- II - Dê đi học -
Mặc dầu không còn ác cảm với Dê, anh Lê không thể nào thương yêu nó chân thành như con mình được. Tình phụ tử không thể đến với anh một khi Dê cứ mãi là Dê, một con thú chớ không phải con người.
Một hôm chị Lý vui vẻ bảo chồng:
- Từ ngày sinh con đến nay, mình chưa đặt tên cho nó. Đâu mình lựa đặt cho nó một cái tên đi.
Anh Lê thản nhiên nói:
- Nó là Dê thì cứ gọi là Dê, bầy vẽ làm gì cho lắm chuyện.
Chị Lý không muốn làm chồng buồn, dịu dàng nói:
- Ừ, mình đặt nó tên Dê cũng hay đó.
Nghe vợ nói một cách tỉnh bơ, anh Lê tức mình hỏi:
- Hay ở chỗ nào đâu?
Chị Lý trêu chồng:
- Thì mình tên Lê, con tên Dê. Sách có câu: “Chữ Lê liền với chữ Dê một vần”. Đó là điềm nhà ta có phúc.
Anh Lê trố mắt ngạc nhiên:
- Sách nào mà có câu kỳ quái như thế? Mà có thật đó là điềm nhà ta có phúc hay không?
Chị Lý tủm tỉm cười:
- Muốn biết sách nào, mình nên hỏi cụ đồ làng ta thì rõ.
Không biết hư thực ra sao, anh Lê cũng cảm thấy hơi yên lòng. Anh không dè lời nói vô tình lại ứng với lời tiên tri trong sách. Và từ đó, anh săn sóc Dê chu đáo hơn. Vợ chồng anh đều gọi là “Thằng Dê”. Và con Dê hình như rất bằng lòng cái tên đó.
Thằng Dê có nhiều điểm khác lạ với giống dê thường. Nó chỉ chịu ăn cơm chớ không chịu ăn đậu đũa. Khi được hai tuổi, con Dê đã bập bẹ nói tiếng người. Nó đã biết kêu anh Lê bằng “Cha...aa” và gọi chị Lý bằng “Mẹ...ee” Thấy vậy, chị Lý tập cho Dê nói. Thằng Dê rất thông minh, chỉ một năm mà nó đã nói rành rẽ như người lớn. Có điều giọng nó ngân dài ra như tiếng dê kêu, ai nghe cũng phải tức cười.
Những lúc nhàn hạ, thằng Dê rong chơi khắp làng. Có lần nó dừng bước trước nhà thầy Đồ, lắng nghe lũ trẻ học. Nó ao ước được học như bọn trẻ. Nó nghĩ, nếu được đi học, nó sẽ cần mẫn, chăm chỉ, chớ không ham chơi, lêu lỏng như phần đông bọn trẻ kia.
Chiều hôm ấy, nó về thưa với mẹ:
- Mẹ...ee, Mẹ...ee cho con đi học.
Lý thương hại nói:
- Con là Dê, làm sao đi học được?
- Con học được, con sẽ đi học như bọn trẻ.
- Nhưng biết thầy Đồ chịu dạy con không?
- Con sẽ năn nỉ thầy.
- Nhưng bọn trẻ sẽ trêu chọc, khinh khi con.
- Con sẽ làm cho chúng không trêu chọc, khinh khi.
Thấy con có lòng hiếu học, chị Lý mua giấy bút rồi dẫn nó đến nhà ông Đồ. Vừa bước vào nhà, thằng Dê cúi đầu lễ phép.
- Kính lạy... Thầy?
Thầy Đồ ngạc nhiên nhìn nó. Chị Lý thành thật bày tỏ sự tình. Bây giờ thầy Đồ mới nhớ lời đồn đãi lâu nay về gia đình chị Lý. Thầy Đồ ngần ngại vì xưa nay không ai dạy dê học bao giờ.
Thằng Dê quỳ xuống, tha thiết khẩn cầu:
- Xin thầy dạy con học, con hứa sẽ siêng năng, cần mẫn, chăm chỉ học hành. Con quyết sẽ làm rạng danh Thầy để khỏi phụ ơn Thầy dạy dỗ.
Nguyên ông Đồ là một Tiến sĩ ẩn dật, có cặp mắt rất tinh đời. Thấy Dê có vẻ kỳ dị, lời lẽ lễ phép khôn ngoan, ông biết nó không phải là con thú tầm thường. Tương lai nó sẽ còn nhiều kỳ lạ. Và ông vui lòng nhận nó làm đệ tử, trước sự ngạc nhiên của bọn trẻ bao quanh.
Từ đó, thằng Dê siêng năng ngày ngày cắp sách đi học. Lúc đầu, nó bị bọn trẻ đua nhau trêu chọc, nhưng nó luôn luôn nhẫn nhịn, hòa nhã với mọi người. Dần dần nó chinh phục được cảm tình của lũ trẻ.
