Đóng Sách Đẹp, Nghề Mai Một

Thời Trung Cổ ở phương Tây, sách đã bắt đầu được đóng một cách tỉ mỉ, tính mỹ thuật cao nếu qua tay một nghệ nhân giỏi. Các nhà sưu tầm sau này săn lùng chúng trong các cửa hàng sách hiếm, các phiên đấu giá và họ xem chúng là bảo vật. Họ sưu tầm những bìa sách đóng cho các vua chúa hay những người chơi sách nổi tiếng của một giai đoạn lịch sử, sưu tầm sách trang trí đẹp, những sách có chữ ký, những cuốn sách đóng bằng da dê thuộc (maroquin) hay da cừu thuộc (vélin), bìa bằng gỗ hay da in hình nổi, bìa sơn hay khảm, bìa làm theo những hình thức đặc biệt, sách đựng trong hộp hình trái tim… Có người tiêu phí những món tiền khổng lồ để mạ vàng và trang trí bìa sách bằng da dê.

Ở Việt Nam chắc chắn chưa có một ngành đóng sách đạt tới mức tinh tế và cao cấp như vậy. Người Pháp sống ở Việt Nam trước 1954 có nhu cầu bọc sách bằng bìa da chắc cũng chấp nhận trình độ đóng sách đủ để bảo quản cuốn sách chắc chắn trong khí hậu nhiệt đới nóng ẩm, hơn là đòi hỏi mức độ mỹ thuật điêu luyện như ở chính quốc của họ. Giới đóng sách mua da nhập từ nước ngoài, mua da thuộc của người Hoa trong Chợ Lớn để phục vụ cho khách đóng sách đa số là dân Tây và những người Việt có học, hoặc đang làm việc cho Pháp.

Tôi tìm thấy vài dòng quảng cáo trên trang 6 tờ báo Nông Cổ Mín Ðàm năm 1915: “Nhà Đóng sách J. VIẾT-LỘC & CIE ở đường d”Ormay, số 61, Saigon. Lê văn Ngàn kế vị. Kính cùng chư quý vị đặng rõ, kể từ ngày 15 tháng sáu langsa, chúng tôi mới làm hùn thêm đặng lo tấn tới và mở mang cuộc đóng sách và cuộc buôn bán thuở nay của mấy thầy Viết-Lộc và Công-ty.

Vậy xin trong lục châu (lục tỉnh?) cùng châu thành Saigon Chợ lớn tưởng tình anh em chúng tôi trước sau cũng vậy mà giúp sức cho người nam ta cho tấn tới theo đường thương mãi.”

Người Pháp mở đầu việc mua vải thổ cẩm trên Đà Lạt, Ban Mê Thuột về bọc sách. Vải thổ cẩm có sợi chỉ nổi, nhiều màu, tạo sắc thái lạ tuy không bền bằng da. Những thợ đóng sách lớn tuổi ở Sài Gòn nhận xét người Pháp thích đóng sách bìa da, mạ chữ vàng, làm gân kỹ lưỡng. Những người Mỹ ở Việt Nam trong suốt thời gian trước 1975 không chú trọng việc này.

Đâu còn mấy dấu vết của nghề đóng sách xa xưa ở Sài Gòn!

Ảnh: Derrick Neill

Nhà Nguyễn Văn Của, một nhà in nổi tiếng về in và đóng sách mỹ thuật của Sài Gòn xưa được nhắc nhiều, cũng không còn lại gì ngoài cái tên và chút vết tích bên ngoài trên tầng áp mái của tòa nhà này (mặt tiền nhìn ra đường Nguyễn Du ngó thẳng qua hông Bưu điện Thành phố) còn hàng chữ nổi “Nguyễn Văn Của” nay đã bị che khuất bởi các bảng hiệu. Nhà in này là phần nối theo cửa hông Nguyễn Du của bót Catinat cũ...

Trước 1975, Sài Gòn đã nhập bìa simili giả da nên hầu như không có mấy chỗ đóng bìa da như khoảng thời gian thập kỷ 40, 50 trở về trước. Nhưng trước đó, sách có bìa bọc gấm và da cừu đã quen thuộc với giới chơi sách rồi. Thời Pháp thuộc, nhà đóng sách Nguyễn Văn Châu ở đường Cô Giang quận 1 đóng nhiều loại này cho người Pháp và giới đọc sách Việt có tiền. Có quyển bọc toàn da, có quyển chỉ bọc gáy và bốn cạnh vuông bằng da, chừa lại bìa bằng carton. Sau nửa thế kỷ hoặc hơn, bìa nhiều quyển sách không hề suy suyển bởi thời gian, chữ mạ vàng phai không đáng kể, không bị xộc xệch do được may kỹ. Đóng bằng da đương nhiên là mắc tiền, chỉ dành cho sách quý.

Đầu năm nay, tôi gặp được bà Trần Thị Hai, còn gọi là Bà Hai Công Lý, năm nay đã 87 tuổi, một người mà giới xuất bản, chơi sách từ thời trước 1975 đều biết tiếng. Bà là em họ ông Nguyễn Văn Châu, chủ cơ sở đóng sách Nguyễn Văn Châu nói trên, gọi mẹ của ông bằng cô ruột. Bà và chồng làm việc cho ông Châu từ trước 1945. (Ông Văn Thơ, một chủ hiệu đóng sách có tiếng trước kia ở đường Phan Thanh Giản, nay là Điện Biên Phủ cũng từng làm việc cho ông Châu).

Ông Nguyễn Văn Châu được gọi là Paul Châu, dân Công giáo và Paul là tên Thánh. Thời gian làm việc với ông, bà Hai Công Lý nhớ là đã đóng rất nhiều sách cho các bác sĩ, y sĩ người Pháp, Tây đầm đủ cả từ Nhà thương Grall, nay là Bệnh viện Nhi đồng II… Họ chơi sách kỹ, thích làm gáy sách lưng cong bọc simili hay da bò, có nổi gân.

Sau 1954, công việc làm ăn của ông Châu khó khăn, ông về Giáo xứ Bùi Môn ở Hóc Môn sinh sống, tiếp tục làm nghề đóng sách độ nhật và mất tại đó trước 1975. Phần bà Hai cùng chồng mở cửa hiệu ở góc đường Lê Hồng Phong - Nguyễn Trãi và đóng sách, bế hộp cho các hiệu thuốc Nhành Mai - Võ Văn Vân.

Ảnh: Angel Simon

Bà Hai Công Lý, chủ cơ sở chuyên đóng sách bìa cứng cho ông Khai Trí.

Dụng cụ đóng sách. Ảnh: Stillkost

Anh Võ Văn Rạng, thợ đóng sách ở quận 3 được giới chơi sách xưa Sài Gòn tín nhiệm.

Đầu thập niên 1960, gia đình bà Hai may mắn có cơ hội thay đổi cuộc sống từ nghề đóng sách. Ông Nguyễn Hùng Trương, chủ nhà sách Khai Trí lớn nhất miền Nam chọn gia đình bà để giao việc đóng toàn bộ sách bìa cứng cho các cuốn sách và bộ báo có giá trị của Nhà sách Khai Trí, còn bìa mềm do một cơ sở khác đảm nhận. Các bộ Tự điển lớn, bìa cứng như tự điển Nguyễn Văn Khôn, báo bộ đóng tập… đều do gia đình bà Hai đóng.

Ông Nguyễn Hùng Trương có một nhà kho lớn chứa sách đặt trong con hẻm 193 đường Công Lý (nay là Nam Kỳ Khởi Nghĩa) gần nhà sách Khai Trí trên đường Lê Lợi. Để thuận lợi công việc, ông tặng cho gia đình bà Hai một căn nhà dài 22 mét, bề ngang rộng 4 mét sát bên cái kho đó và giao chìa khóa kho để quản lý, tiện ra vào lấy sách đem đóng. Ông Nguyễn Hùng Trương đã không chọn nhầm người. Gia đình bà Hai luôn chu toàn công việc, rất kỹ lưỡng, chuyên cần, lại đúng hẹn nên rất được tin cậy. Ông bà yên tâm nuôi tám người con nhờ nghề này và từ đó, giới làm sách gọi bà là Bà Hai Công Lý.

