5. NẠN NHÂN CỦA VỤ ÁN

Anne Jackson (40 tuổi) - Phó cảnh sát trưởng hạt Skagit - là người gốc miền nam California. Cô là một người thành đạt, thích cưỡi ngựa và yêu thương động vật. Cô quản lí một chuồng ngựa trước khi gia nhập nhóm của cảnh sát trưởng. Cô bắt đầu sự nghiệp với tư cách là nhân viên kiểm soát động vật vào năm 2002 và trở thành phó cảnh sát trưởng vào năm 2005. Anh trai của Jackson đã phải vật lộn với bệnh tâm thần. Cô nói với gia đình Zamora rằng họ có thể gọi cô bất cứ lúc nào nếu họ cần giúp đỡ. Cô ấy quan tâm đến Isaac Zamora và gã cũng tin tưởng cô. Theo Dennise - mẹ của Zamora, gã yêu cầu bà liên hệ với Phó cảnh sát trưởng Jackson bất cứ khi nào gã gặp khó khăn. Khoảng hai giờ chiều ngày mùng 2 tháng Chín, Jackson là người trả lời cuộc gọi 911 báo cáo Zamora xâm nhập gia cư bất hợp pháp của Dennise Zamora. Cô đến điều tra cùng người đồng nghiệp kiêm Phó cảnh sát trưởng Terry Eskew. (Chỉ một ngày trước khi sự kiện trên xảy ra, Jackson đã trả lời một cuộc gọi tương tự, báo Zamora xâm nhập gia cư bất hợp pháp trong cùng khu vực.) Khi đến nhà Zamora, cô tách khỏi anh bạn đồng nghiệp và đến dinh thự của Rose. Một giờ trôi qua mà không liên lạc được với cô, một vị phó cảnh sát trưởng được cử đến để kiểm tra. Trong khi đó, rất nhiều cuộc gọi đến nhân viên điều phối của tổng đài 911, báo rằng có nhiều tiếng súng trong khu vực. Nhiều vỏ đạn và viên đạn được tìm thấy tại hiện trường, khiến điều tra viên kết luận rằng Jackson đã bắn trả trước khi cô bị giết. Gần 5.000 người đến tham dự buổi lễ tưởng niệm dành cho cô (được tổ chức ở sân bóng đá trường trung học phổ thông Burlington), trong đó có các thượng nghị sĩ tiểu bang, gia đình các nạn nhân, cảnh sát, nhân viên cứu hỏa ở khu vực xung quanh và một trung đoàn của Cảnh sát Hoàng gia Canada.

Chester “Chet” Rose (58 tuổi) là một nhà thầu xây dựng kiêm chủ sở hữu Công ty Xây dựng Silver Creek. Vì sinh sống ở thị trấn Alger từ rất lâu nên ông đã xây cho minh một ngôi nhà. Sau khi li dị và có hai cô con gái lớn, ông trở thành khách quen nổi tiếng trong những buổi khiêu vũ về đêm của thị trấn. Ông là hàng xóm của Zamora và đã biết gã hơn 20 năm.

David Radcliffe (58 tuổi) đến từ Bellingham, bang Washington. Ông là cư dân lâu năm của thành phố Mount Vernon. Ông có bằng xã hội học ở Đại học Washington, nhưng lại chọn đi theo lĩnh vực xây dựng. Ông sở hữu một công ty xây dựng và đã xây nhiều ngôi nhà ở thung lũng Skagit. Ông cũng là một người mê chơi golf, đã kết hôn và có hai con.

Greg Gillum (38 tuổi) sinh ra và lớn lên ở California. Anh mới chuyển đến thành phố Mount Vernon, còn gia đình anh hầu hết đã chuyển tới đây từ trước. Trong phần lớn cuộc đời mình, anh làm công việc xây dựng. Anh bị giết khi đang làm việc cùng ông chủ David Radclipffe. Anh sinh ra trong gia đình có bảy người con và có một anh em sinh đôi. Anh có hai con.

Julie Ann Binschus (48 tuổi) là một thu ngân của tiệm tạp hóa Sedro-Woolley Food Pavilion trong hơn 30 năm và là một cư dân lâu năm trong khu vực. Bà dành thời gian rảnh rỗi để làm đồ thủ công mỹ nghệ cho hội địa phương, câu cá và săn bắn. Bà đã kết hôn với Fred Binschus được 26 năm. Cặp đôi có hai cô con gái lớn và vài người cháu ngoại. Fred (56 tuổi) sống sót sau vụ xả súng. Fred và Julie là hàng xóm của Zamora.

LeRoy B.Lange (64 tuổi) sống dựa vào một nông trại nhỏ ở Methow bang Washington. Ông từng là nhân viên của hãng Boeing. Ông đã có nhiều năm làm việc với cương vị là thủy thủ trên boong tàu và thuyền trưởng của phà Whatcom Chief phục vụ đảo Lummi. Vợ chồng ông đã kết hôn được 40 năm và có một cậu con trai. Lange đến thăm con trai ở Bellingham, sau đó đang trên đường đến gặp mẹ ông ở thành phố Mount Vernon thì bị giết.

Richard Treston (61 tuổi) là một viên chức quản chế đã nghỉ hưu từ hạt Nassan, New York. Cả đời ông làm việc trong ngành hành pháp. Ông và Zamora biết nhau và có mối quan hệ tốt.Thậm chí, thỉnh thoảng ông còn chở Zamora về nhà. Treston dù bị thương nhưng vẫn sống sót.

Vào ngày Ben Mercado bị Zamora bắn bị thương ở tay tại nhà ga Alger Shell, anh đang lái xe mô tô. Dù bị thương nhưng anh may mắn sống sót.

