Phần II - LINH HỒN VẬN HÀNH - Nhận thức về cảm xúc

Khi còn ở trong quân ngũ, tôi đã từng quá sợ hãi đến nỗi không nhận ra mình hoảng sợ như thế nào. Tôi biết mình sợ nhảy ra khỏi máy bay, sợ đánh nhau bằng đạn thật… Cho nên tôi thấy mình là người rất can đảm bởi vì sợ như vậy nhưng tôi vẫn làm.

Nếu lúc đó có ai nói với tôi rằng: “Anh sợ tất cả mọi thứ”, thì hẳn là tôi sẽ nổi xung thiên. Tôi thấy mình cũng dũng cảm chứ đâu có nhút nhát! Song tôi đã không biết mình thường hay phát hoảng ra sao khi gặp gỡ người lạ, ngại thử vì e sợ bị thất bại, sợ bị từ chối, hoặc lo rằng mình không có khả năng đáp ứng những gì người khác mong đợi ở mình.

Thế là tôi tranh cãi, chỉ trích tất cả mọi người và mọi thứ. Tôi đã tài tình che giấu cảm xúc của mình. Tôi làm vậy bởi vì tôi sợ. Tôi không thể nào ngừng sợ hãi cho tới khi tôi phát hiện ra mình sợ hãi biết chừng nào. Tôi tưởng tôi biết rõ cảm nhận của mình nhưng thực chất tôi chẳng biết gì cả.

Câu chuyện sau đây sẽ minh họa thêm cho việc nỗi sợ đã che mờ hiểu biết sáng suốt của chúng ta như thế nào.

Người phụ nữ nọ có ý định nhận một cậu bé ở khu vực bà ở làm con nuôi. Cậu bé ấy 8 tuổi và đang sống với bố mẹ đều nghiện rượu nặng. Một thời gian sau, bà nhận ra mình không gánh vác nổi trách nhiệm nuôi dưỡng cậu bé.

Đến năm 15 tuổi, cậu bắt đầu sa vào vòng vây ma túy.

Cậu trở nên hung hăng và hậm hực với tất cả mọi người, kể cả người mẹ định nuôi cậu. Trong suốt bảy năm qua, bà không hề hé răng thổ lộ bất cứ điều gì về việc bà cảm thấy thế nào mãi cho đến khi quá đau buồn đến mức bà phải viết cho cậu ta một lá thư. Bà cho cậu biết mình đã giận dữ như thế nào, đã đau đớn ra sao. Trong khi viết lá thư, bà vui sướng nhớ lại những năm tháng lúc còn nhỏ, cậu là một cậu bé nhạy cảm và lễ độ ra sao. Chính khoảnh khắc đó, bà chợt nhận ra chắc hẳn cậu bé đã đau đớn lắm khi biết bà sẽ không nhận cậu làm con nuôi. Bà cũng viết cả điều đó vào bức tâm thư.

Vài ngày sau, cậu bé gọi điện cho bà. Cậu lại trở về là cậu bé nhạy cảm và lễ phép như ngày nào. Cậu còn bật khóc nữa. Ẩn sâu bên dưới cơn giận dữ của cậu là một nỗi đau khủng khiếp – nỗi đau khi biết người mẹ nuôi sẽ không đón nhận mình. Bản thân cậu cũng không nhận ra mình đã bị tổn thương trong suốt ngần ấy năm bởi vì nỗi tức giận ngăn không cho cậu cảm nhận được nỗi đau của mình.

Quay trở lại trường hợp của tôi, tôi không thể nào ngừng cố gắng chứng minh cho người khác thấy mình dũng cảm ra sao, bởi vì điều đó sẽ giúp ngăn không cho nỗi sợ sâu kín trỗi dậy. Cả cậu bé nọ lẫn tôi đều tưởng bản thân biết mình đang cảm thấy gì, nhưng thật ra chúng tôi chẳng biết gì hết. Tôi biết mình rất sợ làm những chuyện mạo hiểm, nhưng không biết là nỗi sợ ấy xuất phát từ mối e ngại bị người khác săm soi đánh giá. Còn cậu bé kia thì biết mình hung hăng, nóng tính, nhưng không nhận ra bản thân đã bị tổn thương nhiều đến mức nào.