Con trai bà Hai, anh Lê Hoàng Vân theo nghề của gia đình từ nhỏ cho đến gần đây mới thôi nghề. Một người bạn của anh là Võ Văn Rạng ở đường Lê Văn Sĩ, quận 3 từng đến học nghề của gia đình bà Hai nay trở thành người đóng sách bìa cứng được cộng đồng sachxua.net, nơi tập họp giới chơi sách có uy tín nhất Việt Nam tin cậy và giới thiệu cho nhau khi muốn đóng bìa để bảo quản sách quý.

Bác Thân, một độc giả mê sách ở Sài Gòn lại có cách riêng của mình để làm đẹp quyển sách, khi nghề đóng sách đẹp đã mai một dần. Trước 1975, có người nhập da cừu từ nước ngoài về để bán làm khăn lau xe hơi. Do xé ra từ mảng da lớn nên mỗi miếng da thường không có khổ ngay ngắn, mỗi cạnh vài tấc. Sau khi lau một thời gian, miếng da sờn lớp lông mịn nên người ta bỏ đi, có người nhặt nhạnh đem bày bán ở vỉa hè đường Pasteur, gần Quán nước mía Viễn Đông khu chùa Chà Và. Bác Thân mua về giao cho tiệm đóng sách. Tiệm chiều khách, nhận miếng da, cắt theo khổ sách và bọc sách rất đẹp. Họ nhận luôn cả những miếng gấm mà bác cắt ra từ quần áo cũ may bằng gấm Thượng Hải, Hồng Kông óng ả, để bọc bìa sách tạo vẻ đẹp rất phương Đông và cổ điển, hợp cho loại sách về văn hóa.

Ảnh: Đức Trí

Nghề đóng sách ở Sài Gòn, theo Tự điển phân loại nghề nghiệp Việt Nam quyển 2 (Bộ Lao Động VNCH 1973) trang 183, là nghề có mã số 9-26, bao gồm đóng sách và tạp chí bằng tay hay bằng máy đóng sách. Họ lắp khuôn chữ hay hình vào cần in, nung nóng cần in, đặt giấy sáp hóa học lên vị trí ấn định, ép cần in lên giấy sáp hóa học (giấy sáp có màu sắc khác nhau như vàng, bạc…)

Nhà đóng sách Văn Thơ góc Điện Biên Phủ, gần Hai Bà Trưng là tiệm đóng sách mạ chữ vàng trên gáy và bìa sách rất đẹp. Bộ chữ dùng bằng đồng.

Theo ông chủ hiện nay, là con lớn cụ chủ cũ đã mất, trước đây bộ chữ đồng nhập ngoại rất sắc sảo và chịu nhiệt cao nên chữ in rất đẹp, hiện nay, bộ chữ bằng chì, kém chịu nhiệt nên chữ khó đẹp bằng trước kia. Sách vừa đóng xong thường được đặt một miếng giấy carton bên trong cuốn sách. Có lẽ để trong quá trình keo dán khô dần, sách không bị căng kéo từ phía gáy.

Kinh nghiệm của ông Vương Hồng Sển nêu trong cuốn Thú chơi sách là cần chọn màu sắc bìa phù hợp với nội dung quyển sách, nội dung buồn thì bìa nên trầm sâu, không thể lòe loẹt vui tươi. Ông Sển than là không phân biệt nổi các thứ da đóng sách, có lẽ do điều kiện xã hội lúc đó (và cả bây giờ) không có mấy ai có nhu cầu đóng sách đẹp nên nghề đóng sách không phát triển, nguyên liệu nhập không nhiều và đa dạng, làm sao mà có để so sánh, đánh giá.

Có một quan niệm phổ biến trong giới chơi sách ở Việt Nam. Đó là khi mua một quyển sách dù cũ hay mới, họ thích có một ấn bản càng nguyên vẹn càng tốt. Họ không thích sách đóng bìa vì cho rằng chỉ có sách bị hư gáy hay rách bìa mới phải đóng lại bìa.

Trong khi đó, với giới chơi sách phương Tây, theo Quyển sách, nghề xuất bản và nghề bán sách do Lê Thái Bằng dịch từ phần Le Livre tập 18 bộ Bách khoa toàn thư Pháp , Viện Đại học Huế xuất bản năm 1962 thì “chín phần mười trước khi được bày vào tủ của một người sưu tập sách khó tính, sách phải qua tay người thợ đóng bìa lại” .

Có lẽ nghệ thuật đóng sách thủ công nguyên thủy là một nghệ thuật hoàn toàn khác với kỹ thuật đóng sách ở ta lâu nay, vừa thô giản, vừa thiếu tinh tế nên làm cuốn sách không nâng cao giá trị mà có khi là ngược lại.

Ảnh: Đức Trí

Nhà Sách Ở Đường Sabourain

Năm 1939, có một thanh niên Hà Nội cùng gia đình lên xe lửa xuyên Việt đi từ miền Bắc vào Nam để lập nghiệp. Đến Sài Gòn, anh tìm mua một căn phố ở đường Sabourain, nhìn ra cửa Tây chợ Bến Thành và mở một cửa hiệu bán sách đặt theo tên mình - Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm.

Con đường này vốn tấp nập từ khi chợ Bến Thành được xây vào năm 1914. Tên đường đặt theo tên ông Gustave Sabourain, là chủ đồn điền cà phê cao su ở Nam Kỳ đầu thế kỷ 20 và là hội viên, thư ký của Hội Tam Điểm tại Sài Gòn. Từ thập niên 1920, đã có Nhà in Tín Đức thư xã ở số 37-38-39 trên đường này, xuất bản nhiều sách tiểu thuyết lịch sử của Phạm Minh Kiên, Tân Dân Tử… là những tác phẩm của thuở ban đầu trong văn học quốc ngữ Việt Nam, cũng như các truyện Tàu Thủy Hử, Tam quốc diễn nghĩa, Nhạc phi diễn nghĩa và các sách tiếng Pháp.

Tuy chỉ tồn tại trong vòng sáu năm, Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm có ý nghĩa không nhỏ trong đời sống văn hóa Sài Gòn thời đó. Năm 2010, tại Hà Nội có mở cuộc triển lãm Lịch sử báo chí Việt Nam lần thứ ba, và lần này, cái tên Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm được nhắc lại nhiều lần trên các báo đài, với vị thế là Nhà tổ chức triển lãm Báo chí Việt Nam lần đầu tiên trên toàn cõi Việt Nam. Cuộc triển lãm năm 1943 tại Sài Gòn đã giúp người đọc trong nước và cả người Pháp tại thuộc địa biết đến nền báo chí tuy non trẻ của nước Việt. Dù chỉ mới bắt đầu từ năm 1865 với tờ Gia Định báo của Trương Vĩnh Ký nhưng đã nở rộ rất nhiều ấn phẩm từ Bắc chí Nam. Cuộc triển lãm này cũng là chặng dừng chân để tạm tổng kết một chặng đường phát triển của nền báo chí Việt.