Mặc dù Charles và Jane Duncan không bị thương trong vụ xả súng, nhưng sau đó, Charles phát hiện một mảnh thủy tinh nhỏ của cửa kính ô tô bị vỡ ghim trên mặt mình.

Troy Giddings (42 tuổi) là lính thuộc bang Washington, đến từ thung lũng Skagit. Trong lúc truy đuổi Zamora, anh bị bắn, gây thương tích ở cánh tay. Anh tự lái xe đến một bệnh viện trong khu vực để điều trị, rồi sau đó xuất viện.

Mặc dù không ai có thể ngờ rằng sự việc nghiêm trọng này sẽ xảy ra, nhưng những dấu hiệu bất thường của Isaac Zamora đã rõ mười mươi. Vào tháng Tư năm 2008, chỉ vài tháng trước vụ xả súng ở thị trấn Alger, Zamora đã bị giam giữ tại nhà tù của hạt Skagit, sau đó bị chuyển đến trung tâm cải huấn hạt Okanogan ở đông bắc Washington. Tại đây, gã đã chấp hành bản án 6 tháng tù vì tội tàng trữ ma túy. Sauk hi được trả tự do vào ngày mùng 2 tháng Tám, mọi hành vi của gã sẽ do Sở cải tạo của bang Washington (DOC) giám sát.

Mặc dù Zamora được coi là một tội phạm nguy hiểm cao, nhưng gã được xếp vào loại bất bạo động. Tuy nhiên, các tiền án cho thấy Zamora không chỉ có vấn đề về sức khỏe tâm thần, mà còn có khả năng trở thành một nhân vật gây nguy hiểm. Mẹ gã thậm chí đã viết thư cho công tố viên hạt Skagit, với yêu cầu giam giữ và điều trị con trai bà. Mặc dù các nhà tư vấn sức khỏe tâm thần đã gặp Zamora và kê nhiều loại thuốc khác nhau, nhưng họ không tiếp tục theo dõi tình trạng của gã sau khi gã chuyển đến hạt Okanogan. Có vẻ như hồ sơ điều trị của gã thậm chí không được chuyển đến đó.

Ba ngày sau khi gã được thả từ hạt Okanogan, mẹ của gã đã gọi 911 để báo cáo hành vi đe dọa của gã với bà và anh trai gã. Zamora bị bắt và được thả tự do vào hôm sau, khi gã cam kết không phạm pháp. Nhưng một tháng sau, cảnh sát lại nhận được cuộc gọi, lần này, người gọi là một anh hàng xóm. Zamora đến nhà và chạm mặt vợ anh. Cùng hôm đó, Zamora cuối cùng cũng đã trải qua một cuộc kiểm tra đánh giá sức khỏe tâm thần, giúp xác định gã có đủ tiêu chuẩn nhận những dịch vụ của Bộ Dịch vụ Xã hội và Y tế (DSHS) của tiểu bang hay không.

Ngày hôm sau, Isaac Zamora thực hiện vụ xả súng.

Cuộc hỗn loạn và tàn sát vào ngày mùng 2 tháng Chín đã đánh động ngành hành pháp, dẫn đến một cuộc điều tra cực kì phức tạp, với sự tham gia của nhiều cơ quan. Shawn Stich (đã nghỉ hưu) là trung sĩ điều tra phụ trách Đơn vị Tội phạm nguy hiểm của Văn phòng Cảnh sát trưởng hạt Snohomish, kiêm thành viên Đội phản ứng của tổ hợp cơ quan hạt Snohomish (SMART). SMART bao gồm khoảng 30 điều tra viên cấp cao từ nhiều cơ quan trên khắp hạt Snohomish. Đội này chịu trách nhiệm điều tra các vụ xả súng có liên quan đến sĩ quan bị thương tích nghiêm trọng và/hoặc tử vong. Ngoài ra, đội này còn hỗ trợ các cơ quan nhỏ hơn cần những nguồn lực điều tra có kinh nghiệm đối với những vụ giết người, hoặc những vụ án liên quan đến con người ở mức độ nghiêm trọng và phức tạp.

Trung sĩ Stich nhớ lại, “Chúng tôi phát hiện có những điều tra viên đến từ hạt Skagit, thành phố Mount Vernon, đội tuần tra của tiểu bang và rất nhiều cơ quan liên bang ở sở chỉ huy, hoặc tại hiện trường vụ án để chuẩn bị thực hiện lệnh khám xét và/hoặc bắt đầu xử lí hiện trường. Với sự giúp đỡ của chỉ huy, chúng tôi đề nghị những nguồn lực của hạt Skagit dừng những gì họ đang làm và điều người canh giữ để bảo vệ toàn bộ hiện trường vụ án. Sau đó, SMART sẽ tiếp nhận cuộc điều tra và bắt đầu ban hành lệnh khám xét đến tất cả những hiện trường vụ án cần làm việc đó. Một số hiện trường phải được xử lí tức thì, như hiện trường xả súng trên xa lộ liên bang số 5, vì giao thông đã bị chặn lại. Chúng tôi đã chỉ định các điều tra viên của SMART đến giám sát việc xử lí hiện trường và hướng dẫn lưu thông xe cộ.”

Robert Johns (đã nghỉ hưu) là trung úy của Đơn vị điều tra tổng hợp của Sở cảnh sát Everett, kiêm vị trí số ba trong đội hình chỉ huy của SMART. Ông đang ở nhà sau một ngày làm việc thì nhận được cuộc gọi từ Trung sĩ Stich, yêu cầu ông đến Sở cảnh sát thành phố Mount Vernon (MVPD) để tập hợp. Nhiệm vụ của Johns là đến hiện trường và đánh giá những gì có thể và không thể làm vào buổi tối hôm đó. Ông ấy kể với tôi, “Khi chúng tôi đến nơi, tôi nhớ mình đã nghĩ rằng sẽ không ai có thể xử lí bất kì hiện trường nào trong đêm đó được. Tôi không nói đùa đâu. Trong màn đêm đó, có đưa bàn tay ra trước mặt thì tôi cũng chẳng thấy gì. Cho dù chúng tôi có một nghìn chiếc xe cứu thương ở đó cùng đèn pha và tất cả mọi thứ, thì chúng tôi vẫn chưa chuẩn bị đầy đỉ để xử lí hiện trường.”

