Đạo đức truyện

Tôi viết truyện này sau khi đọc Disgrace (Ruồng bỏ) và The life and times of Michael K (Cuộc đời và thời đại của Michael K) của John M. Coetzee, người được giải Nobel văn chương năm 2003. Coetzee là giáo sư tại trường tôi từ mấy năm nay và tôi thỉnh thoảng nhìn thấy ông trong khuôn viên trường. Truyện này tôi viết hoàn toàn có tính tưởng tượng.

☆☆☆

Một buổi chiều mùa hè năm trước, giáo sư N của đại học tổng hợp Sigma đang trên đường về nhà thì gặp một cô gái trẻ. Hôm đó, trời mưa khá to và gió thổi mạnh; nước mưa cuốn từng đám lá bay ràn rạt trên đường. Giáo sư N đi chậm rãi, để đầu trần và giẫm chân lép nhép trong nước. Ông không để ý đến mưa.

Lúc ông bắt đầu vòng vào đường 58 thì có một người chạy vượt từ phía sau lên ngang với ông và giương ô che cho ông. Đấy là một cô gái chừng 18 tuổi, có khuôn mặt xinh xắn, với một cái miệng nghiêm nghị. Cô ta hỏi trước khi ông kịp nói câu gì:

- Giáo sư không sợ bị cảm sao? Em tưởng chỉ có sinh viên mới đi đầu trần dưới mưa to như thế này?

- Ý cô là chỉ có người trẻ, còn tôi già rồi, phải không?

- Ồ không, già hay trẻ là ở trong tâm hồn.

- Thế thì tôi già thật rồi, già từ lâu rồi - giáo sư N nói như một sự thừa nhận - có lẽ chưa bao giờ trẻ; mà cũng có thể là không có tuổi.

- Em học ở lớp Văn học thế kỷ 19 của giáo sư. Có lẽ giáo sư không nhớ em.

- Cứ gọi tôi là N, không cần gọi Giáo sư đâu. Tôi không nhớ thật.

- Tên em là M.

- M. Tôi rất ít khi nhớ được tên người.

Vừa lúc đó, họ đi đến lối vượt ngang sang đường cho người đi bộ. Cô gái nhanh nhẹn bước xuống lòng đường. Một chiếc xe ô tô đang phóng tới. Bất giác, giáo sư N đưa tay cản phía trước cô học trò. Cử chỉ này làm ông đột nhiên cảm thấy mình như một người cha. Trường học đột nhiên trở nên thân thuộc với ông, chứ không còn là một thứ giáo hội trung cổ - cái cảm giác lâu nay ông vẫn có mỗi khi bước qua cổng chính của trường đại học tổng hợp Sigma, nơi có những hình đắp nổi những thú, những mặt người và những dòng chữ Latin. Sigma là một trường danh tiếng, với một lịch sử lâu đời. Mọi thứ ở đầy đều cổ kính, kinh viện, và khắc khổ.

Sau cử chỉ ấy, dường như họ không còn là hai người xa lạ. M đột nhiên nói:

- Thật là buồn cười.

- Buồn cười?

- Giáo sư có thấy như thế này hơi giống trong quyển Lạc loài không? Lúc giáo sư Levine gặp Natalie trên đường về vào một ngày trời mưa.

Nói đến đây, cô gái im bặt. Giáo sư N khẽ mỉm cười. Chắc cô gái không muốn nói tiếp đoạn đằng sau, vì nếu phải nói tiếp thì sẽ phải nói rằng giáo sư Levine đã mời Natalie về nhà uống trà và sau đó thì đề nghị Natalie ngủ với ông ta. Hai người đã làm tình với nhau. Rồi sau đó là vụ bê bối và giáo sư Levine bị đuổi khỏi trường. Hội đồng kỷ luật của trường đã thuyết phục giáo sư Levine xin lỗi để đánh đổi lấy việc Levine sẽ được tiếp tục giảng dạy (và nhà trường thì đỡ mất mặt). Nhưng rút cục Levine chỉ nhận có ngủ với học trò chứ nhất định không xin lỗi. Ông ta tự nguyện rời trường. Bởi vì với ông ta, đạo đức và nguyên tắc của thế giới kia - cái giáo hội trung cổ đội lốt nhà trường văn minh - không được ông ta công nhận. Ông ta trở thành một kẻ lạc loài từ đó. Bản án về hành vi tình dục kia là một bản án chung về đạo đức, của toàn xã hội; và hình phạt của nó là một sự loại trừ, một sự ghẻ lạnh mang tính lây truyền, âm thầm.