Ông Nguyễn Khánh Đàm là em ruột nhà văn nổi tiếng Nguyễn Tuân. Theo anh Nguyễn Lương Dân, cháu đích tôn của ông Nguyễn Khánh Đàm đang sống ở Hà Nội, ông Đàm có tính cách khác với ông anh ruột. Trong khi ông Nguyễn Tuân quảng giao thì ông Đàm lại có tính trầm lặng, ít nói. Vốn là em rể ông Vũ Đình Long, chủ nhà xuất bản Tân Dân, ông Đàm vào Sài Gòn mở Nhà sách với mục đích tạo lập việc kinh doanh ở một thị trường vốn rất sôi động việc đọc, kinh doanh sách báo (tuy vậy đến giờ con cháu ông không rõ liệu công việc này có phải là bình phong để hoạt động cách mạng hay không?). Theo gia đình, ông Nguyễn Khánh Đàm là một nhân vật của ngành kinh doanh sách báo chứ không phải là nhà văn như một vài tờ báo đã đưa tin.

Nhìn vào số hình ảnh ít ỏi còn lại từ gia đình cung cấp, vốn đã hư hao rất nhiều, chúng ta vẫn thấy Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm bảy mươi năm trước đã ra vẻ một nhà sách bề thế, hiện đại so với thời bấy giờ qua cách trưng bày. Phía dưới bảng hiệu được đắp nổi bằng thạch cao, bên góc trái ông cho đặt một kệ bày báo từ thấp lên cao. Bên trong nhà sách, ngoài các tủ kệ trưng bày sách phô gáy ra ngoài, có một số sách bày trang bìa trực diện để gây chú ý. Giữa nhà sách là một tủ kệ thấp có khung kính, đặt những ấn phẩm đặc biệt. Theo Hồi ký Nguyễn Bính, một vì sao sáng của nhà thơ Hoàng Tấn, đây chính là nơi mà nhà thơ Nguyễn Bính đã bày bán đấu giá tập thơ do chính ông viết tay Lỡ bước sang ngang . Trong Nhà sách còn có trưng bày quần áo, có vẻ là đồng phục của học sinh.

Rõ ràng, từ lúc đó, ông Khánh Đàm đã thể hiện cung cách làm ăn chuyên nghiệp khi trở thành Đại lý phân phối sách báo của Nhà xuất bản Tân Dân vốn đang thịnh với hàng loạt những tờ báo, tạp chí nổi tiếng như Tiểu thuyết Thứ bảy, Truyền Bá, Ích Hữu, Tao Đàn, Phổ thông Bán Nguyệt san … Ông lại biết tổ chức sự kiện tạo thanh thế và uy tín như tổ chức triển lãm báo chí, biết cách chọn địa điểm mở nhà sách, bày biện để thu hút người đọc xứ Nam kỳ. Nhà sách này đáp ứng đúng nhu cầu người đọc trong Nam đương thời, ưa chuộng báo chí và văn chương từ miền Bắc vốn đang phát triển mạnh với Nam Phong Tạp chí, Tri Tân, Tiểu thuyết Thứ bảy, Phong Hóa, Ngày Nay … cũng như nhiều cây bút mà xứ Nam kỳ rất kính nể như Tản Đà, Nguyễn Bính, Lê Văn Trương cho đến nhóm Tự Lực Văn Đoàn.

Ngoài ra, Nguyễn Khánh Đàm còn mở thêm hai quầy báo (kiosque) ở đường d’Espagne (Lê Thánh Tôn ngày nay) để bán sách báo cho khách vãng lai nữa.

Các yếu tố này giúp việc bán sách báo thời gian đầu phát triển rất tốt. Trong bài Chuyện câu đối Tết giữa kinh thành Sài Gòn (trang 10, tạp chí Sáng Dội Miền Nam số Tết Nhâm Dần năm 1962), thi sĩ Đông Hồ đã thuật lại lời ông Nguyễn Khánh Đàm kể về chuyện phát hành sách báo bận rộn vào dịp Tết ở Sài Gòn năm 1940 như sau:

“Tôi phải cho dựng thêm hai cái lều bán sách lẻ ở bùng binh trước chợ Bến Thành mà không kịp cung cấp.

Cứ một bức điện gửi đi Hà Nội đòi thêm báo, thì đồng thời cũng có một bức điện đi Huế đòi gửi thêm sách, có khi sáng một bức, chiều một bức…”

Chân dung ông Nguyễn Khánh Đàm

Qua tấm ảnh mờ nhoè này còn thấy mặt tiền nhà sách với cột báo trưng bày bên góc trái

Danh thiếp in tiếng Pháp của ông Đàm hiện gia đình còn giữ được.

Ông Khánh Đàm (phải) cùng ông Cảnh, một người bạn thân thiết trên xe lửa từ Sài Gòn đi Phnompenh năm 1939.

Vị trí Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm do chính tay ông ghi chú trên ảnh.

Cuộc triển lãm báo chí Việt Nam lần thứ nhất tổ chức ngay tại Nhà sách đã gây được tiếng vang nên có báo ở Hà Nội phải cử phóng viên vào theo dõi. Phải đợi đến 23 năm sau, mới có cuộc trưng bày báo chí lần thứ hai diễn ra vào năm 1966, cũng tại Sài Gòn.

Thời gian này, ông Nguyễn Khánh Đàm còn làm được một việc quan trọng cho ông anh của mình, nhà văn Nguyễn Tuân. Ông đã lên tiếng bảo vệ danh dự ông anh khi có kẻ mạo danh anh trai mình đi lừa gạt, mượn danh nhà văn để vay tiền rồi không trả. Thấy đây là vụ việc nghiêm trọng, ông Đàm đã đâm đơn kiện tên lừa đảo này và nay câu chuyện còn được nhiều báo nhắc tới.

Trong sáu năm làm ăn kinh doanh, ông Nguyễn Khánh Đàm được tiếng là thương người. Do Nhà sách lớn nên ông có từ 15 đến 20 nhân viên phục vụ tùy thời điểm. Chỉ huy đội ngũ này là bà Vũ Thị Vân, vợ ông Đàm, chuyên ngồi tại Nhà sách quản lý và lo thu chi để ông tập trung việc tổ chức nguồn sách và phân phối. Nếu có đám cưới mà cô dâu chú rể đều cùng là nhân viên của Nhà sách, hai ông bà sẽ tặng cho một căn nhà để sinh sống. Những năm xảy ra đói kém, ông bà tổ chức nấu cơm đem ra phố phát chẩn cho người nghèo đói.

Năm 1944, ông Nguyễn Khánh Đàm lên Đà Lạt mở thêm hiệu sách thứ hai. Giai đoạn này Đà Lạt đã phát triển cơ sở vật chất như một thành phố với các kiến trúc lớn như khách sạn Langbian Palace, ga Đà Lạt, dinh Toàn quyền... và các cơ sở văn hóa và giáo dục cũng bắt đầu phát triển, một số trường học thu hút học sinh đến từ khắp Việt Nam và cả Đông Dương. Năm 1938, khi nhà ga xe lửa hoàn thành, du khách tìm đến thành phố nghỉ dưỡng này ngày một đông và chỉ đến năm 1944, Đà Lạt gần như là thủ đô của Liên bang Đông Dương khi hầu hết các công sở quan trọng đều chuyển về đây (theo Wikipedia - Lịch sử Đà Lạt).

Theo các con ông Đàm đang sống ở Hà Nội, có thể do việc hoạt động bí mật, như truyền bá tư tưởng mới nên ông mới nhắm đến Đà Lạt, và không có ý định ở lâu vì ông chỉ thuê nhà mở Nhà sách, không mua hẳn như ở Sài Gòn.

Năm 1945, ông Nguyễn Khánh Đàm tham gia cướp chính quyền tại Đà Lạt. Nhà sách Nguyễn Khánh Đàm cũng ngưng hoạt động từ đó. Đến năm 1949, ông ra Thanh Hóa và công tác tại Lớp dự bị Văn khoa khu IV ở huyện Thiệu Hóa, Thanh Hóa. Theo bài viết “Lớp dự bị đại học văn khoa khu IV thời kháng chiến chống Pháp” của phó giáo sư Đặng Thị Hạnh thì lớp học khai giảng tháng 9 năm 1949, có Thư ký văn phòng là ông Nguyễn Khánh Đàm bên cạnh hai giáo sư là Đặng Thai Mai và Cao Xuân Huy.