Nhận biết được cảm xúc của mình không chỉ đơn thuần là nhận ra bạn đang sợ hãi điều gì đó hoặc cảm thấy giận dữ với người khác. Còn hơn thế nữa, đó là khả năng thấu hiểu những cảm nhận của bạn. Chừng nào bạn chưa làm được như vậy, chừng đó vẫn sẽ còn những khiếm khuyết, những vết thương nội tâm thỉnh thoảng tấy lên nhức nhối.

Chẳng hạn, nếu bạn không biết nguyên nhân sâu xa sinh ra nỗi giận dữ trong lòng thì đôi khi cơn tam bành sẽ nổi lên vượt ngoài tầm kiểm soát của bạn. Tương tự như vậy đối với nỗi sợ hãi.

Những phần thuộc về nội tâm mà bạn chưa hiểu rõ là những phần gây ra biết bao nhiêu phiền toái cho bạn. Đã bao giờ bạn quyết định sẽ giảng hòa sau một trận cãi vã, nhưng khi giáp mặt người đó thì bạn lại bắt đầu tranh cãi kịch liệt? Bạn nghĩ mình sẽ làm lành với họ, nhưng cái phần giận dữ bên trong bạn không muốn thế. Nó có ý kiến khác. Nó phá bĩnh bạn chỉ vì bạn đã không tìm hiểu rõ về nó.

Ngoài ra, bạn có bao giờ thắc mắc là tại sao mình lại dễ dàng quý mến hoặc ghét ai đó ngay từ lần gặp gỡ đầu tiên không? Tất cả những phần bên trong bạn đều có những điều thích và không thích của riêng chúng. Nếu bạn không hiểu biết về những phần ấy thì đừng bất ngờ khi bạn thấy mình ưa thích hoặc khó chịu với những biểu hiện ra bên ngoài của chúng.

Hầu hết mọi người đều có những phần khiếm khuyết, tổn thương sâu xa, như: nỗi ám ảnh, thói nghiện ngập... Chúng mạnh đến nỗi nếu bạn không biết về chúng, chúng sẽ làm bất cứ điều gì chúng thích cho dù bạn có muốn hay không. Bạn sẽ cảm thấy dường như mình không còn lựa chọn nào khác. Người nghiện rượu không thể cưỡng lại trước sự cám dỗ của “thần lưu linh”, hay người nghiện ma túy khó lòng quên được “nàng tiên nâu”, họ hoàn toàn nằm trong sự kiểm soát của những phần khiếm khuyết nội tâm mà không hề hay biết. Cách duy nhất để hiểu rõ những phần bên trong bạn là thông qua những cảm nhận của bản thân.

Quay lại trường hợp của cậu bé không được nhận làm con nuôi, nếu cậu biết lòng mình đang bị tổn thương nặng nề, hẳn là cậu đã không chọn cách tỏ ra cáu bẳn, tức giận. Nhưng cậu đã không biết về phần nội tâm đang đau đớn đó cho nên khi nó đâm ra gắt gỏng thì cậu không thể không đỏ mặt tía tai.

Chừng nào bạn chưa biết đến những phần sợ hãi trong lòng mình, chừng đó chúng vẫn ra quyết định thay cho bạn. Tuy chúng vẫn không ngừng bộc lộ những cảm nhận riêng và làm những điều chúng muốn, nhưng chúng không khiến bạn ngạc nhiên nữa một khi bạn bắt đầu tìm hiểu về chúng. Bạn sẽ không còn những cơn giận vô cớ, hoặc thường xuyên cáu kỉnh. Bạn tự quyền quyết định mình có muốn hành xử một cách giận dữ như cái phần nóng giận trong bạn hay không, hoặc phản ứng đầy sợ hãi như cái phần sợ hãi bên trong bạn hay không. Bạn hoàn toàn có quyền lựa chọn.

Phật giáo thấy rằng thế giới chúng ta đang sống là thế giới còn đầy rẫy những dục vọng mê cuồng, ham muốn vật chất. Theo Kinh Phúng Tụng trong Trường Bộ Kinh, có “tám ngọn gió”1 ngăn trở con người trên bước đường giác ngộ và giải thoát. “Tám ngọn gió” ấy là được - mất, tán dương - phỉ báng, tín nhiệm - quở trách và đau khổ - hạnh phúc. Nếu bạn không nhận ra chúng, chúng sẽ làm lung lay nội tâm bạn giống như trận cuồng phong cuốn phăng những chiếc lá khô. Chẳng hạn khi có ai tán dương bạn, nếu bạn cảm thấy trong lòng lâng lâng vui sướng, tức là bạn đang bị cuốn đi theo “cơn gió - ngợi ca”.

