có sắc đẹp mê hồn. Nhìn những bức ảnh không hiểu sao tôi cũng thấy phảng phất như có nét chân dung của Nguyễn Thái Học trên đó. Nói chuyện với người con trai làm bác sĩ thú y, rất tiếc ông ta có phần nào hờ hững khi tôi cố tình đề cập đến tình cảm mẹ con của ông ta.

Thiếu tướng (bực dọc): Anh là một nhà tâm lý hạng bét. Thế anh gặp ông ta mấy lần?

Trung úy (bối rối): Thưa Thiếu tướng, chỉ mỗi một lần...

Thiếu tướng: Gặp ở đâu? Ở công sở chứ?

Trung úy (bối rối hơn nữa): Thưa Thiếu tướng, ở trụ sở công an phường.

Thiếu tướng: Hay lắm! Gặp ở trụ sở công an phường. Nào, xin mời, thưa ông công dân, mời ông hãy mở tâm hồn của ông ra cho tôi xem... Mẹ của ông thế nào? Bố của ông ra sao? Có đúng như thế không nào?

Trung úy: Dạ, báo cáo Thiếu tướng, không hắn như thế. Tôi mất quá nhiều thời giờ đọc những tư liệu. Tất cả những tư liệu về Nguyễn Thái Học tìm rất khó khăn, không có chỗ nào còn lưu trữ cả.

Thiếu tướng: Đấy không phải là lý do, anh có hiểu không? Anh bắt đầu nhiễm thói công chức từ bao giờ thế?

Chuông bấm ở cửa. Thư ký vào.

Thiếu tướng và Trung úy quay ra.

Thư ký: Báo cáo! Ông Nguyễn Bảo Định vừa bị đưa đi cấp cứu ở trong bệnh viện. Ông ta đang bị trụy tim...

Trung úy: Sao lại cấp cứu... Tôi vừa mới gặp ông ta mới hai hôm trước thôi mà!

Sân khấu yên lặng.

Thiếu tướng ngồi xuống ghế.

Thư ký (rụt rè): Thưa Thiếu tướng, ông ta đã già, lại nghiện rượu nữa...

Thiếu tướng (đứng lên, thất vọng): Cẩn thận! Không khéo chúng ta lại lỡ một nhịp thứ hai nữa đấy (đến gần Trung úy. Trung úy sợ hãi đứng lên, lùi lại). Hiện nay ông Nguyễn Bảo Định là manh mối cuối cùng về chuyên án bức thư của Nguyễn Thái Học. Trung úy, anh có thấy lề lối làm việc quan liêu của anh tai hại như thế nào không? Anh hãy vào bệnh viện và làm bằng được để cho ông Nguyễn Bảo Định khỏe lại cho tôi? Anh hiểu không? Đây là nhân chứng duy nhất còn lại ở trong vụ án! Với cách làm việc thế này, chúng ta có lỗi với tất cả những người lương thiện đang sống và những người anh hùng đã chết. Anh có hiểu không?

Trung úy (bối rối): Thưa Thiếu tướng, tôi có lỗi. Tôi xin lỗi...

Thiếu tướng (giận dữ): Im đi! Tôi không cần anh xin lỗi. Tôi cho phép anh gác lại tất cả mọi việc để làm sáng tỏ những điều sau đây trong vụ án này (cầm lấy bức thư trên bàn). Lê thị Minh là ai? Vì sao Nguyễn Thái Học viết bức thư này? Vì sao Nguyễn văn Tảo lại có bức thư? Tôi sẽ cách chức anh, hiểu không, nếu anh không dựng lại được cho tôi toàn bộ bức tranh về các nhân vật ấy.

Trung úy: Thưa Thiếu tướng... Tôi đã hiểu!

Thiếu tướng: Đứng nghiêm lại! Đây là kỷ luật. Đây là nhiệm vụ. Cũng là lương tâm. Không phải cách chức anh đâu, anh hiểu không, tôi sẽ đuổi cổ anh, nếu anh không cứu được ông Nguyễn Bảo Định và đưa ông ta đến đây!

Trung úy: Thưa Thiếu tướng, rõ.

Thiếu tướng: Hãy đi đi, anh có thể bàn giao công việc từ ngày hôm nay để bắt tay vào nhiệm vụ của anh. Anh phải túc trực ở trong bệnh viện suốt cả ngày đêm! Khi bộ máy nội vụ của chúng ta nhiễm thói công chức, điều ấy sẽ gây bất hạnh cho xã hội biết nhường nào. Anh phải làm rõ vụ án này bất kể thế nào, có hiểu hay không?

Thiếu tướng mệt mỏi ngồi xuống ghế.

Trung úy (bối rối): Thưa Thiếu tướng, tôi thành thực xin lỗi...

Thiếu tướng (xua tay): Đi đi, tôi không cần anh xin lỗi... Chúng ta đã quá khinh suất với lịch sử...

Trung úy (càng bối rối hơn): Tôi sơ suất, tôi không chủ tâm... Tôi có lỗi...

Thiếu tướng: Anh chỉ còn một cách thôi, anh hiểu không? Anh phải dựng lại toàn bộ câu chuyện này, câu chuyện về Nguyễn Thái Học và người phụ nữ vô danh kia. Không phải để chuộc tội với tôi, anh hiểu không? Tôi không cần điều đó. Cũng không phải chuộc tội với Nguyễn Thái Học hoặc bà cụ Lê thị Minh, anh hiểu không? Họ không cần điều đó. Họ chết hết cả rồi! Anh làm điều này là để chuộc tội với tương lai, với chính những đứa con trai, con gái của anh. Anh phải làm điều này vì chính bản thân anh.

Trung úy im lặng, đứng như trời trồng, bất động.

Lại xuất hiện những bóng ma Việt Nam Quốc Dân Đảng với những tiếng hô khe khẽ: “Không thành công cũng thành nhân. Không thành công cũng thành người!”

Thiếu tướng (mệt mỏi): Cho tôi xin cốc nước.

Thư ký mang nước lại.

Thiếu tướng: Ngoài kia có bình yên không, ở ngoài đường ấy?

Thư ký: Dạ, thưa Thiếu tướng, tất cả bình yên...

Thiếu tướng: Thế thì tốt! Hôm nay là ngày bao nhiêu?

Thư ký: Thưa Thiếu tướng, hôm nay là ngày 17 tháng 6...

Thiếu tướng: 17 tháng 6 ư? Hôm nay chính là ngày kỷ niệm Nguyễn Thái Học và các đồng chí đi ra pháp trường... Hãy đi kiếm cho ta một vòng hoa. Ta sẽ đích thân đến viếng mộ bà cụ Lê thị Minh. Ừ, ngay bây giờ. Ta sẽ xin lỗi vong linh của bà cụ Lê thị Minh và xin lỗi vong linh của Nguyễn Thái Học.

Trung úy và thư ký đỡ Thiếu tướng dậy. Từ trong hậu đài lại xuất hiện tiếng đọc nguyên văn bức thư gửi bà Lê thị Minh:

“Thưa cô! Trưa ngày mai chúng sẽ tử hình, chúng sẽ chặt cổ, bêu đầu tôi. Ước nguyện của tôi là mong cô được sống cuộc đời hạnh phúc. Cô xứng đáng như thế, bởi cô có một trái tim cao thượng. Ký tên: Nguyễn Thái Học. Ngày 16 tháng 6 năm 1930”.

Âm nhạc và bài hát ca ngợi tình yêu bất tử vang lên.

Màn hạ