Cùng khoảng thời gian này, ở Sài Gòn, theo Hồi ký Nguyễn Hiến Lê thì căn nhà số 12 đường Sabourain (nhiều bài viết cho là số 14 hay 16 đều không chính xác) đã trở thành trụ sở Nhà xuất bản Phạm Văn Tươi, một nhà xuất bản phát triển rất nhanh và biến thành nơi tụ tập của làng văn làng báo Sài Gòn thời đó.

Sau khi tham gia công tác cách mạng tại Thanh Hóa, ông Nguyễn Khánh Đàm lên chiến khu Việt Bắc và đến năm 1954 thì về tiếp quản Hà Nội rồi sống hẳn tại đó. Năm 1975, ông Nguyễn Khánh Đàm cũng có lúc vào sống ở Nha Trang rồi lại ra Hà Nội cho đến khi mất năm 1985, hưởng thọ 71 tuổi.

Ông Nguyễn Khánh Đàm những năm cuối đời.

Nhà văn Nguyễn Tuân, anh ruột ông Nguyễn Khánh Đàm.

Ảnh trong bài: Gia đình ông Nguyễn Khánh Đàm cung cấp

“Thơ Thới Nhìn Núi Nam…”

Từ thuở nhỏ, tôi đã thích lân la chơi với các ông già, nhất là những người từng trải qua một cuộc đời phong phú, nhiều mối quan hệ quen biết và chứng kiến nhiều thăng trầm của nhân gian. Tôi thấy được cá tính chung ở các vị trưởng lão là khoan hòa, thích kể chuyện, nhìn người và việc luôn sắc sảo và độ lượng. Trong số đó, có nhà văn Sơn Nam và ông Lý Lược Tam mà tôi gọi là Chú Tám.

Những năm 1990, thỉnh thoảng tôi đến thăm nhà văn Sơn Nam ở căn phòng bé xíu ông thuê trên đường Phan Văn Trị, Gò Vấp. Căn phòng hẹp, bề ngang khoảng hai mét, một bên để giường xếp, một bên để cái bàn, trên bàn là máy đánh chữ cổ lỗ sỉ mà ông vẫn dùng để gõ bài, ở giữa là lối đi len lách. Nhà văn lừng lẫy gắn với những tập sách in rất đẹp, những bộ phim được giải này, giải kia như Người tình, Mùa len trâu , sống giản dị đến mức vô cùng tận. Khi tôi đến, ông chậm rãi khoác vào người cái áo sơ mi, che cái áo thun ba lỗ cũ kỹ. Tôi ngồi xuống ghế, ông vào đề ngay: “Nè, sống ở Gò Vấp này được à nghen, quận này nằm sát Phú Nhuận, Bình Thạnh nhưng giá cả ngoài chợ cái gì cũng rẻ hơn. Cà phê rẻ, cơm bình dân cũng rẻ. Ở đây sống được”. “Chú vẫn ngồi ngoài quán cà phê Nhà Truyền thống?”. “Ngoài đó tiện lắm, ai đến đặt bài thì đến đó. Mấy cô làm ở đó tử tế, cho nghe nhờ điện thoại”. Chắc không chỉ vậy mà ông chọn quán cà phê Nhà Truyền thống quận Gò Vấp làm “văn phòng”. Tính phong lưu, ông chọn một quán cà phê nhiều cây kiểng, có cổ thụ. Giá cà phê tất nhiên là rẻ bèo. Mấy lần trước đến tìm ông, đều nghe ông tấm tắc khen cây mai chiếu thủy này đẹp, cây bông sứ Thái Lan kia có gốc rất ngầu. Ông nói về cây kiểng như một ông cụ thong dong, nhàn hạ chơi cây lâu năm.

Minh họa: Phạm Công Tâm

Có tiếng nhạc trong cái máy cassette vẳng ra. Ông nói “Tui khoái nhạc này!” Lúc ấy, nhạc không lời của Kitaro mới phổ biến khiến tôi thầm nghĩ: “Lão nhà văn này cập nhật âm nhạc thế giới nhanh quá”. Tiếng nhạc réo rắt như tiếng gió thổi, thác đổ, suối chảy và tôi thấy ông lim dim đôi mắt sau cặp kính trắng, cái tai dày cui, hình dung có gì cổ quái, sần sùi dễ liên tưởng đến lối ví von “nhà văn Sơn Nam như một thầy Tư tế của đất nước Phù Nam xa xưa từ lịch sử bước ra…” của ai đó mà tôi không nhớ nguyên văn. Không chỉ thế, tôi còn cảm giác ông như vị Đạt Ma “cửu niên diện bích”, thấu hiểu lẽ đời qua bao nhiêu năm chiêm nghiệm, coi nhẹ hình hài tóc râu.

Cuốn Hương rừng Cà Mau xuất bản lần đầu tiên tại Sài Gòn năm 1962, được xem là tác phẩm quan trọng giúp văn chương miền Nam lấy lại sinh lực sau một thời gian dài trầm lắng

Một người bạn của nhà văn Sơn Nam từng tả cho tôi nghe cảnh nhà văn ngồi viết bài phơi-ơ-tông (Feuilleton), tức bài đăng nhiều kỳ trên cái nhà sàn cất trong sân tòa soạn báo Tia Sáng. Ông thường ngồi xếp bằng như ông Phật, cởi áo sơ mi ra để lộ cái áo thun ba lỗ trên thân hình gầy còm và bắt đầu viết. Trong sổ tay mang theo, nhà văn chỉ ghi tựa bài và câu cuối của cái truyện viết dang dở, và dựa vào đó để viết tiếp kỳ sau ngon lành.

Theo người bạn đó, ông Sơn Nam chơi với tất cả mọi người, nhưng những năm trước 75, hồi còn ở đường Lý Thường Kiệt không mấy người được ông dẫn về nhà. Thời gian sau này, hầu như ngày nào cũng có người đến chở ông đi đây đi đó. Nhưng thật khó biết rõ bạn thân thật sự của ông Sơn Nam là ai. Tính tình ông hề hà, ăn mặc sao cũng được, ít bộc lộ suy nghĩ, chỉ giãi bày trên trang viết. Chuyện riêng tư càng không mấy khi tâm sự cho ai. Sau 1975, ông Sơn Nam viết nhiều hơn và trong lĩnh vực viết lách, ông rất kỹ lưỡng, tham khảo sách vở rất nhiều. Tủ sách của ông có nhiều sách tiếng Pháp, đa số là sách nghiên cứu về Đông Dương, vài cuốn truyện của Anatole France…

Nhà văn lui cui đến cái tủ nhỏ lôi ra một quyển sách có bìa cứng, bọc trong một bìa láng nữa. Dạng sách nghệ thuật này khổ to, đắt tiền, nhiều hình ảnh, rất được giới nghệ thuật và chơi sách ưa chuộng. Ông khoe sau chuyến đi chơi Thái Lan, mua được quyển này, giá tới hơn bốn trăm ngàn nhưng nó hay quá. Quyển sách có bài viết và rất nhiều hình ảnh về bàn tay của vũ công múa truyền thống Ấn Độ, Thái Lan… mà mỗi dáng bàn tay uốn éo thể hiện một tâm thế hay cảm xúc. Một quyển khác tôi thấy trên giường là tập sách ảnh dày và chắc cũng không rẻ về hình ảnh sông Mê Kông, từ thượng nguồn đổ ra Biển Đông với cảnh người dân sinh sống hai bên bờ.