Thằng Dê rất thông minh. Nó học sau, nhưng chẳng bao lâu, đã vượt hẳn bọn trẻ. Nó đem đến cho thầy nhiều ngạc nhiên, thích thú. Giọng nói của nó cũng dần dần giống hệt tiếng người, chớ không còn ngân dài như tiếng dê. Đó là nhờ sự cố gắng phát âm của nó. Thể hiện sự kiên trì khắc phục nhược điểm để tiến đến thành công.
Một hôm, để thử tài và tìm hiểu chí hướng của bọn trẻ, ông Đồ gọi chúng lại bảo rằng:
- Thầy ra vài câu hỏi, trò nào đáp đúng và hay thầy sẽ trọng thưởng.
Bọn trẻ lộ vẻ hân hoan, ngồi im lặng chờ Thầy ra câu hỏi.
Ôn Đồ chậm rãi nói:
- Ca dao ta có câu:
“Gái thời giữ việc trong nhà,
Trai thời đi học đỗ ba khoa liền”.
Các con biết “ba khoa liền” là ba khoa nào?
Một đứa trẻ đứng lên thưa:
- Thưa thầy, ba khoa liền là ba khoa: thi Hương, thi Hội và thi Đình.
Ông Đồ mỉm cười:
- Đỗ đầu ba khoa liền gọi là gì?
Đứa bé gãi đầu lia mà không đáp được. Một đứa khác đứng lên:
- Thưa thầy, đỗ đầu ba khoa liền gọi là Tam nguyên.
Ông Đồ gật đầu:
- Đỗ đầu khoa thi Hương gọi là gì?
Đứa bé lại bí. Thằng Dê thấy các bạn không ai đáp hết, nó mới thưa:
- Thưa thầy, đỗ đầu khoa thi Hương gọi là Giải nguyên.
- Đỗ đầu khoa thi Hội gọi là gì?
- Thưa thầy, gọi là Hội nguyên.
- Còn đỗ đầu khoa thi Đình?
- Thưa thầy, gọi là Đình nguyên.
Ông Đồ ra vẻ bằng lòng, hỏi tiếp:
- Nước ta, ai đã đỗ được Tam nguyên?
Thằng Dê đáp nhanh:
- Thưa thầy, cụ Nguyễn Khuyến ở làng Yên Đỗ và cụ Trần Hy Tăng ở làng Vị Xuyên. Hai vị này, người đời thường gọi là Tam Nguyên Yên Đỗ và Tam nguyên Vị Xuyên.
Ông Đồ hoan hỉ ngợi khen:
- Trò Dê giỏi lắm. Thầy sẽ tặng con một quyển “Quế Sơn Thi Tập” của cụ Tam Nguyên Yên Đỗ gọi là phần thưởng khích lệ.
Thằng Dê mừng rỡ thưa:
- Con thành thật cảm ơn thầy.
Bọn trẻ đưa mắt nhìn Dê, thầm cảm phục người bạn thú hiếu học và khôn ngoan. Dê cũng nhìn các bạn ra chiều cảm kích.
Sau khi thử tài đám đệ tử, ông Đồ muốn hiểu thêm chí hướng của chúng. Ông nghiêm giọng nói với bọn trẻ:
- Bây giờ thầy ra đề “Làm trai”. Các con mỗi đứa đọc lên vài câu ca dao hợp với đề tài trên và hợp với sở thích của mìn.h Bọn trẻ ôn lại những câu ca dao. Vài phút sau, một đứa đứng lên:
- Thưa thầy, con thích câu ca dao này:
“Làm trai học đạo Thánh Hiền.
Năm hằng chẳng trễ, ba giềng chẳng sai”.
Một đứa khác đứng lên:
- Thưa thầy:
“Làm trai giữ trọn ba giềng.
Thảo cha, ngay chúa, vợ hiền chớ vong”.
Đứa thứ ba đứng lên:
- Thưa thầy:
“Làm trai quyết chí tang bồng.
Sao cho tỏ mặt anh hùng mới cam”.
Đứa thứ tư đứng lên:
- Thưa thầy:
“Làm trai cho đáng nên trai.
Xuống Đông, Đông tĩnh, lên Đoài, Đoài tan”.
Đến đây, bọn trẻ như cạn nguồn, không còn tranh nhau nói nữa. Ông Đồ đưa mắt nhìn Dê. Thằng Dê dịu dàng phát biểu:
- Thưa thầy, con thấy mấy câu ca dao này hợp với sở thích của con.
“Làm trai đứng ở trên đời,
Sao cho xứng đáng giống nòi nhà ta.
Ghé vai gánh đỡ san hà,
Sao cho tỏ mặt mới là trượng phu”
Nghe đám học trò phát biểu chí hướng của mình qua ca dao, ông Đồ lộ vẻ hân hoan, tin tưởng. Thật không uổng công ông rèn luyện chúng bấy lâu nay. Nhất là đối với thằng Dê, ông tin rằng tương lai nó sẽ vô cùng rực rỡ. Dê mà muốn “gánh đỡ san hà” và muốn “Tỏ mặt trượng phu” thì đâu phải là Dê tầm thường!
Nghĩ đến đây, ông Đồ mỉm cười, lòng lấy làm thích thú.