Trung úy Johns tiếp tục nói, “Tôi đoán những gì lướt qua trong đầu tôi là tình hình cực kì nghiêm trọng. Chúng tôi phải làm những điều cần thiết, chứ không phải là làm mọi thứ rối tinh rối mù. Tinh thần trách nhiệm trong mỗi người chúng tôi sôi sục đến đáng kinh ngạc. Một hạt khác yêu cầu chúng tôi đến, xử lí hiện trường và giúp đỡ điều tra một trong những vụ giết người hàng loạt nghiêm trọng nhất trong lịch sử của tiểu bang. Ít nhất tất cả những vụ đó xa xưa rồi hoặc xảy ra không lâu. Chúng tôi biết rằng chuyện này có thể rất gian nan vì hạt Skagit sẽ phải tiêu hao một lượng ngân sách khổng lồ. Và một lần nữa, chúng tôi muốn làm mọi thứ tốt nhất để không còn khó khăn nào cản trở và Zamora sẽ không có lựa chọn nào khác ngoài việc nhận tội.”

Johns cho biết, “Thách thức mà chúng tôi phải đối mặt là đảm bảo không bỏ sót thứ gì, bất kì cái gì có ích được định vị và/hoặc được thu thập. Chúng được niêm phong hợp lệ và quá trình bảo quản được bảo mật. Thường thì một sự cố xảy ra trong một hiện trường đã đủ để gây khó khăn, mà giờ có đến sáu hiện trường. Rất nhiều hiện trường vụ án ở ngoài trời, nên thời tiết, động vật… cũng góp phần làm ảnh hưởng tới việc đảm bảo sự chính xác, dù chỉ một chút tác động nhất định. Thông tin liên lạc có lúc cũng bị quá tải. Các hoạt động vô tuyến và/hoặc điện thoại ở khu vực này không phải lúc nào cũng thuận lợi.”

Trung sĩ Stich chia sẻ thêm, “Tôi rất buồn khi nghe tin người đồng nghiệp - phó cảnh sát trưởng đã ra đi. Khi biết thêm thông tin về phạm vi hiện trường vụ án và số người chết được xác nhận, tôi kiên quyết cho rằng chúng tôi cần đảm bảo xử lí sự việc này thật cẩn thận. Chúng tôi biết rõ năng lực của điều tra viên SMART và người mà chúng tôi giao nhiệm vụ. Tôi cho rằng điều này là lợi thế thế lớn nhất mà chúng tôi có được so với những nguồn lực điều tra khác ở hạt Skagit. Lí do là điều tra viên SMART đã làm việc cùng nhau rất lâu và họ cảm thấy thoải mái khi biết rõ mọi người trông đợi ở họ điều gì.”

Trung úy Johns cho hay, “Có hơn một trăm người từ tất cả các cơ quan đảm nhận những nhiệm vụ khác nhau. Các cán bộ chỉ huy ở lại MVPD và tôi được giao việc liên lạc với tất cả những đội đang xử lí hiện trường vụ án. Điều đó có nghĩa là mọi người phải có những thiết bị cụ thể, thức ăn, một nơi giữ và ghi chép chứng cứ thu thập được vào hồ sơ, các cơ quan khác nhau có kỹ năng hoặc quyền truy cập thông tin riêng biệt. Ví dụ: Cục Rượu, Thuốc lá, Súng và Chất nổ (ATF) có năng lực tra số serial trên súng ống… Một số hiện trường khá gần nhau và những hiện trường khác cách xa nhau hàng km. Phương tiện cũng là một thách thức. Hầu hết các phương tiện đều thuộc MVPD, nhưng có lần một chiếc máy bay trực thăng đưa tin đáp gần xuống hiện trường quá thấp, đến nỗi gió từ cánh quạt đã làm xáo trộn hiện trường. Và mọi người đã gọi tôi để điều chiếc trực thăng ra khỏi đó!”

Trung sĩ Stich cho biết, “Trước đây, tôi từng xử lý nhiều hiện trường vụ án, nhưng đây là vụ lớn nhất, trải dài mấy km. Với tôi, quyết định khó khăn nhất là chúng tôi không thể di dời thi thể ra khỏi hiện trường cho đến khi trời sáng để tránh vô tình làm ô nhiễm hiện trường, hoặc bỏ sót chứng cứ nào.” Ông cũng nói thêm, “Tôi nghĩ rằng cho đến bây giờ, một số người vẫn không đồng tình với quyết định này. Tôi cũng không thích nó, nhưng quyết định đúng đắn này giúp cho tình trạng của cuộc điều tra được giữ nguyên vẹn và buộc người gây ra tội ác khủng khiếp phải chịu trách nhiệm.”

Brad Pince (đã nghỉ hưu) là một điều tra viên trong Đội phản ứng của tổ hợp cơ quan hạt Snohomish, kiêm thành viên của SMART. Là một trong những thành viên đầu tiên của SMART, ông hỗ trợ viết quy trình điều tra của SMART. Ông được chỉ định làm điều tra viên chính, chịu trách nhiệm về toàn bộ vụ án của Zamora. Cho đến nay, ông vẫn bị ám ảnh bởi quyết định này. Ông nói, “Trong lúc xử lý hiện trường, chúng tôi phải để yên thi thể Phó cảnh sát trưởng Jackson tại hiện trường trong hơn 24 tiếng. Sâu trong thâm tâm, tôi rất muốn tới đỡ và đưa cô ấy ra khỏi đó. Tôi biết có rất nhiều bạn bè và đồng nghiệp đang chờ để chính thức đưa cô ấy đi. Nhưng lý trí tôi lại bảo rằng chúng tôi không thể đưa cô ấy đi cho đến khi xử lý xong hiện trường. Tình trạng nguyên vẹn của vụ án quan trọng hơn cảm xúc.”