Ông ở Gò Vấp một thời gian rồi cũng phải quay về mái nhà cũ cho bà vợ chăm sóc sau một cơn bạo bệnh. Khi đến thăm, ông than bị nhũn não. Nhưng khi tôi hỏi “chú còn nhớ con không”, ông kể chính xác… quê nội tôi ở đâu.

Tôi tặng ông mấy món quà mọn, trong đó có bốn cái chung uống trà ngư dân vớt ở biển Cà Mau được xác định là đồ sứ sản xuất thời Ung Chính nhà Thanh. Ông nhìn lòng chung có vẽ hình mấy cây hoa cúc bên hàng rào và lẩm bẩm đọc đoạn thơ của Đào Tiềm: “Thái cúc đông ly hạ. Du nhiên kiến nam sơn…” (Hái cúc dưới giậu đông, thơ thới nhìn núi nam) và xác định hình vẽ nhắc tới Ngũ liễu tiên sinh Đào Tiềm. Xong ông khoe “hồi trước tui cũng có chơi ít đồ cổ, thích lắm nhưng không có tiền. À, hồi trước ông Vương Hồng Sển có mua lại của tui, nhưng tui mua bao nhiêu ổng mua lại bấy nhiêu à nha, không cho tui lời đồng nào”. Rồi ông sung sướng nói: “Mấy cái chung này đẹp, chắc tui ngắm nghía mất khoảng một tuần hoặc hơn à nghen”. Ông khoe vừa mới tặng cho Nhà lưu niệm Trịnh Công Sơn ở khu Du lịch Văn Thánh bức chân dung của ông do cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn vẽ. Anh bạn đi cùng tôi buột miệng “Ui chà, bức đó mà chú bán là nhiều người muốn mua lắm, cả ngàn đô”. Ông bình thản: “Đó là kỷ niệm giữa Trịnh Công Sơn với tui, để đó hay hơn!”.

Nhớ một bữa giỗ năm nào, tôi rước ông về nhà chơi, ăn bữa cơm với ba má tôi. Má tôi lớn hơn ông một tuổi, còn ba tôi hơn ông chục tuổi. Trông những người già cùng ăn cơm, vui vẻ nhắc lại chuyện Sài Gòn xưa thật vui và cảm động. Sau bữa cơm, ba tôi khai trương ngay cái ống điếu ông tặng. Mùi thuốc Gò Vấp khét nồng. Thế là đề tài lại chuyển sang thuốc rê ở đâu là ngon.

Có lần ông nói với tôi: “Ở đâu không biết, ở Việt Nam mình, nhà văn cần có gốc gác nông thôn, vậy mới có thể hiểu đa số người dân mình sống như thế nào và mới thấy được những vấn đề ở ngay thành thị”.

Khi ông còn sống, mỗi lần đến thăm nhà ông về tôi luôn cảm thấy như mới chia tay một ông chú, ông bác rất thân thương của mình. Mối giao cảm đó như kết tinh từ những truyện ngắn, truyện dài và cả hồi ký của ông mà tôi say mê nhiều năm nay. Lúc nào cũng có cảm giác buồn man mác nhưng sâu thẳm trong từng trang viết của ông, như tâm trạng của một cậu bé trong buổi chiều ba mươi hay khi vừa hết Tết, phải cúng đưa ông bà.

Ông Tám Ở Phố Lê Công Kiều

Ông gầy nhom, đầu đội mũ bê rê, miệng lúc nào cũng tươi cười. Ấn tượng mạnh nhất trên gương mặt ông là đôi mắt đen sắc lẻm dưới đôi lông mày bạc rậm rì. Nếu ai chưa biết, dễ nghĩ ông là một thầy giáo về hưu vui tính hay một ông từ giữ chùa, miếu nào đó ở dưới quê.

Ai chở ông dạo phố thì ông đi, không thì đi bộ, xe ôm hay taxi. Xe máy thì chưa hề biết đi, xe đạp thì có tập nhưng bây giờ chắc cũng chưa đi được. Ông kể có lần đi thăm rẫy mía của ông bạn ở Cù lao Giêng, thấy sao nó mênh mông quá nên quyết chí tập xe để tham quan cho dễ dù tuổi đã tà tà năm mươi mấy. Trên con đường làng, ông gồng chân đạp, đạp miết thấy cũng ngon ăn nếu đi hoài đường thẳng tuột. Vậy mà có một thằng nhỏ chăn bò dắt nguyên đàn bò đi qua. Chuyện này vốn nằm trong dự kiến nên chấp nhận luôn, ông bóp thắng cho xe chạy chậm lại. Đàn bò qua rồi ông đạp rấn lên nguyên con bò lạc đàn chình ình hiện ra khiến ông không làm gì kịp. Ông đau, con bò cũng đau và giấc mơ tự lèo lái chiếc xe của ông cũng tạm dừng vô thời hạn.

Thỉnh thoảng tôi lại thấy ông ra chợ đồ cổ Lê Công Kiều mỗi khi từ An Giang về Sài Gòn chơi. Ngồi dừng chân uống nước bên cái quán vỉa hè tọa lạc sát nắp cống, ông kể chuyện hồi làm gốm đen ở lò Godevi tận An Giang. Về việc này, tôi có xem bài viết thuật lại của ông Huỳnh Ngọc Trảng trên báo Tuổi Trẻ Chủ Nhật. Bây giờ, căn nhà của ông gần chợ Mỹ Luông vẫn còn dăm ba cái tượng của một thời làm nghệ nhân. Gốm của ông có nét đẹp riêng, khuôn mặt những bức tượng Lão Tử, Kim Cang, Di Lặc có thần có thái. Ông quý ai thì tặng người đó, riết rồi số tượng đó mai một dần.

Đến nhà ông ở Mỹ Luông, thấy sách và đồ gốm được trưng bày rất tưng bừng. Gốm đen bày chung với gốm Biên Hoà, Lái Thiêu, gốm Tàu và cả gốm Bát Tràng ngày nay. Có cả Ngoạn thạch do chính ông ra tới Khánh Hòa để tìm. Ông kể, ngoạn thạch thường có sau cơn lũ. Dân chơi đá lặn lội ra đó, mong tìm đá núi, đá suối do lũ kéo xuống và thường rủ ông đi. Ông tuổi già, sức yếu hơn nên thường đủng đỉnh đi sau chân họ nhưng có khi tìm được món đồ độc. Trên tường nhà ông có treo cái nón đan bằng tre của tổ tiên ông mang qua từ bên Tàu cách nay cả trăm năm trước.

Ngồi chơi với ông, nghe có tiếng lục lạc gõ lanh canh, thứ chuông đeo cổ con bò. Đó là thông báo xuống ăn cơm của bà Tám. Sống ở quê, ông ngao du như một tiên ông, có khi sắp đến giờ ngọ, ông mới dặn vợ là hôm nay ra ăn cơm ngoài Đình và cứ thế mà đi.