- Ý em là cũng một ngày mưa, mưa cũng to như thế này, và họ đi chung nhau một cái ô - cô gái thanh minh - Em nhớ câu chuyện đó rất rõ. Một quyển tiểu thuyết tuyệt vời. Giáo sư hẳn phải rất tự hào về nó.

- Cảm ơn cô, thực lòng mà nói thì tôi cũng không tự hào lắm.

- Vì sao thế ạ? Nó được giải Knopp kia mà.

- Điều đó không quan trọng; tôi nghĩ là tôi đã được đánh giá cao hơn những gì tôi xứng đáng.

- Ồ không đâu, quyển tiểu thuyết tuyệt vời lắm.

- Tuyệt vời trong khuôn khổ. Tôi đã thắng trong trò chơi tâm lý này, nhưng tôi đã thua chính mình.

- Trò chơi nào kia?

- À, cô đừng để ý. Tôi đang nói to với chính mình thôi. Thế cô có thích lớp học không?

- Em thích lắm. Em muốn tìm hiểu lịch sử văn học và các tác giả kinh điển để có thể viết văn. Em muốn trở thành nhà văn, một nhà văn thực thụ.

- Thế thì cô đã đi sai đường rồi đấy, cô bé ạ.

- Sai đường?

- Vì không thể trở thành nhà văn lớn bằng cách đọc văn của những tác giả kinh điển đâu. Họ đã chết rồi. Họ là cái đã qua. Tôi cũng đã qua. Kinh điển chỉ có tính lịch sử. Hãy viết cái gì của chính mình, hãy tin rằng mình có thể làm những điều ngang tầm thế giới; rằng mình có thể ở trên đầu ngọn sóng, là người mở đường và là người giỏi nhất, đừng đi theo những lối cũ. Lối cũ chỉ đi đến những địa chỉ cũ. Đừng tin vào đám đông, hãy nghi ngờ kinh điển, thậm chí bỏ qua kinh điển. Đấy mới là con đường nên đi...

Giáo sư N dừng lời. Ông không để ý rằng trong lúc nói; ông đã đi vượt ra khỏi chiếc ô. Nước mưa bắn vào mặt ông mát lạnh.

Cô gái đi bên cạnh ông nghe chăm chú. Cô có phần hoang mang. Có thể thấy được sự hoang mang ấy vì chiếc ô trong tay cô chao đảo trong gió.

Giáo sư N đưa tay cầm lấy cán chiếc ô. Cô gái bỏ tay ra một cách nhẹ nhõm.

- Thế chẳng phải là, như người ta nói, giáo sư chịu ảnh hưởng của Kafka đó sao?

- Và vì thế mà tôi chỉ tuyệt vời trong khuôn khổ, chỉ là một trong một dòng thác nhất định, chỉ thắng trong trò chơi thời gian này mà thôi.

- Nhưng rõ ràng, các tác giả kinh điển dạy cho ta nhiều điều. Nếu không thì tại sao đến giờ vẫn rất nhiều nơi nghiên cứu Shakespeare, Kafka, hay Sartre. Nhất là về thủ pháp. Kinh điển có thể dạy cho ta nhiều điều

- Sai rồi, thủ pháp là cái đến sau và phải tùy thuộc vào lịch sử-xã hội, nó không tồn tại tách rời với thời đại. Vì thế nếu cô là một người am hiểu, cô bé ạ, thì cô sẽ thấy là thủ pháp là cái vỏ, quan trọng nhất vẫn là nội dung cuộc sống ở bên trong. Hãy nói về chủ nghĩa hậu hiện đại, bút pháp hậu hiện đại, văn học huyền ảo, văn học phi lý hay những thứ tương tự mà người ta đang ca ngợi chẳng hạn. Đấy chỉ là đứa con rơi của thời đại. Nhiều kẻ hiện sinh chỉ là những tên đại bịp.