Một sự thật không thể phủ nhận là những sự kiện xảy ra trong ngày mùng 2 tháng Chín năm ấy đã khiến hạt Skagit bị quá tải. Phần lớn hạt Skagit là vùng nông thôn, thậm chí còn không có hệ thống giám định y tế, phải phụ thuộc vào nhân viên điều tra của hạt. Trung úy Johns nhớ lại hai điều tra viên tiếp cận ông. Họ vừa tham gia một trong những cuộc khám nghiệm tử thi diễn ra ở phòng phía sau của một nhà tang lễ địa phương. SMART lo cho tình hình và khả năng thất lạc chứng cứ, nên đội đã quyết định gọi bác sĩ pháp y của hạt Snohomish để tiếp nhận các cuộc khám nghiệm tử thi còn lại. Điều này có nghĩa là chúng tôi phải nói với một quan chức đắc cử của hạt rằng hạt không có trang thiết bị để hỗ trợ xử lý thi thể theo hướng có lợi cho việc điều tra, truy tố và cho những nạn nhân. Đồng nghĩa với việc chúng tôi phải thuyết phục nhân viên điều tra của hạt giao quyền kiểm soát vụ án có lẽ là lớn nhất mà anh ta đã từng gặp. Johns nói, “Tôi đã triển khai ‘nghệ thuật bán hàng’ tốt nhất mà chúng tôi từng làm.”

Isaac Zamora nói trong lần hầu tòa đầu tiên, “Tôi viết người vì Chúa. Tôi lắng nghe điều Chúa dạy.’

Có thể bất cứ ai nghe qua những lời này cũng sẽ vô cùng băn khoăn. Tuy nhiên, thực sự có bao nhiêu hành vi của Zamora là do bệnh tâm thần? Có lẽ chúng ta sẽ không bao giờ biết chắc chắn, nhưng một số người giải quyết vụ án vẫn hoài nghi.

Trung úy Johns chia sẻ, “Tôi không phải là một chuyên gia được đào tạo về sức khỏe tâm thần và nhiều người sẽ lập luận rằng một người giết ai đó thì khả năng là đầu óc của họ có vấn đề. Nhưng tiêu chuẩn pháp lý là người phạm tội vào thời điểm đó có phân biệt được đúng sai không? Isaac giết người khác là có hệ thống. Theo tôi, rất có khả năng khi người chấp pháp truy đuổi gã ở phía sau, gã nhận thức được bản thân đang làm gì. Isaac đủ ‘gian xảo’ để lái xe đến tận thành phố Mount Vernon, đến văn phòng cảnh sát trưởng, mở cửa xuống xe, buông khẩu súng trường và đầu hàng.”

Hành vi của Zamora trước tòa thường không thể đoán trước và đáng báo động. Trong một lần bước vào phòng xử án, gã liên tục tuyên bố mình có tội. Mặt khác, gã hoàn toàn từ chối bước vào phòng xử án. Trong những phiên điều trần xem xét năng lực, gã vẫn bất hợp tác và hung hăng, thường xuyên đả kích và dùng những lời lẽ tục tĩu đối với thẩm phán cũng như biện hộ cho chính mình, dẫn đến những sĩ quan phải đến can ngăn gã. Gia đình nạn nhân nghe thấy gã đưa ra những lời đe dọa “vô nghĩa” rằng gã sẽ giết nhiều người hơn nếu gã bị kết luận là không đủ năng lực để hầu tòa. Gã thậm chí còn nói sẽ từ chối bất kì cuộc kiểm tra tâm thần nào. Khi gã được báo rằng cáo buộc có thể khiến gã lãnh án chung thân, hoặc thậm chí là tử hình, gã nói gã sẽ chọn cái chết.

Điều tra viên Pince nói với tôi, “Zamora có vấn đề về tâm thần, nhưng gã cũng lợi dụng kẻ hở của pháp luật. Gã sẽ trông rất bình tĩnh và bình thường khi bị chuyển từ nhà tù đến phiên điều trần. Một khi vào trong phòng xử án, gã sẽ lẩm bẩm, chửi rủa thẩm phán và luật sư của gã, gã chỉ giả ngu. Còn khi chúng tôi đưa gã ra khỏi phòng xử án, gã lại trở nên bình tĩnh và im lặng. Rõ ràng là gã chỉ diễn trò hề.”

Theo lời khai của hai bác sĩ tâm thần, Zamora bị phán quyết là người thiếu năng lực nhận thức để hầu tòa. Theo án lệnh của thẩm phán, gã được đưa tới bệnh viện Wesrern State - cơ sơ pháp y tâm thần hàng đầu của tiểu bang nằm ở Lakewood, cách phía nam Settle 73km. Tại đây, họ làm ổn định tinh thần gã bằng thuốc và cuối cùng gã đã được coi là có đủ khả năng để hầu tòa.