Ông kể có khi ông dừng trước cửa nhà một bà ở Cù lao Giêng và thấy cái bình Óc Eo đẹp quá mà sao bỏ dưới đất quá uổng. Ông cầm lên, đổ nước ra, phủi đất ngắm nghía lớp gốm mộc có từ hơn ngàn năm trước. Bà chủ nhà ra hỏi: “Ông làm gì vậy, cái đó tui để cho mèo uống nước đó!”. Ông năn nỉ xin hay mua lại nhưng bà lắc đầu. Ông xúi bà lấy cái chai nhựa cắt cái đáy cho mèo uống nước. Bà dứt khoát: “Không được, cái này nó nặng không đổ, cái chai nhựa nó nhẹ hều đổ nước hoài”. Ông đành tiu nghỉu, hai tay ôm cái chén đồ cổ bỏ xuống rất cẩn trọng rồi quay đi. Chuyện vậy mà nhớ hoài. Chiều tà, ông ra quán cà phê ngoài xóm và quan sát chợ quê. Cà phê ngàn đồng một ly, uống chung với đá bào. Vậy mà ngồi được vài tiếng đồng hồ. Mấy ông già Nam bộ ngồi chơi với nhau hay chửi thề. Ông bảo: “Ông chủ vựa cá ngoài chợ chửi thề nghe thần sầu, chửi rất bậy nhưng thật ra ổng rất đàng hoàng. Ổng không chửi thì làm sao điều khiển được mấy bà bán cá cùng mấy mụ mua cá. Mấy bả lộn xộn và dữ lắm, nhưng đàn ông không đánh được mấy bà, nên chỉ có chửi mới giữ được trật tự!”. Mấy ông già không ai nhậu nhẹt, ra quán cà phê chỉ uống cà phê hoặc trà đường, vậy mà vui. Đến khuya ở xóm ông, chẳng thấy nhà nào đóng cửa, khóa cửa. Khách đang ngồi chơi với ông tự dưng thấy có một thằng nhóc lạ hoắc ngồi thu lu cạnh mình: “Ủa, mầy ở đâu ra?”. “Dạ, con ở bên kia”. Nó chỉ đâu đó dãy nhà xa xa. Xóm này chả có gì chơi, con nít thấy người lạ là luông tuồng qua nhà người này chơi người kia chơi vậy đó, chẳng ai la rầy. Dưới nhà ông, chuột chạy rần rần, mèo nhảy ầm ầm, ông bảo: “Chuột nó chạy đi chơi thôi, không sao đâu, nó cũng no rồi, nhà gần chợ mà. Còn con mèo thì nó… đi tuần, nó ngó quanh nhà mình rồi đi qua nhà khác, chả làm bể món đồ nào…”

Ảnh: Nguyễn Đình

Đồ gốm không phải là thứ ông mê nhất nhưng cũng là một trong những đam mê. Đến nhà mấy anh bạn trẻ ở Phú Nhuận, Gò Vấp ông ngắm nghía đồ rồi ngồi chơi, uống trà tà tà bàn chuyện đồ cổ đến độ mấy bận người chở ông đến giục đi ông mới chịu dời gót. Ở đường Lê Công Kiều, đang uống nước trong quán, nhiều lần ông đột ngột đứng dậy rời bàn nước lúc còn đông đủ, ngao du ngó đồ cổ vỉa hè, từ mấy món nhà bé Châu, sang chỗ chị Nha, rồi qua bà Sáu. Có khi ông lựa một món đất nung, ngắm nghía rồi đánh giá: Cái này hay, đúng là đồ Óc Eo. Ông rành nhiều thứ, nhất là đồ Lái Thiêu vì là sản phẩm quê ông. Hôm nào chợ có đồ Tàu đẹp lại viết rậm chữ Hán, người mua đồ cổ mừng lắm nếu có mặt ông vì ông sẵn lòng đọc và giải nghĩa. Họ không lầm vì nhiều năm trước đó, ông giúp ông Sển đọc và dịch chữ Hán trên mấy món đồ cổ và ông Sển vẫn nhắc đến “chú nhỏ Lái Thiêu” trong sách của mình.

Có lẽ thời buổi này không còn mấy ai tiếp xúc nhiều với ông Vương Hồng Sển như ông Tám. Năm 1972, ông thường lui tới thăm và giúp ông Sển dịch tài liệu hay thơ văn bằng chữ Hán trên đồ sứ cổ. Tuy ham đồ cổ, ấn tượng đối với ông đậm nhất ở nhà ông Sển là cái hòn non bộ trước nhà. Lúc ngắm nhìn nó, ông luôn cảm thấy nhẹ nhàng và thoát tục, cho dù con đường Nguyễn Thiện Thuật ngoài kia luôn rần rần xe cộ.

Qua năm 1973, khi có ông Sơn Nam đến chơi tại Vân Đường Phủ, ông Sển giới thiệu về sự thông thạo Hán văn của ông Tám cho ông Sơn Nam, kể từ đó hai người quen và gặp nhau luôn. Ông Sơn Nam nhiều lần nghe ông Tám kể về quê hương Lái Thiêu, Bình Dương và ông đưa nhiều chi tiết vào trong sách. Có lần ông Sơn Nam nhờ ông Tám đến Thư viện Quốc gia, gặp người thủ thư là chỗ quen biết. Người này cho mượn cuốn sách Trấn Tây Kỷ Lược của Doãn Uẩn mà ông Sơn Nam có đánh dấu sẵn một số trang. Ông Tám dịch giúp những trang đó và lưu bản dịch trong cuốn sách để khi nào cần ông Sơn Nam sẽ ghé lấy. Sau này, khi ông Sơn Nam ra cuốn Lịch sử Khẩn hoang miền Nam, thấy trong đó có những bài thơ do ông Tám dịch từ Trấn Tây Kỷ Lược . Tuy công xá không có và ông Tám không quan tâm, nhưng thỉnh thoảng nhà văn Sơn Nam lại tặng một món đồ cổ nho nhỏ, là thứ ông Tám thích, như cái chén men Celadon đồ Gò Sành nhỏ xíu có ba chân ở khu chén.

Một lần khác, ông Sơn Nam tặng ông một dĩa sứ Mai Hạc của Tàu với hai câu thơ chữ Hán sau:

Hàn mai xuân tín tảo

Tiên hạc táo chi đầu

Dịch nghĩa:

Hoa mai lạnh đưa tin sớm,

Hạc tiên réo đầu cành!

Cái dĩa này lạ, ông Tám thích vì nó có hai câu thơ chữ Hán, khác với đa số dĩa Mai Hạc thường viết mấy câu thơ bằng chữ Nôm.

Sau khi ông Sơn Nam mất, ông Tám đến thắp nhang cho người bạn già hơn ông năm tuổi và ngồi lại trên cái ghế mây ông Sơn Nam hay ngồi. Ra về, ông xin mang đi cái ghế mây cũ kỹ ọp ẹp này và nhờ tôi đặt thợ làm một tấm đồng có khắc vài chữ để gắn vào lưng ghế, ghi dấu kỷ niệm với ông bạn già cùng lứa.

Tôi quen ông Tám Lý Thân, cũng là nhà nghiên cứu Lý Lược Tam hay Lý Tân Thới hơn chục năm nay, từ lúc ra chơi ở đường Lê Công Kiều. Thật ra, khi ngắm nghía đồ cổ, ông giữ thái độ một nhà nghiên cứu, luôn muốn tìm hiểu đằng sau cổ vật ấy những chứng tích về lịch sử, văn hóa và kỹ thuật gốm hầu như nay đã thất truyền. Ông viết nhiều bài trên báo về văn hóa cổ, thú chơi cổ vật của Trung Quốc, Nhật Bản và đã ra vài quyển sách về văn hoá. Có những câu chuyện thú vị ông Tám biết rõ về cuộc sống Sài Gòn trước kia nhưng “làm biếng viết lại” như lời ông nói, đã cho phép tôi ghi chép lại và thấp thoáng ở một số bài viết trong cuốn sách này.

Ảnh: PCL

Trên tất cả, ông như một ông đồ già vui tính, thích ngao du với thái độ sống thật bình thản, nhẹ nhàng và khoan hòa. Dăm câu chuyện viết về ông, chưa đâu ra đâu nhưng khi hình dung ông với nụ cười hồn nhiên và rất thiền, hàm râu bạc bên mái tóc còn khá đen, có lẽ nhiều người biết ông sẽ cảm thấy thân thiết và gần gũi. Những người như ông, dường như mang đến chợ đồ cổ Lê Công Kiều một tinh thần trong trẻo và nỗi đam mê nghệ thuật sâu đậm mà ông là đại diện, vượt lên những thành kiến về khu chợ rất đặc biệt này. Và bạn có thể nhận ra điều đó, khi thấy ông ung dung đi trên hè phố, vai mang túi vải với nụ cười móm mém trên môi.