Ông dừng lời, ho khan mấy tiếng:

- Trước khi có khoa học, con người ta cảm là chính, vì thế mà có Homer. Khi vật lý Newton còn ngự trị, người ta chỉ quan sát thế giới bằng một con mắt tĩnh tại về thời gian- không gian, cho nên sẽ có lối tiểu thuyết chương hồi như kiểu Aivanho, DonQuixotes hay là văn chương mà cô gọi là kinh điển. Diễn tả bằng kinh nghiệm cảm giác. Đấy là một thế giới văn chương bó trong thế giới vật lý Newton và sinh học cổ điển. Khi vật lý Einstein phá đổ vật lý Newton, trật tự mới về lý tính và cảm tính được thiết lập, vì thế mà có những bút pháp mới. Thời gian và không gian không còn mang giá trị cũ nữa. Bây giờ, nếu cô chịu khó nghiên cứu khoa học, cô sẽ thấy khoa học tác động đến con người như thế nào, nó thay đổi cuộc sống và cách ta nghĩ-cảm về cuộc sống. Văn học vì thế thay đổi theo. Đừng quan tâm đến bút pháp cô bé ạ. Hãy quan tâm đến chính cuộc sống. Đừng bị làm mờ mắt vì những tên gọi mỹ miều của chủ nghĩa này, bút pháp nọ. Tôi đã thấy quá nhiều người chết đuối trong vũng nước đó rồi. Những kẻ bất tài ngụy trang trong những cái vỏ ngôn từ và những dấu hiệu định sẵn về tài năng. Đừng trở thành một người trong số họ. Như thế là tội ác đấy. Đừng! Tôi xin cô, đừng bao giờ!

☆☆☆

Giáo sư N đứng hẳn lại. Ông phác mạnh bàn tay ngang qua mặt như để xua đuổi một cái gì đó khỏi tầm nhìn. Cô gái đi cạnh ông vẫn nhìn thẳng, bước vững chãi. Giáo sư N dịu giọng:

- Nói ra thì dài, nhưng nếu có một lời khuyên cho cô, cô bé, thì tôi khuyên là cô hãy tránh xa những thứ đã được phân loại thành kinh điển. Cô có thấy thực chất văn chương thế giới chẳng đáng là bao không? So với cuộc sống thì cả lịch sử văn chương nhân loại đến giờ quá là nhỏ bé và thảm hại. Nó chẳng khác gì một đứa trẻ suy dinh dưỡng, còi cọc và thiểu năng. Nó là một hình chiếu thảm hại của cuộc sống và tôi chính là một kẻ ngu dốt gặp may, một kẻ láu cá và thông minh hơn chút đỉnh so với đám đông.

- Giáo sư quá nghiêm khắc rồi. Vì giáo sư là một người vĩ đại. Em thấy nhân loại sản sinh ra một kho tàng đồ sộ đấy chứ. Em luôn có cảm giác choáng ngợp, không biết bao giờ em mới có thể đọc hết tất cả những gì đã được viết ra.

- Đừng, tôi xin cô. Nếu như cô định giành thời gian đọc hết, thì cô sẽ không bao giờ có thời gian để viết. Kể cả nếu may mắn và giỏi giang, cô có thể đọc hết, thì cô cũng sẽ không có khả năng viết một cái gì đó thật mới, của riêng cô. Lúc đó, tôi sợ rằng cô sẽ lại láu cá tham gia vào trò chơi của chúng tôi mất. Và như thế thì hỏng hết. Hỏng hết... Hãy đọc sách khoa học, quan sát cuộc sống, tìm hiểu về nó và viết; chứ đừng đọc sách để viết. Hãy mơ những điều lớn hơn, hãy mơ vượt qua được chúng tôi, chứ đừng mơ viết được giống chúng tôi. Thực ra chúng tôi đâu biết gì về cuộc sống thực. Chúng tôi chỉ suy tưởng về nó mà thôi. Chà, cô có biết người ta có thể buồn thế nào khi ý thức được sự ngu xuẩn và tội lỗi của mình mà không thể sống vượt lên hay không?

Cô gái trầm ngâm rồi hỏi với một giọng run run:

- Vậy bản thân giáo sư lấy tư liệu ở đâu để viết? Tha lỗi cho em hỏi câu này: như truyện Lạc loài. Có phải cuộc sống trong đó là cuộc sống thật của giáo sư?

- Y cô muốn hỏi về cuộc sống của giáo sư Levine? Về chuyện của ông ta với cô học trò Natalie có phải là kinh nghiệm của chính tôi?

- Vâng, nếu giáo sư không phiền với sự tò mò của em.

