- 34 - DỊ ỨNG MŨI

HỎI:

Hằng năm cứ vào mùa thu tôi bị chứng hắt hơi sỗ mũi liên hồi. Tối ngủ bị nghẹt mũi thở không nổi. Ngoài ra còn bị ngứa mắt, ngứa cuống họng. Tôi nghe nói bị vầy là do dị ứng. Xin bác sĩ cho biết có phải là bệnh dị ứng không?

Ở Việt Nam tôi không bị vậy bao giờ, sang đây hơn ba năm tôi mới bị. Xin bác sĩ cho biết nguyên nhân tại sao?

H. A.

ĐÁP:

Những triệu chứng ông kể trên là do bệnh dị ứng mũi (allergic rhinitis). Bệnh dị ứng mũi là bệnh thông thường, do phản ứng của cơ thể với những bông phấn của cây, cỏ, nấm, bụi bặm và loại mọt sống trong bụi gọi là mites (tên khoa học Dermatophagoides). Những người bị dị ứng với bông phấn của cây (tree pollens) thường hay bị triệu chứng về mùa xuân, với các loại cỏ (grass pollens) thường bị vào mùa hè. Riêng về mùa thu là mùa dị ứng với các loại cỏ dại (weeds).

Thông thường nhất là các loại ragweed, tuy nhiên vùng Texas có khoảng 12 loại cỏ dại khác cũng gây ra dị ứng nhiều như các loại cỏ Cocklebur, Dock Sorrel, Kochia, Sagebrush v.v... Những thứ bông phấn này vào mùa thu bay đầy trong không khí, theo gió tản mát khắp nơi gây ra dị ứng mũi với những người dễ mắc bệnh này. Thường phải đến cuối thu sang đông khi các loại cỏ dại này chết dần, triệu chứng mới đỡ.

Nhiều người bị dị ứng với các loại nấm, thường hay bị vào mùa đông. Riêng về dị ứng mũi do bụi bặm và loại mọt mite, hầu như triệu chứng sẽ có quanh năm. Một số ít người bị dị ứng nặng có thể bị với rất nhiều thứ, mùa nào thứ ấy, mùa xuân với cây, mùa hè với cỏ, mùa thu bị với cỏ dại, mùa đông bị với nấm, triệu chứng sẽ có quanh năm gọi là perennial allergic rhinitis. Những triệu chứng về dị ứng mũi gồm có ngứa mũi, hắt hơi, sổ mũi và nghẹt mũi vì màng nhầy mũi bị sưng. Mắt cũng hay bị dị ứng làm ngứa, chảy nước mắt sống gọi là allergic conjunctivitis.

Khoảng 20 - 25 % người bị dị ứng có thể bị suyễn do phản ứng trong cuống phổi làm co thắt và tạo chất nhờn làm nghẹt.

Nhiều người thường hay nhầm triệu chứng do dị ứng mũi và các bệnh cảm cúm do cực vi trùng vì cả hai loại bệnh đều gây sổ mũi, nghẹt mũi. Triệu chứng phân biệt là triệu chứng ngứa mũi, ngứa cuống họng, ngứa mắt, hắt hơi nhiều khi bị dị ứng. Ngoài ra dị ứng không gây ra sốt, nóng lạnh trừ khi bị thêm nhiễm trùng khoang mũi.

Nguyên nhân của bệnh dị ứng là do cơ thể tạo ra quá nhiều kháng thể (antibody) chống cự với các loại bông phấn, nấm hay bụi bặm như đã kể trên. Loại kháng thể đặc biệt này gọi là IgE. Kháng thể IgE được tạo ra phù hợp với một loại kháng nguyên (allergen) riêng biệt. Thí dụ như bông phấn của cỏ dại ragvv eed là kháng nguyên sẽ làm cho cơ thể tạo ra loại kháng thể IgE riêng để chống với ragweed (anti-ragweed IgE). Các kháng thể IgE này dính trên màng tế bào của một loại tế bào đặc biệt nằm trong màng nhầy của mũi gọi là mast cell. Tế bào này chứa một hoá chất gọi là histamine cũng như có thể tiết ra các chất hoá học gọi là leukotrienes. Khi ta hít thở không khí có bông phấn của cỏ dại như ragweed chẳng hạn, bông phấn này sẽ dính vào các kháng thể IgE có sẵn trên màng tế bào mast cell của màng nhầy mũi và làm tế bào này tiết ra histamine và các hợp chất như prostaglandins và leukotrienes. Histamine là hoá chất gây ra ngứa ngáy, làm tiết ra nước mũi cũng như có thể làm co thắt các bắp thịt của khí quản. Các hoá chất leukotrienes cũng như chất prostaglandins có thể làm co thắt khí quản rất mạnh gây ra suyễn cũng như tiết ra chất nhờn rất nhiều. Hiện nay hầu hết các loại thuốc uống để trị triệu chứng của bệnh dị ứng là các thuốc chống lại histamine (antihistaminics), chỉ bớt được một số triệu chứng như ngứa ngáy, hắt hơi, chảy nước mũi. Thuốc để chống lại các hợp chất loại leukotrienes hiện chưa có.