Chú Lý Lược Tam đến thăm Sơn Nam khi ông không còn đi lại được. Ảnh: Nguyễn Đình

Tác Giả Bức Tranh Bình Ngô Đại Cáo

Khi đến thăm Dinh Độc Lập, người thích mỹ thuật dễ bị thu hút bởi một bức tranh rất lớn tại phòng Trình Quốc thư ở tầng hai. Cho dù chỉ có thể ngắm bức tranh từ xa, sau ba-ri-e che chắn, từng chi tiết của bức tranh hiện lên khá rõ. Đó là quang cảnh đất nước vừa lấy lại nền thái bình từ tay giặc Minh vào thế kỷ thứ 15. Bức tranh sơn mài trên nền nhũ vàng sang trọng, có phong cách thể hiện gần gũi với dạng tranh Byobu của Nhật Bản thời Shogun.

Có thể nói đây là bức tranh có kích thước lớn nhất của nghệ thuật sơn mài Việt Nam, dài 8,8m, cao 4,6m, ghép lại từ 40 bức sơn mài khổ 0,8mx1m. Chi tiết trong tranh dày đặc, có khoảng 15 cảnh sinh hoạt đồng hiện trên tranh. Từ một bức tranh chỉ dành riêng cho quốc khách thưởng lãm, bức Bình Ngô Đại Cáo nói trên đã đến được với công chúng khi họ vào thăm một nơi trước kia chỉ dành cho chính phủ và quốc khách chế độ cũ.

Bên cạnh những bức họa được trưng bày trong dinh như bức Sơn Hà Cẩm Tú của kiến trúc sư (KTS) Ngô Viết Thụ, bức Quốc Tổ Hùng Vương của họa sĩ Trọng Nội, bức Bình Ngô Đại Cáo có vị trí rất trang trọng trên bức tường chính phòng Trình quốc thư, toát lên từ nội dung niềm tự hào của một đất nước có nền văn hiến lâu đời và xây dựng được nền hòa bình trong độc lập cách nay 6 thế kỷ. Chất liệu sơn ta truyền thống sâu đằm nhưng sang trọng thể hiện quang cảnh rộng lớn, đồng hiện nhiều sinh hoạt của một dân tộc, một đất nước còn đang ngây ngất bởi hào khí chiến thắng. Trong đó, có sự uy nghi của triều đình nhà Lê, khí thế của đoàn quân chiến thắng kiêu hùng trên đường trẩy hội về kinh đô, vẻ tưng bừng của đồng ruộng núi sông, của người nông dân vừa thoát khỏi ách thống trị của giặc Minh. Đó là không khí rộn rã của quê hương bừng bừng sức sống và hy vọng, được thể hiện trong màu vàng nhũ rực rỡ như ánh nắng một ngày đầu xuân, báo hiệu bình minh của dân tộc thời xa xưa.

Bức Bình Ngô Đại Cáo tại phòng Trình quốc thư Dinh Độc Lập. Toàn bộ bàn ghế và các trụ đèn đứng trong phòng đều do HS Nguyễn Văn Minh thiết kế. Ảnh: Đức Trí

Việc thực hiện bức tranh này là một cơ duyên chỉ có một lần trong đời đối với họa sĩ Nguyễn Văn Minh, tác giả bức tranh. Năm 1966, khi đang làm Giám đốc Trung tâm Nghệ thuật và Mỹ nghệ Mê Linh với hơn trăm nhân viên, ông được họa sư Lê Văn Đệ tiến cử đảm nhận việc thực hiện bức tranh có kích thước hoành tráng trang trí tại Dinh Độc Lập vừa xây dựng xong. Ông chỉ có hai tháng vừa vẽ phác thảo vừa thực hiện. Đề tài đặt ra từ KTS Ngô Viết Thụ “Hình dung quang cảnh một buổi đại lễ tuyên cáo công trạng kháng Minh 10 năm của vua Lê Lợi. Trong đó mô tả các đặc tính đại lễ của Triều đình Việt Nam với những kiến trúc y quang, cờ xí của các triều thần, dân chúng sĩ phu, bô lão… và cảnh hùng vĩ của dãy Trường Sơn làm nền” . Sau khi thỏa thuận, họa sĩ Nguyễn Văn Minh ký hợp đồng thực hiện trang trí phòng số 4 tức là phòng Trình quốc thư với giá tổng cộng là 2.700.296 đồng. Riêng giá bức tranh có giá trị là 2.000.000 đồng (khoảng 25.000 USD, hối suất năm 1966, theo wikipedia tiếng Việt).

Từ đó, trong suốt thời gian ngắn ngủi hai tháng, họa sĩ Nguyễn Văn Minh cùng các phụ tá đã hoàn thành tốt đẹp công trình để đời này, bao gồm cả thiết kế bộ bàn ghế có tay vịn bằng gỗ phủ sơn mài trong phòng, tấm thảm len lớn 25 mét vuông, tấm thảm ở chân bàn danh dự và cả những chiếc đèn lớn đặt hai bên bức tranh và quanh phòng.

Năm 1994, họa sĩ Nguyễn Văn Minh về Việt Nam và đến thăm bức tranh Bình Ngô Đại Cáo mà ông thực hiện từ những năm tuổi trẻ. Họa sĩ Phi Mai, đệ tử duy nhất của họa sĩ Nguyễn Văn Minh cho biết lần đó, ông và chị mua vé vào cổng và lên tầng hai để xem lại bức tranh. Họa sĩ Nguyễn Văn Minh ngắm tranh thật kỹ và đánh giá là sau 27 năm, bức tranh đã bị xuống cấp nhiều chỗ. Chiếc bàn đặt phía trước và cặp đèn hai bên tranh vẫn còn. Bộ ghế sofa dọc hai bên căn phòng đã được thay vải bọc sau rất nhiều năm, tấm thảm trải dưới sàn cũng đã thay bằng tấm thảm khác.

Khi biết ông là tác giả bức tranh này, Ban Giám đốc Dinh Độc Lập đã mời ông, họa sĩ Phi Mai cùng KTS Ngô Viết Thụ ăn bữa cơm thân mật. Sau cuộc gặp gỡ đó, năm 2003, những người quản lý Dinh có nêu đề nghị mời họa sĩ Nguyễn Văn Minh phục chế toàn diện bức tranh này. Cân nhắc các chi phí, thời gian đi về giữa Mỹ và Việt Nam, ông yêu cầu một mức thù lao tương xứng. Nhưng việc này đã không được tiến hành.

Họa sĩ Nguyễn Văn Minh là một người Sài Gòn đích thực. Ông sinh năm 1934 tại làng Bình Hòa, một ngôi làng cổ của tỉnh Gia Định nay thuộc quận Bình Thạnh. Năm ông 12 tuổi, cha ông qua đời. Năm 16 tuổi, ông phải rời trường học để phụ giúp mẹ kiếm sống nuôi gia đình. Năm 1954, ông xin được học bổng vào Trung tâm Khuếch trương Tiểu công nghệ năm 1954 và tiếp tục học, tốt nghiệp trường Mỹ thuật Gia Định vào năm 1958. Sau đó, ông liên tục nhận được các học bổng sang Nhật huấn luyện thêm về kỹ thuật tranh sơn mài tại National Industrial Arts and Research Institute ở cố đô Kyoto và Sendai. Đây là một cú hích về nghệ thuật khi ông được tiếp cận với nghệ thuật Nhật Bản, một đất nước giàu truyền thống mỹ thuật và có kỹ thuật sơn mài nổi tiếng trên thế giới.