Giáo sư N tự mỉm cười. Đây là lần đầu tiên một người hỏi ông câu này ra mặt, còn không biết có bao nhiêu người đã hỏi thầm câu này. Con người thường hiếu kỳ; nhất là với những thứ mà họ cho là ở cao hơn hoặc khác họ. Người ta thường có xu hướng tìm hiểu và lý giải các tác phẩm của các nhà văn, họa sĩ, hay nhạc sĩ thông qua cuộc sống riêng của những nghệ sĩ này. Họ muốn biết rằng không phải thiên tài kia là một sản phẩm không thể lý giải bằng những điều bình thường, không phải có những sự “lựa chọn” và sự “phú cho” mà họ lại không được dự phần vì một nghiệp quả nào đó. Và, như thế sẽ yên tâm hơn và có “nhân văn” hơn.

Ông cúi nhìn bước chân của cô học trò đi bên cạnh.

Cô ta có thể chỉ là một trong hàng triệu người khác có giấc mơ văn sĩ nhưng không có đủ dũng cảm và tài năng cần thiết để trở thành một người viết thực sự; không biết rằng văn chương thực sự là một thứ lao động đòi hỏi nhiều lương tri lắm.

Nhưng cũng có thể người đang đi cạnh ông đây sẽ là một tên tuổi đích thực của tương lai. Có thể ông đang đi cạnh một vĩ nhân.

Nếu thế thì đây là một thời khắc lịch sử; bởi vì sau này người ta có thể sẽ viết vào trong tiểu sử của cô bé này - à, tên cô ta là M - rằng lúc 18 tuổi - chắc cô bé chỉ 18 tuổi - đại văn hào M đã gặp nhà văn N trong một ngày mưa và nó đã để lại ảnh hưởng sâu sắc tới văn nghiệp của bà.

Giống như người ta đã nói về việc Beethoven gặp Mozart, Van Gogh gặp Paul Goguin, Camus và Sartre, hay thậm chí việc Bill Clinton được bắt tay tổng thống Kennedy lúc 16 tuổi (có đúng là 16 tuổi không nhỉ, nhà chính trị bảnh trai và dối như cuội ấy?).

“Ấn tượng sâu sắc”, “ảnh hưởng quyết định”, “buổi gặp gỡ lịch sử” - có trời mới biết thực chất nó là thế nào. Chính ông có thể đang tham dự - lại một lần nữa - vào trò chơi đó. Như một củ hành, ta bóc hết lớp này lại có lớp khác. Thân phận con người thật là nhỏ bé trong cỗ máy sinh tồn.

- Xin lỗi nếu câu hỏi của em quá bất lịch sự - M nói vẻ ăn năn.

- Đừng xin lỗi - giáo sư N nói trước khi ông kịp nghĩ.

Ông quên chưa trả lời cô gái. Câu trả lời đơn giản thôi, và chắc cũng giống với dự đoán của cô gái. Không, đấy không phải cuộc sống của ông. Ông quá đạo đức và nguyên tắc, ít nhất là trong mắt mọi người, để có thể làm một việc “băng hoại” như giáo sư Levine. Chuyện đó xảy ra với một đồng nghiệp trong khoa của ông; và ông - lúc đó với tư cách trưởng khoa - đã có mặt trong hội đồng kỷ luật. Nghĩ lại buổi gặp với người đồng nghiệp đó và khuôn mặt ông ta, giáo sư N vẫn phải nhăn mặt. Sau ngần ấy năm, ông vẫn chưa xua hết được cảm giác bẽ bàng khi ngồi lại trong phòng cùng với 3 người khác của hội đồng kỷ luật, sau khi kẻ có tội kia bước ra khỏi phòng. Ông đã tự hỏi trong nhiều đêm sau đó, chuyện gì sẽ xảy ra với kẻ bị ruồng bỏ kia. Ông có cảm giác như mình mới là kẻ lạc loài, kẻ bị kết án - không phải ở sự ghẻ lạnh của xã hội, mà ở chính sự o bế của nó, ở sự tôn vinh của nó. Phải, sự tôn vinh đầy tính hí kịch của xã hội này là một hình phạt nặng nề còn hơn sự ghẻ lạnh, và sự ghẻ lạnh lại nặng nề hơn sự tra tấn tức thì.

- Em có muốn ghé vào nhà tôi uống trà không? Nhà tôi ở cách đây một phố thôi - giáo sư N hỏi thay vì trả lời.

- Bây giờ ạ? - cô gái lưỡng lự

- Chỉ một tách trà thôi, đằng nào thì trời cũng còn mưa to và hôm nay là thứ Sáu - giáo sư N nói và chợt nhận ra ông đang nói bằng chính lời thoại của nhân vật Levine trong tiểu thuyết.