Vào đời nhà Tống ở Trung Quốc, có vị thi sĩ tên là Tô Đông Pha đã từng nghiên cứu Phật Pháp thâm sâu, nhưng công phu thiền định còn yếu kém. Một hôm, nhân cảm hứng, ông cảm tác một bài thơ:

Khể thủ thiên trung thiên

Hào quang chiếu đại thiên

Bát phong xuy bất động

Đoan tọa tử kim liên.

Dịch nghĩa:

Đảnh lễ Bậc Giác ngộ

Hào quang chiếu vũ trụ

Tám gió lay chẳng động

Ngồi vững tòa sen vàng.

Lúc đó, tự nghĩ rằng mình đã khai ngộ nên muốn có sự ấn chứng của thiền sư Phật Ấn, ông sai người gửi bài thơ đến vị thiền sư để kể về việc ông đã không bị “tám ngọn gió” kia thổi đi như thế nào. Lúc bấy giờ, thiền sư Phật Ấn đang ở chùa Kim Sơn, gần sông Dương Tử, cách đó ba trăm dặm.

Phật Ấn xem qua bài thơ xưng tán cảnh giới giải thoát của Bậc Giác ngộ, thấy chữ nghĩa và ý tứ rất hay nhưng biết quá rõ tác giả nhờ văn hay chữ tốt, dùng tâm thức bén nhạy để làm thơ chứ không phải là bậc thượng sĩ thâm nhập nghĩa lý sâu xa của Phật Pháp, đạt đến mức thượng thừa “Tám gió lay chẳng động” nên thay vì khen ngợi, ngài liền cầm bút phê vào bốn chữ “Đánh rắm! Đánh rắm!” (hạ phong) ở cuối bài rồi gửi lại cho Tô Đông Pha.

Tô Đông Pha xem xong, lửa tức giận bốc cao ngùn ngụt nên quyết định đến gặp vị thiền sư để hỏi cho ra lẽ. Vào thời đó, chặng đường ba trăm dặm ngược sông Dương Tử là cả một cuộc hành trình gian nan.

Ngay khi vừa đến nơi, Tô Đông Pha đi thẳng vào am của vị thiền sư và khấu đầu hỏi:

- Tại sao thầy lại phê như thế này? Lẽ nào bài thơ không cho thấy rằng tôi đã không bị “tám ngọn gió” thổi đi sao?

- Ông nói “Tám gió lay chẳng động”, mà chỉ hai cái “đánh rắm” thôi đã thổi bay ông đến tận đây rồi!

Vậy, bạn có nhận ra những “ngọn gió” nào đang lay động bạn không?

Còn bản thân tôi thì không thể ngừng cố gắng chứng minh mình dũng cảm đến thế nào cho tới khi tôi khám phá ra mình đã sợ hãi ra sao. Rất nhiều “ngọn gió” đã vây quanh tôi. Giống như cậu bé đáng thương, “suýt” được nhận làm con nuôi kia không ngừng giận dữ cho tới khi cậu phát hiện mình đang đau đớn đến thế nào. Rất nhiều “ngọn gió” cũng đang vây quanh cậu. Điều này xảy ra khi bạn không nhận biết được mình đang cảm thấy gì. Nhưng một khi bạn đã biết, mọi sự sẽ thay đổi.

Sau khi cơn bão vừa đi qua, cô bạn sống ở Hawaii của tôi quyết định phải lướt sóng ngay. Một trong những ngọn sóng hung hãn, cao lớn chộp được cô và dìm cô xuống biển một lúc thật lâu.

- Thật kinh khủng! – Cô kể lại. – Tôi không thể nín thở lâu hơn được nữa và tôi cũng không xác định được hướng nào là hướng đi lên.

Bất chợt cô ấy tự nhủ: “Mình hiện đang sợ mất vía. Bây giờ làm sao đây?”. Thế rồi cô thả lỏng người ra và con sóng đưa cô trở lại bãi biển.

Cô đã nhận ra “ngọn gió - sợ hãi” trong lòng mình, và nó ngưng cuốn cô đi.

Nhận thức được như vậy, bạn sẽ có khả năng thực hiện nhiều điều có ý nghĩa quan trọng trong cuộc sống.