Câu hỏi tại sao người Việt Nam tỵ nạn tại Hoa Kỳ khi còn ở Việt Nam không bị dị ứng, sang bên này mới bị, có thể cắt nghĩa dựa trên những hiểu biết về kháng thể IgE. Hệ thống kháng thể là một trong hệ thống chính yếu của cơ thể để chống cự với vi trùng, cực vi trùng..v..v... luôn luôn tìm cách để xâm chiếm. Hai loại quan trọng nhất là loại IgG và IgM. Loại IgA có trong nước bọt, dịch tiêu hoá, giúp chống đỡ các loại vi trùng, cực vi trùng theo đồ ăn xâm nhập. Loại IgD ít quan trọng có trên màng tế bào. Loại kháng thể IgE là loại đặc biệt cơ thể dùng để chống đối với ký sinh trùng. Khi sinh sống tại Việt Nam, cơ thể ta luôn luôn phải chống đỡ với ký sinh trùng tìm cách xâm nhập nên hệ thống miễn nhiễm của cơ thể điều hòa sự chế tạo kháng thể IgE được kích thích tối đa. Khi sang đến Hoa Kỳ, các bệnh về ký sinh trùng hiếm có, cơ thể không cần phải chống cự với ký sinh trùng nhưng hệ thống IgE vẫn được sản xuất mạnh. Ngoài ra hệ thống điều hòa ngăn chặn sự sản xuất này gọi là suppressor activity bị suy giảm không ngăn cản được sự sản xuất IgE giờ đây quay sang tấn công các kháng nguyên trước giờ vô hại như bông phấn cây cỏ, bụi bặm..v..v... Các đặc tính về sản xuất IgE này cũng có tính cách di truyền, cha mẹ truyền cho con cái. Vì lý do chọn lựa tự nhiên (natural selection), các đặc tính di truyền tạo ra IgE mạnh để chống với ký sinh trùng được bảo vệ và tồn tại qua nhiều thế hệ, mặc dù giờ đây IgE không cần thiết cho sự sinh tồn và gây ra bệnh về dị ứng, tỷ số người có hệ thống IgE mạnh và bị dị ứng khá cao trong dân chúng. Tại Hoa Kỳ, tỷ lệ dân chúng bị dị ứng lên đến 1/4 dân số. Người Việt Nam không có thống kê nhưng chắc chắn cao hơn con số này.

Người Việt tỵ nạn bắt đầu bị di ứng tại Hoa Kỳ thường xảy ra trong vòng 2, 3 năm sau khi định cư.

Tuy nhiên nhiều người chỉ cần 6 tháng sau đã bắt đầu bị dị ứng. Một số người hằng 10 hay 15 năm sau mới bắt đầu bị. Điều này có lẽ tùy thuộc vào bản chất và yếu tố di truyền của từng người. Về vấn đề định bệnh dị ứng, với những triệu chứng như đã nói ở phần đầu và khám nghiệm thấy màng nhày bị sưng có thể chẩn đoán nghi là dị ứng. Muốn biết chắc chắn phải làm thử nghiệm thông thường, tiện lợi và chính xác nhất là thử nghiệm trên da (allergy skin testing). Với cách này có thể thử mỗi lần vài chục loại kháng nguyên khác nhau và tùy theo mức độ phản ứng, định bệnh được loại dị ứng do thứ nào gây ra và nặng nhẹ ra sao. Một cách thử khác là thử máu gọi là RAST test, cách này phải gửi đi phòng thí nghiệm mất nhiều thì giờ, tốn kém và không được chính xác vì khó liên quan kết quả thử nghiệm với triệu chứng bệnh lý được. Hiện nay RAST test chỉ được dùng khi người bệnh bị bệnh ngoài da nhiều, không thể thử trên da được.