- Vâng, cũng được - câu trả lời không hào hứng lắm.

Cô gái đột nhiên đi cách xa ông một chút, gần như cả vai đã thoát khỏi bóng ô của ông. Cô bé cảnh giác, hay là ông chỉ đang tưởng tượng thế? Họ im lặng đi một đoạn. Cô gái dũng cảm chịu đựng sự im lặng đó.

Ông đẩy cổng và họ bước lên hiên trước cửa căn nhà. Giáo sư N rũ nước mưa khỏi chiếc ô và đưa lại cho cô bé:

- Cảm ơn đã cho tôi đi chung ô.

- Ồ không có gì, em rất vui được nói chuyện với giáo sư.

- Ta vào nhà thôi, không cần tháo giày đâu, tôi có các loại trà hoa quả, trà xanh kiểu Trung Quốc và kiểu Nhật. Cô uống loại nào?

- Gì cũng được ạ - cô gái nói, rõ ràng là đang mải nghĩ.

- Vậy thì trà đào nhé, nó hợp với các tiểu thư - giáo sư N cố lấy giọng vui vẻ. Nhân vật Levine của ông ăn nói mơn trớn và trơn tru hơn; thẳng thừng hơn, tự nhiên hơn và ít có cái ngập ngừng của lương tâm bị cắn rứt một nửa hơn.

Họ đi vào nhà. Cô gái ngồi trong phòng khách, sát vào phía tay vịn của chiếc salon, mắt nhìn chăm chú lên giá sách của ông. Cô bé đang chịu trận một cách dũng cảm. Từ trong nhà bếp, giáo sư N kín đáo nhìn ra. Vầng trán rộng và đôi mắt sáng - những dấu hiệu của một người trung thực. Ông lại có cảm giác như đấy là con gái ông và ông muốn nó biết rằng không có gì đáng sợ hãi cả, chẳng có gì đáng giá ngoài chính bản thân con.

Ông cầm hai tách trà, bước ra phòng khách, tiến lại phía cô gái. Cô bé đứng dậy nhìn thẳng vào ông. Ngực cô gái phập phồng sau làn áo, cánh tay vươn ra đón lấy tách trà một cách dũng cảm, như một sự khẳng định. Trong phút chốc, ông hiểu rằng Levine có lí. Ông khẽ đặt tay lên vai cô gái:

- Không cần đứng dậy đâu, em cứ ngồi đi.

Rổi ông không bỏ tay ra, cứ thế hai người ngồi xuống, ông ở mép chiếc bàn thấp, đối diện cô gái. Ông nhìn vào mắt cô gái, bắt gặp ánh mắt nhìn lại một cách cương nghị. “Sẽ khó đây” - ông nghĩ thầm. Họ cứ thế ngồi uống trà, nói chuyện về sách vở và văn chương.

Khi cô gái bỏ tách xuống, chuẩn bị đứng dậy, giáo sư N nhìn cô. Ông cố gắng nhớ lại ánh mắt mơn trớn của mình lúc 20 tuổi. Ông đặt tay lên đầu gối cô gái, nói thủng thẳng:

- Em ở lại đây tối nay với tôi chứ?

Cô gái không sợ hãi, ít nhất là cô ta không tỏ ra như thế. Cô nhìn ông, rồi từ từ đứng dậy, chào ông và bước ra phía cửa. Ông nghe thấy tiếng chiếc ô được giương lên lách cách. Vài giây sau, ông nghe thấy tiếng cổng khép lại và tiếng chân bước trên nước xa dần.

☆☆☆

Có thể cô bé sẽ ghét bỏ văn chương và sẽ giống như hàng triệu kẻ thất bại khác, trong đó bao gồm cả ông. Nhưng có thể, cô bé sẽ trở thành một văn hào - một văn hào thực thụ. Cái đó nằm ngoài kiểm soát của ông. Ông không còn trách nhiệm nữa. Không phải cứu rỗi ai hay khai sáng cho ai cả.

Giáo sư N vén cửa sổ nhìn ra ngoài. Trời đã ngớt mưa và phía xa xa, một dải mây màu hồng đang hiện ra sau những lớp mây xám đục. Hồ Michigan rất trong và ông có thể thấy những con sóng đang xô nhau chạy vào kè đá, tung bọt trắng xóa một cách đắc thắng.