Tuy nhiên, 14 tháng sau vụ xả súng, vào tháng Mười một năm 2009, C.Wesley Richard - luật sư công10 của Zamora, muốn cứu thân chủ của mình khỏi án tử hình - yêu cầu một thỏa thuận đặc biệt cùng với lệnh khởi tố. Nỗi sợ hãi lớn nhất của bên công tố, cũng như điều mà họ không muốn xảy ra là nếu Zamora dùng lời bào chữa về rối loạn tâm thần để chối bỏ trách nhiệm, gã có thể sẽ được thả vào một ngày nào đó trong tương lai. Do đó, theo một phần của thỏa thuận nhận tội, Zamora đồng ý không nhận tội đối với vụ sát hại Chester Rose và Anne Jackson với lý do bệnh tâm thần, nhưng sẽ nhận tội bốn vụ giết người khác và gánh chịu những tội danh còn lại. Mặc dù Zamora sẽ không bị xử tử, nhưng theo thỏa thuận, gã sẽ không bao giờ có tự do nữa. Thỏa thuận quy định rằng gã sẽ vẫn ở lại bệnh viện Western State, miễn là điều này cần thiết. Nếu gã được xét là tâm thần ổn định và có thể xuất viện (Zamora và luật sư của gã cho rằng điều này sẽ không xảy ra), gã sẽ phải lãnh bốn án tù chung thân.

10. Theo nghiên cứu lập pháp, luật sư công là công chức nhà nước được bổ nhiệm làm luật sư để bảo về quyền lợi và lợi ích của nhà nước trong các cơ quan, doanh nghiệp nhà nước hoặc bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người nghèo, đôi tượng chính sách trong các tổ chức trợ giúp pháp lý của nhà nước.

Mặc dù pháp luật vào thời điểm đó cho phép một bệnh nhân tâm thần của tiểu bang thỉnh cầu tòa án trả tự do cho mình, nhưng Zamora cho rằng gã không có hứng thú thực hiện quyền này. Nếu không có thỉnh cầu này, có vẻ như gã sẽ thực sự dành phần đời còn lại của mình tại bệnh viện Western State. Tuy nhiên, một điều khoản còn lại trong thỏa thuận có khả năng đưa Zamora vào tù: không có gì đảm bảo về việc gã được phép ở lại Western State trong bao lâu.

Và từ đây, mọi chuyện trở nên rắc rối.

Vào năm 2010, luật mới của tiểu bang được thông qua. Luật mới cho phép DSHS có quyền thả những bệnh nhân tâm thần được cho là có quá nhiều rủi ro về an toàn công cộng ở một bệnh viện tâm thần. Luật này cho phép DSHS chuyển những bệnh nhân này đến một cơ sở khác, hoặc giam giữ ở nhà tù tiểu bang (dưới sự giam giữ của DSHS). Trước đó, chỉ bệnh nhân mới có thể thỉnh cầu tòa án thả họ ra khỏi bệnh viện tâm thần.

Vào năm 2011, dựa trên nhiều ý kiến của bệnh viện Western State, DSHS quyết định thỉnh cầu chuyển Zamora từ bệnh viện đến nhà tù. Theo DSHS và bệnh viện Western State, Zamora không còn hưởng lợi từ việc điều trị sức khỏa tâm thần nữa. Vì bệnh tâm thần của gã đã được điều trị đầy đủ bằng thuốc và chứng rối loạn tâm thần của gã “đang thuyên giảm”, nên người ta xem là gã đã đủ ổn định để đến nhà tù chấp hành bản án của mình. Nghịch lý thay, mặc dù Zamora được xem là “ổn định”, nhưng DSHS cũng lập luận rằng gã gây nguy hiểm cho những bệnh nhân dễ bị tổn thương tại Western State. Trong cuộc điều trần thỉnh nguyện năm 2012, Zamora được chẩn đoán là mắc chứng rối loạn trầm cảm nghiêm trọng với các triệu chứng loạn thần và rối loạn nhân cách chống đối xã hội.

Không ngạc nhiên khi luật sư bào chữa của Zamora cảm thấy luật mới của tiểu bang phi đạo đức, bất lương và không nên áp dụng trong vụ án của Zamora. Luật sư bào chữa còn cho rằng bệnh viện Western State đã hành động thiếu trung thực, khi không chẩn đoán và điều trị đúng cách cho Zamora, họ chỉ đơn giản là muốn tống khứ gã. Trong thời gian ở bệnh viện, Zamora đã được chẩn đoán mắc một số bệnh tâm thần, gã thậm chí được chẩn đoán rằng không mắc bệnh tâm thần nghiêm trọng nào cả.

Zamora nói rằng khi gã phạm tội, những con quỷ đã quấy rầy gã. Gã cần phải giết chúng để cứu những người thân yêu của mình và tin rằng mình đang thực hiện “một sứ mệnh mà Chúa giao phó”. Trong quá trình xử án, cha và anh trai của Zamora khai rằng gã mắc chứng hoang tưởng và ảo giác từ trước năm 2008. Một chuyên gia do luật sư bào chữa mời đến đã làm chứng rằng Zamora bị bệnh tâm thần phân liệt, dẫn đến sự việc xảy ra vào tháng Chín năm 2008. Tuy nhiên, DSHS và bệnh viện Western State đã lập luận nhiều lần rằng Zamora mắc chứng rối loạn nhân cách chống đối xã hội, nên họ không thể điều trị cho gã tại bệnh viện tâm thần, vì bệnh của Zamora không được xem là “bệnh tâm thần”. Họ khẳng định thêm rằng họ đang dùng thuốc để kiểm soát những triệu chứng rối loạn tâm thân của gã và những hành vi nguy hiểm của gã chủ yếu là do rối loạn nhân cách chống đối xã hội.

Thẩm phán Michael Rickert của Tòa án tối cao hạt Skagit mắc kẹt giữa những luồng tranh cãi về nơi giam giữ Isaac Zamora, ông nói, “Tôi luôn nghĩ bệnh viện Western State là nơi giam giữ những người nguy hiểm.” Thẩm phán Rickert đã phán quyết rằng Zamora không đáp ứng các tiêu chuẩn để được rời bệnh viện Western State.