Cách điều trị bệnh dị ứng ngoài việc tránh bụi bặm, giữ vệ sinh nhà cửa, tránh cắt cỏ nếu bị dị ứng với cỏ, tránh nuôi chó mèo nếu bị dị ứng với lông thú vật..v..v..., cách trị tạm thời và trị triệu chứng là dùng thuốc các loại antihistaminics. Các thuốc này có thể giúp bớt ngứa, hắt hơi, sổ mũi tuy nhiên hay làm buồn ngủ. Hai thứ thuốc mới ít gây buồn ngủ là Seldane và Hismanal tương đối công hiệu và ít gây phản ứng tuy nhiên người đau gan, đau tim, bị rối loạn nhịp tim nên tránh. Một loại thuốc mới khác không gây buồn ngủ là Claritin cũng khá công hiệu. Để bớt triệu chứng nghẹt, các loại thuốc decongestants có thể dùng. Thường hai loại antihistaminics và decongestants được gộp chung và bán dưới một tên thuốc. Thi dụ như Ornade, Trinalin, Deconamine, Tavist-D.. v.v...

Một loại thuốc khác để dùng là các loại thuốc xịt để trị những phản ứng về viêm trong mũi như các loại thuốc Vancenase, Beconase, Nasalide.. v.v…Loại thuốc Nasalcrom là một loại thuốc xịt khác dùng để giữ cho các tế bào mast cell không tiết ra histamine cũng có hiệu quả tuy không nhiều. Người bị bệnh dị ứng bị nghẹt mũi nặng thường có khuynh hướng mua các thuốc nghẹt mũi ở chợ như Afrin có thể bớt nghẹt trong vòng một vài tiếng nhưng thường sẽ bị nghẹt lại ngay. Thuốc này chỉ nên dùng tạm, nếu dùng quá lâu trên vài ngày có thể có hại cho màng nhầy mũi. Nhiều người lạm dụng bị chứng teo màng mũi gọi là rhinitis medicamentosa. Một cách chữa triệu chứng khác là chích thuốc loại steroid có thể gây hậu quả không tốt và không nên dùng. Các loại thuốc trên thực sự chỉ chữa tạm thời cho các triệu chứng. Phương cách chữa tận căn nguyên gọi là immunotherapy dùng cách chích mỗi tuần (allergy injection). Phương pháp này dựa trên kết quả thử nghiệm allergy skin testing và chích dần dần từ lượng nhỏ đến lượng lớn các thứ người bệnh bị dị ứng. Thường phải chích một thời gian khá lâu, một năm hay lâu hơn nữa để có kết quả lâu bền. Cách chữa này đòi hỏi đi đều đặn, mới đầu mỗi tuần một hay hai lần, sau đó giảm dần 2 hay 3 tuần một lần thời gian sau. Khi dùng cách chữa allergy injections, cơ thể sẽ tạo ra các kháng thể loại IgG để chống cự lại với kháng thể IgE như đã nói ở trên gọi là blocking antibodies IgG, ngăn chận các phản ứng tai hại của IgE. Ngoài ra, hệ thống miễn nhiễm của cơ thể gọi là suppressor T cells cũng được tăng lên để chống lại với sự sản xuất IgE và ngăn cản được bệnh dị ứng.

Tóm lại, bệnh dị ứng mũi là bệnh thông thường nhiều người mắc phải. Bệnh có thể theo mùa hay quanh năm tùy loại dị ứng và mức độ của bệnh. Một biến chứng quan trọng của dị ứng là bệnh suyễn đôi khi có thể gây nguy hiểm. Cách chữa gồm các loại thuốc trị về triệu chứng như thuốc uống và thuốc xịt mũi. Cách chữa căn nguyên immunotherapy bằng cách chích allergy đòi hỏi một thời gian lâu dài nhưng hiệu quả nhiều và lâu bền hơn.