Năm 1975, ông lìa quê hương cùng với gia đình có tám người con. Trong suốt 30 năm ở Mỹ, ông tiếp tục theo đuổi sự nghiệp hội họa và đạt được không ít thành tựu, có thể yên tâm lo cho cuộc sống gia đình hoàn toàn bằng tài năng và sức lực của mình.

Thập niên 1980, ông mở phòng triển lãm tại Georgetown, tham dự cũng như tổ chức rất nhiều cuộc triển lãm khắp nước Mỹ và Âu Châu.

Ông thị trưởng Jacques Chirac đến xem tranh và ghi sổ lưu niệm tại triển lãm tranh của HS Nguyễn Văn Minh

Ảnh trong bài: tư liệu của Họa sĩ Phi Mai

Họa sĩ Nguyễn Văn Minh cùng vợ con

Gặp lại bạn bè ở Sài Gòn năm 1999 tại nhà Nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.

Trên chặng đường nghệ thuật, ông đoạt được nhiều giải thưởng như Huân chương Danh dự trao tặng bởi Vatican, Rome, Ý cho bức chân dung của Đức Giáo Hoàng Phaolô VI (1962), Huy chương Bạc nhận từ quốc tế Triển lãm Mỹ thuật, Rome, Ý (1963), Huân chương Danh dự trao tặng bởi Triển lãm Mỹ thuật quốc tế, Sài Gòn (1964), Huy chương vàng nhận từ Học viện Mỹ thuật, Khoa học và Văn chương, Paris, Pháp (1982) và nhận được lời chúc mừng từ thị trưởng Paris Jacques Chirac, sau này là Tổng thống Pháp, nhân dịp Triển lãm năm 1989 tại Pháp.

Tác phẩm Cây anh đào nở hoa của ông đã được mua bởi Oleg Cassini, nhà thiết kế của bà Jacqueline Kennedy. Ngoài ra, ông còn đoạt giải thưởng của Yves St. Laurent với thiết kế chai nước hoa Opium. Biên tập viên Dauphine Vaucluse, Toulon, Pháp đã đánh giá ông là “Ông hoàng sơn mài” nhân cuộc triển lãm ở viện Bảo Tàng Nghệ Thuật Á Châu ở Toulon, Pháp năm 2001.

Cuộc đời của họa sĩ Nguyễn Văn Minh có chặng đường theo đuổi nghệ thuật khá dài. Đam mê sáng tạo mạnh mẽ và sức sáng tạo dồi dào, ông luôn trăn trở khi đứng giữa trách nhiệm một người cha lo cho đàn con trên xứ người với những đơn đặt hàng của khách yêu nghệ thuật và mong muốn sáng tác theo ý nguyện của mình. Điều hạnh phúc với ông là tác phẩm của ông luôn được đón nhận và hâm mộ, nhất là giới yêu nghệ thuật nước Pháp (ông có tới 14 lần triển lãm tại Pháp, hầu hết là triển lãm cá nhân).

Tranh sơn mài của Nguyễn Văn Minh thường sử dụng lá vàng và bạc làm nền, nội dung và họa tiết mang tâm hồn Việt, đậm đà chất phương Đông, nhất là những bức tranh cuối đời. Người xem có thể thấy rõ ảnh hưởng của nghệ thuật Nhật Bản trong nhiều tác phẩm của ông.

Trong triển lãm tại Tòa đại sứ Pháp ở Washington (2001) báo chí đánh giá “Khác với khuôn thước sơn mài cũ của ngành mỹ nghệ Việt Nam, hình thức, bố cục trong tranh của Nguyễn Văn Minh phóng khoáng, sáng tạo, mới mẻ, nên đạt trình độ một tác phẩm nghệ thuật chứ không nằm trong dụng công trang trí bình thường của loại sơn mài kỹ nghệ thường thấy trước đây. Tòa đại sứ Pháp trong phần giới thiệu cho hay tranh ông dù là phong cảnh, chân dung hay tĩnh vật đều tạo được sự hòa hợp giữa màu sắc và kỹ thuật trác tuyệt” (theo Phạm Điền - RFA).

Irises in foggy morning Sơn mài. 180x120 cm

Autumn Sơn mài. 86x50 cm

Năm 2005, sau một thời gian dài chống chọi với bệnh ung thư, họa sĩ Nguyễn Văn Minh lìa trần trong sự tiếc thương của gia đình, bạn bè.

Chưa thể tổng kết được số tranh ông thực hiện suốt cuộc đời sáng tác của mình. Tuy nhiên, thành tựu hội họa trong suốt 30 năm ở hải ngoại của ông với nhiều thành tích vẫn không được biết nhiều trong nước. Điều đó dễ dẫn tới việc đánh giá di sản nghệ thuật của ông thiếu đầy đủ và toàn diện.

Đối với gia đình và bạn bè, ngoài tất cả những tác phẩm nghệ thuật để lại, ông là một người nhân hậu, khiêm nhường, thương yêu gia đình và gần gũi với mọi người. Trong lời lưu niệm đăng trên Guestbook báo Washington Post, sau lời Cáo phó thông báo tin Họa sĩ Nguyễn Văn Minh qua đời, một người bạn Mỹ viết:

“Khi ông đến thăm nhà, tôi đã chỉ cho ông thấy những tác phẩm của ông mà tôi có được trong 4 năm ở Sài Gòn, từ 1967-1971, gồm bàn cà phê và bức bình phong hai mặt tuyệt đẹp với những con vịt hoang trong nền vàng lá ở một bên, và một ông già kéo con bò của mình qua khu rừng bên kia. Cho đến giờ, tôi vẫn trân trọng những tác phẩm đó và tự hào với tất cả những người tới thăm nhà.

Nguyễn Văn Minh là một người chân thành, khiêm tốn và người đàn ông lịch thiệp với người khác, bên ông tôi luôn cảm thấy thoải mái. Ông có tất cả đức tính của một người đức độ của thế giới xa xưa đã qua. Ông giống như một giá trị tinh thần xưa cũ. Được bao quanh bởi các sản phẩm của nghệ thuật đầy cảm xúc của ông, tôi sẽ luôn trân trọng những kỷ niệm này” (Allan Wendt).

Những ngày còn nằm trên giường bệnh, ông còn kịp vẽ từng tấm trong số 160 tấm thiệp tặng cho khách đến dự đám cưới cô con gái thân yêu của mình. Có lẽ đó là những tác phẩm cuối cùng mà ông thương yêu dành cho con cái.

Nghệ thuật của ông như là mục đích tự thân, nhưng gia đình mới chính là động lực quan trọng để ông sáng tác mạnh mẽ cho đến khi nhắm mắt bên đàn con đã thành đạt nơi xứ người.

Họa sĩ Nguyễn Văn Minh bên tác phẩm Manhattan. Sơn mài đắp nổi

Tác phẩm Perfumed River. Sơn mài đắp nổi. Khổ 180x120 cm

Tác phẩm vẽ trên lụa

Mother & child. Sơn mài. Khổ 120x80 cm

Lime pot Sơn mài đắp nổi 102x61 cm

Horse & bamboo (2001) Khổ 180x178 cm Hiện lưu giữ tại Bảo tàng Nghệ thuật Châu Á Museum of Asian Arts ở Toulon, Pháp

Wanderer Khổ 120x180 cm Nằm trong Bộ sưu tập của ông Carter Dehaven III, nhà sản xuất phim Exorcist 3

Symphony II (2001) Sơn mài. Không rõ kích thước

Bức tranh cuối cùng họa sĩ Nguyễn Văn Minh vẽ là bản phác thảo Foggy Mountains , chuẩn bị cho tấm bình phong lớn trị giá 70.000 USD dài gần 3 mét. Ông vẽ bức này vào mùa xuân năm 2004, chưa tới một năm trước khi mất. Tác phẩm sau đó đã được họa sĩ Phi Mai thay mặt thầy mình hoàn thiện.