Mặc dù thẩm phán ra quyết định như vậy, nhưng vào tháng 12 năm 2012, Zamora lại bị chuyển đến Khu phức hợp cải tạo Monroe. Gã trở thành bệnh nhân tâm thần đầu tiên của tiểu bang chuyển từ bệnh viện tâm thần tiểu bang đến nhà tù tiểu bang mà không có sự phê chuẩn của tòa án. Zamora được đưa đến Đơn vị tội phạm đặc biệt của Monroe (SOU) giam giữ bệnh nhân tâm thần và được DSHS tiếp tục giám sát.

Luật áp dụng cho vụ án của Zamora vấp phải sự chỉ trích từ những người bênh vực bệnh nhân tâm thần. Họ cho rằng luật này đang cố biến những người bệnh tâm thần thành tội phạm. Các bị cáo có tội sẽ được tòa án phán vô tội với lí do loạn trí thường được đưa đến bệnh viện tâm thần của tiểu bang để điều trị và họ có quyền kiến nghị tòa án trả tự do, nếu tình trạng của họ được xem là có đủ cải thiện để xuất viện. Tuy nhiên, luật năm 2010 cho phép DSHS kiến nghị chuyển bệnh nhân đến nhà tù, kể cả khi bệnh nhân phản đối điều đó, nếu bệnh nhân được xem là thể hiện những rủi ro “quá mức an toàn.”

Vào năm 2013, luật lại thay đổi. Bây giờ, thay vì chứng minh một bệnh nhân không còn “nguy hiểm”, tiểu bang chỉ cần chứng minh có thể quản lý bệnh tâm thần của họ trong tù.

Vào tháng Mười hai năm 2013, DSHS nỗ lực hơn trong việc kiến nghị tòa án, nhằm bảo đảm Isaac Zamora sẽ không chỉ bị giam giữ trong tù, mà còn bị DOC quản thúc. Đơn kiến nghị được chấp thuận vào năm 2015.

Zamora đã đệ đơn kháng nghị, tạm dừng việc chuyển giao giam giữ.

Vào năm 2017, Tòa phúc thẩm tiểu bang đã giải quyết đơn kiến nghị năm 2015 về lệnh giao quyền quản thúc Zamora cho DOC. Trong đó, có những điều kiện như gã phải ở lại SOU tại Monroe, cho đến khi các bác sĩ tâm thần giám sát việc chăm sóc gã đề nghị chuyển gã đến một cơ sở DOC khác và chỉ định một bác sĩ tâm thần theo dõi. Zamora tuyên bố việc chuyển giao quyền quản thúc đã vi phạm các điều khoản của thỏa thuận nhận tội năm 2009. Vào thời điểm đó (và trước khi luật thay đổi), điều khoản sẽ cho phép gã ở lại bệnh viện Western State dưới sự quản thúc của DSHS, trừ khi gã nộp đơn kiến nghị trả tự do. Tòa phúc thẩm bác bỏ lập luận của Zamora, mặc dù họ đồng ý rằng Tòa án xét xử của hạt Skagit không có thẩm quyền áp đặt các điều kiện chuyển giao cho DOC. (Việc Zamora hoàn toàn được thả khỏi DOC có thể sẽ đồng nghĩa với việc gã bị theo dõi suốt ngày đêm và được chăm sóc sức khỏe tâm thần nhiều hơn.) Theo phán quyết, Zamora tiếp tục ở lại Đơn vị phạm tội đặc biệt và vẫn chịu sự quản thúc của DSHS.

Đơn vị tội phạm đặc biệt tại Khu phức hợp cải tạo Monroe là một khu biệt lập đặc biệt của nhà tù, dành cho những tù nhân có vấn đề về sức khỏe tâm thần. SOU bao gồm bốn tòa nhà bằng bê tông cốt thép, cấp độ an ninh từ thấp nhất đến cao nhất và có thể giam giữ tới 2.400 tù nhân nam. Không giống như các cơ sở khác, bác sĩ tâm thần ở SOU đánh giá và điều trị cho những cá nhân bị giam giữ. Một cựu nhân viên cải tạo của Monroe nói với tôi rằng một ngày thường bắt đầu bằng việc tù nhân ra khỏi phòng giam, truy cập “medline11” để nhận thuốc (nếu có toa thuốc). Bữa ăn diễn ra trong một căn phòng kiểu quán ăn tự phục vụ, bàn ghế được bắt vít xuống sàn nhà, một sĩ quan quét phù hiệu ID của tù nhân để họ không thể quay lại lấy thêm thức ăn. Đơn vị này có một khu vực tập thể dục/giải trí. Nếu tù nhân đáp ứng những tiêu chí nhất định, họ có thể làm việc ở xung quanh, chẳng hạn như công việc tạp vụ. Họ được trả từ vài xu một giờ đến mức lương tối thiểu và họ có thể nhận thêm một bữa ăn. (Có tài liệu cho rằng Zamora đã được phép tận dụng chương trình dạy nghề này, làm công việc bốc vác bán thời gian và nhân mức lương tối thiểu do DSHS trả.) An ninh ở đây được thắt chặt - những phòng giam được khám xét ngẫu nhiên, camera và máy quét kim loại ở hành lang, cửa khóa được điều khiển từ xa, có những sĩ quan áp giải tù nhân. Nhân viên cải tạo mang theo một đài phát thanh và kể từ vụ án sát hại sĩ quan Jayme Biendl vào năm 2011, họ được phép mang bình xịt hơi cat. (Biendl - một nhân viên cải tạo - đã bị một tù nhân cố gắng vượt ngục bóp cổ đến chết trong nhà thờ nhỏ của nhà tù Monroe.)

11. Theo đại học Duy Tân, medline (viết tắt tiếng Anh của Medical Literature Analysis and Retrieval System Online) là cơ sở dữ liệu thư mục hàng đầu của thư viện y khoa quốc gia Hoa Kỳ, gồm: 4.800 nhan đề tạp chí về y khoa. 16 triệu biểu ghi thư mục lưu trữ từ đầu thập niên 50 đến nay.

Theo những hiểu biết của tôi về nhà tù, người ta thường tin rằng những cá nhân mắc bệnh tâm thần nặng được giam giữ ở SOU, vì chi phí ở đơn vị này rẻ hơn so với bệnh viện tâm thần của tiểu bang. Vấn đề này rất khó tranh cãi. Không gian bệnh viện dành cho bệnh nhân tâm tâm thần ngày càng trở nên khan hiếm, cũng như việc chính phủ cắt giảm ngân sách và nguồn kinh phí không đủ đã làm ảnh hưởng rất nhiều đến nguồn lực của cộng đồng. Ngày càng nhiều bệnh nhân tâm thần bị đưa và tù hoặc phải “tự lực cánh sinh” ngoài đường. Điều này làm gia tăng gánh nặng cho những nhân viên hành pháp. Họ phải đứng trên trên cương vị nhân viên xã hội để xử lý những vấn đề liên quan đến các cá nhân mắc bệnh tâm thần. Lực lượng cảnh sát ở những thành phố của Hoa Kỳ như Seattle thậm chí đã thành lập cả những đội can thiệp khủng hoảng đặc biệt để xoa dịu những người rối loạn tâm thần, bao gồm cả việc sử dụng vũ khí ít gây sát thương khi cần.

Lúc vụ án do Isaac Zamora gây ra nhận được sự chú ý của công chúng, mọi người đua nhau tranh luận. Họ cho rằng bạo lực và bệnh tâm thần có mối liên hệ với nhau. Trên thực tế, bệnh tâm thần nặng không phải là một yếu tó có tính nguy hiểm cao dẫn đến bạo lực. Tiến sĩ Jennifer Piel - Phó giáo sư tâm thần học của Chương trình sức khỏe tâm thần, Chính sách và Pháp luật, kiêm Phó giáo đốc Chương trình đào tạo nội trú tâm thần của đại học Washington - cho biết: “Hầu hết bệnh nhân tâm thần không bao giờ có xu hướng bạo lực. Bệnh tâm thần chỉ có mội liên hệ rất nhỏ với tỷ lệ gia tăng bạo lực và phần lớn nguy cơ gia tăng là do những yếu tố khác gián tiếp gây ra, chẳng hạn như tiền sử bạo lực và sử dụng chất kích thích. Không phải bệnh tâm thần mà chính những yếu tố này mới có mối liên hệ chặt chẽ với nguy cơ bạo lực.”

Bệnh tâm thần ngày nay có đỡ hơn chút nào so với thời điểm Isaac Zamora xả súng điên cuồng không? Bác sĩ Piel nói với tôi, “So với năm 2008, vẫn còn nhiều trở ngại khi điều trị sức khỏe tâm thần, đặc biệt là đối với những bệnh nhân tâm thần nặng. Họ ít hiểu biết về như cầu điều trị và có tỷ lệ ngừng điều trị cao hơn. Ngay cả những người có nhu cầu nhận dịch vụ sức khỏe tâm thần cũng nói rằng họ không biết phải đến đâu để được điều trị.”

Trong những năm gần đây, Cơ quan lập pháp bang Washington đã ban hành luật để mở rộng hướng điều trị không tự nguyện, Ví dụ như Luật Ricky về những rối loạn khi sử dụng chất kích thích và Luật Joel cho phép người nhà bệnh nhân làm đơn kiến nghị tòa án cho bệnh nhân nhập viện tâm thần không tự nguyện. Năm 2014, Tòa án tối cáo bang Washington đã ra phán quyết rằng việc tạm đưa những người bị giam giữ không tự nguyện vào phòng cấp cứu trong khi họ đang chờ vào bệnh viện tâm thần là bất hợp pháp. Bác sĩ Piel cho biết, “Dù có những biện pháp này, nhưng số lượng giường bệnh và những dịch vụ dành cho bệnh nhân tâm thần cấp tính vẫn còn thiếu. Trong thập kỷ vừa qua hoặc trước đó nữa, ngày càng có nhiều bệnh nhân liên quan đến hệ thống tư pháp hình sự, hay còn gọi là bệnh nhân đang được giám định pháp y tâm thần, chiếm giường bệnh công cộng của bệnh nhân tâm thần. Họ chủ yếu là những cá nhân cần nhập viện để được đánh giá năng lực hầu tòa, được phục hồi năng lực xét xử, hoặc được điều trị sau khi có kết luận vô tội với lý do bị loạn trí. Việc thiếu giường bệnh có liên quan đến việc tăng cường sử dụng các phòng cấp cứu cho khủng hoảng về bệnh nhân tâm thần cấp tính, tình trạng vô gia cư và giam giữ hợp pháp những người mắc bệnh tâm thần.”

Liệu có thể ngăn chặn bi kịch xảy ra ở thị trấn Alger? Mẹ của Isaac Zamora tin rằng điều đó có thể, nếu con trai của bà nhận được sự chăm sóc tâm thần cần thiết. Bà không có khả năng chi trả cho dịch vụ chăm sóc cá nhân, nên bà đã liên tục cố gắng nhờ đến sự giúp đỡ của những cơ quan tiểu bang và những phòng khám bệnh tâm thần, mặc dù lời kêu gọi của bà hầu như bị bỏ ngoài tai. Cuối cùng, DSHS cũng bắt đầu quá trình xử lý, nhưng bà nói rằng Zamora không có khả năng hoàn thành quá nhiều thủ tục giấy tờ, do đó vụ án tiếp tục bị trì hoãn. Sau cùng, bảng đánh giá từ các bác sĩ tâm thần của bang thông báo với gia đình rằng trước nhất, gã đã phạm tội nghiêm trọng. Dennise Zamora kể với phóng viên rằng bà nhớ sau đó đã gọi cho DSHS và nói họ không cần phải lo lắng nữa, bởi vì “thằng bé đã giết người rồi.”

Năm 2013, Isaac Zamora nói với một phóng viên, “Ngày nào tôi cũng trăn trở về những việc mình đã làm và những nạn nhân đã chết. Tôi nghe thấy những lời họ nói văng vẳng bên tai. Tôi cần sự giúp đỡ, nhưng tôi nghĩ chẳng ai biết làm cách nào để giúp tôi.”

Vào năm 2013, tòa án đã đồng tình rằng DOC không những thất bại về hệ thống sức khỏe tâm thần, mà còn góp phần tạo nên bi kịch này. Việc DOC xếp Zamora vào diện tội phạm phi bạo lực, cũng như việc họ không giám sát gã kĩ lưỡng, sau đó thả gã vào một tháng trước khi gã nổi cơn xả súng giết người. Hậu quả là một vụ tố tụng dân sự với chi phí 9 triệu USD cho toàn bộ nạn nhân và người nhà của họ đã xảy ra. Những bằng chứng sau đó được trình lên tòa án cho thấy không chỉ Zamora, mà tiểu bang đã phân loại sai hơn 3.000 tội phạm khác. Họ xếp 3.000 người này vào danh sách những tội phạm phi bạo lực, mà đáng lẽ phải là những tội phạm có nguy cơ bạo lực cao.

Bất hạnh thay, tiền bạc cũng không thể biến người chết thành người sống. Cho dù thắng kiện và bị phàn nàn về việc không giám sát kĩ lưỡng những người phạm tội có nguy cơ cao, hai trong số các quan chức tại hiện trường thành phố Mount Vernon có tên trong vụ kiện vẫn tiếp tục công việc tại văn phòng cảnh sát. Theo luật sư, viên chức được chỉ định làm việc trong vụ án của Zamora không chỉ không theo dõi hiện trường vụ án theo yêu cầu của cơ quan, mà cố ấy còn đi nghỉ mát và không một ai làm việc thay cô ấy. Liệu căn nguyên của những thất bại này là do họ có quá nhiều vụ án cần xử lý hay chỉ đơn gian là do sơ suất. Câu trả lời chỉ các cán bộ hiện trường mới biết. Nhưng trong trường hợp này, rõ ràng toàn án đã đứng về phía nguyên đơn.

Vào năm 2016, vì sơ suất nên ban đầu, ngay sau vụ xả súng, những nạn nhân còn sống và những người đại diện cho tài sản của người đã khuất đệ trình một vụ kiện dân sự (nhà Binschus kiện tiểu bang). Họ đã thua kiện tại Tòa án tối cao Washington. Những vị thẩm phán bỏ phiếu chống 5-4, cho thấy các nhà tù của hạt phải chịu trách nhiệm cho những tù nhân có hành vi bạo lực sau khi họ được trả tự do. Vụ kiện bao gồm hạt Okanogan, hạt Skagit, Trung tâm Liên lạc Khẩn cấp Skagit (Skagit 911) và Sở cải tạo bang Washington. Vụ án xoay quanh việc liệu nhà tù có không đánh giá và không điều trị bệnh tâm thần của Zamora vào thời điểm gã bị giam giữ vì phạm tội liên quan đến ma túy vào năm 2008. Bản án tuyên bố rằng trong thời gian giam giữ, nhà tù có trách nhiệm kiểm soát những tù nhân bạo lực. Nhưng nhà tù không có trách nhiệm chung phải ngăn chặn những tù nhân có phạm tội, sau khi họ được phóng thích hợp pháp. Mặc dù những nguyên đơn thất vọng với phán quyết đó, nhưng nhiều người cho rằng nó hợp lý.

Vào cuối năm 2019, Isaac Zamora đã cố gắng rút lại lời nhận tội ban đầu và tuyên bố bị ép buộc trái pháp luật (vào năm 2018, Tòa án tối cao của tiểu bang đã phán quyết rằng án tử hình là vi hiến). C.Wesley Richard - luật sư công của gã - lập luận rằng thân chủ của anh ta có quyền được rút lại những lời nhận tội này, cũng như quyền đối với thủ tục tố tung đã bị vi hiến. Zamora viết trong một tuyên bố, “Tôi chấp nhận thỏa thuận (giữa công tố viên và luật sư biện hộ) vì tôi sợ mình sẽ bị kết án tử hình, cũng như nếu tối ra tòa và không thể thuyết phục bồi thẩm đoàn rằng mình bị loạn trí vào thời điểm phạm tội, thì cuối cùng tôi sẽ bị tử hình.” Yêu cầu của gã đã bị từ chối.

Vào thời điểm tôi viết bài này, gã vẫn đang bị giam giữ ở Đơn vị tội phạm đặc biệt của Monroe. Tuy nhiên, chúng ta có lẽ đã không nghe được lời cuối cùng của Isaac Zamora.

Đối với thị trấn Alger và tất cả những mảnh đời mãi không lành được do hành vi của một cá nhân tâm thần cực kỳ rối loạn, nỗi đau và sự tàn phá của sự kiện ngày mùng 2 tháng Chín năm 2008 sẽ còn mãi trong họ. Có lẽ ngay sau khi vụ giết người xảy ra, tấm biển viết tay trên một cột điện với những bông hoa xung quanh đã nói lên tất cả:

“Chúng tôi - những người dân thị trấn Alger - sẽ không bao giờ quên.”