Ảnh Cũ, Người Xưa

Không biết tự bao giờ, nửa thế kỷ trước hoặc có khi xa hơn nữa, những ngày đầu năm trong dịp Tết Nguyên đán, nhiều gia đình ở Sài Gòn, Chợ Lớn hay Gia Định thường dành riêng một buổi, mang ra những bộ trang phục đẹp nhất để diện lên. Đàn ông bận complet với mái tóc bảy ba chải brillantine sáng bóng hoặc khoác áo chemise mới cứng, bỏ vào quần ủi plis thẳng băng, giày da đen hoặc nâu bóng. Phụ nữ bận áo dài hoặc đồ ngắn. Phụ nữ trong Chợ Lớn mặc áo xẩm hay xường xám. Đám con nít được mẹ bận những bộ đồ Tết mới toanh, trai bận áo chemise quần soóc, gái bận áo đầm. Họ kéo đến các tiệm chụp hình và cùng chụp với nhau vài kiểu ảnh. Quan trọng nhất là tấm chụp cả nhà đủ vợ chồng con cái, sau đó là hai vợ chồng đứng chụp riêng với nhau, rồi mấy anh em cùng chụp…

Ở các tiệm hình, chủ tiệm đã có sẵn các tấm phông rất đẹp vẽ đủ thứ cảnh bằng màu bột trên vải bố. Nhà nào muốn có cảnh sống trong lâu đài sang trọng thì hai vợ chồng ngồi trên bộ ghế salon, các con đứng, phía sau là phông vẽ cảnh cầu thang, nền gạch bông, lan can lầu, cửa sổ có màn tha thướt ngó ra cảnh vườn bông um tùm. Ai yêu thiên nhiên thì đứng trước phông có cây cối, con đường nhỏ ngoằn ngoèo. Ai thích du ngoạn phong lưu thì sẵn phông cảnh tháp Eiffel xa xa. Ai nhớ cố hương thì có cảnh hàng dừa bên dòng sông Cửu. Các chủ tiệm ảnh còn chuẩn bị sẵn các thứ khác như ghế mây cho em bé ngồi, xe nhỏ để em bé cưỡi, súng đồ chơi hay nón cao bồi để giả làm tay thợ săn. Ảnh chụp phim lớn 6x6, rất nét. Vài ngày sau ra lấy ảnh, cả nhà sung sướng, tấm nhỏ bỏ album, tấm lớn lộng khung kiếng treo trên tường. Khách đến chơi xuýt xoa thấy ai cũng đẹp nhờ kỹ thuật bố trí ánh sáng chuyên nghiệp của thợ chụp hình, đã vậy còn dùng cọ chấm sửa mụn hay nếp nhăn trên mặt cho da thật láng. Khách hãnh diện vì cả nhà trông quá sang trọng đâu kém ai, ông chủ gia đình diện “đồ lớn” lên thì cũng ra dáng ông bộ trưởng.

Câu chuyện chụp ảnh cho khách trong ngày Tết, đối với anh Đức Vượng, chủ hiệu ảnh Mỹ Lai ở ngã tư Phú Nhuận là chuyện quá quen thuộc, dù đến nay hầu như đã mai một. Tiệm ảnh của gia đình anh ở Sài Gòn đã hoạt động liên tục từ 80 năm nay. Từ hồi đầu thập niên 1960, anh đã trải qua bao nhiêu cái Tết bận rộn khi phụ bố chụp và làm ảnh cho khách nên còn nhớ rất rõ.

Muốn chụp ảnh trong studio cho đẹp, từ những năm 1950, bố anh đã sắm sửa đủ các trang bị cho studio. Ngoài máy ảnh có chân, giàn đèn, quan trọng nhất là những tấm phông bằng vải bố. Phải mua loại vải bố mịn, chắc và thuê họa sĩ vẽ cảnh vật theo ý mình bằng màu đen trắng, xám. Tấm vải phải đủ lớn, phủ hết tường và dài đến mức có thể phủ luôn mặt đất, người được chụp có thể đứng lên trên vì không muốn thấy chân tấm phông, chỗ tiếp giáp với mặt đất. Nếu gặp phải tấm phông ngắn, chỉ vừa sát đất thì cần có sẵn vài dụng cụ như chậu hoa giả, chân cột để đặt vào che bớt. Cảnh được vẽ không được quá sắc nét, khi chụp trông mới tự nhiên, tạo cảm giác cảnh ở phía xa, ảnh có chiều sâu hơn. Nhà anh dùng hai tấm phông, đều là cảnh ngoại thất, một tấm ngoài sân căn biệt thự cổ và một tấm cảnh ngoài sân ngôi nhà ở hiện đại phong cách Art Deco. Ngoài ra, còn có một tấm phông trơn màu xám nhạt, điểm xuyết chút mây trời nhè nhẹ xa xa. Khách có học, tinh tế thích phông này hơn.

Giống như các tiệm ảnh khác, tiệm Mỹ Lai phải trang bị thêm bàn ghế cổ điển hay tân thời phù hợp với phông. Có một vật thường dùng là cái ghế mây cho các em bé ngồi khi chụp chung với gia đình hoặc chụp một mình. Nhà anh còn giữ lại cái ghế mây thời đó, thành ghế tròn xoe như mặt trăng. Bố anh thường bảo phải là ghế mây của người Tàu trong Chợ Lớn, mua ở vòng xoay Phú Lâm, mới chắc chắn và dẻo dai. Với kết cấu tròn như vậy, em bé ngồi trên ghế vững và đẹp. Nếu cần có thể phủ vải hoa lên thành ghế cho lạ mắt.

Chụp ảnh gia đình trong studio rầm rộ nhất vẫn là ngày Tết. Các tiệm ảnh xác định đó là dịp làm ăn quan trọng trong năm, nên lo sắm Tết trước, xong là chia phiên trực tiệm ảnh từ ngày mùng Hai, có khi từ mùng Một. Anh Vượng nhớ những buổi sáng mùng Hai Tết, cửa tiệm vừa mở là đã thấy xa xa một chiếc xích lô chở nghễu nghện cả một gia đình, ông bố bận nguyên bộ complet, mẹ bận áo dài, hai đứa nhỏ diện áo chemise và một em bé trong lòng mẹ. Xe đổ xuống, cả nhà kéo vào ầm ĩ cả tiệm. Có khi vừa taxi, vừa xích lô đưa người đến, từng gia đình phải ngồi đợi đến phiên mình. Chụp xong, sẵn đang diện, họ lại ngoắc xe đi chúc Tết.

Hết Tết, nhịp sống trở lại bình thường. Các tiệm chụp hình chỉ bận rộn vào chiều thứ Bảy, Chủ nhật. Cuối tuần, các học viên sĩ quan bận lễ phục ra chụp hình. Có lẽ họ lo xa, rời quân trường là ra chiến trận, chẳng biết lành xấu thế nào, dù sao cũng còn tấm ảnh. Một số gia đình thích đưa em bé dưới một tuổi đến, sau khi chụp cả nhà xong thì yêu cầu chụp em bé ở truồng nằm sấp, khoe cơ thể tròn trĩnh sổ sữa. Ảnh đó sẽ được phóng to treo trang trọng trên tường nhà qua nhiều năm, cả khi em bé đó lớn lên đi lấy chồng lấy vợ. Thỉnh thoảng, có gia đình đến chụp chung tấm ảnh với cậu ấm trong nhà sắp lên đường du học. Thanh niên, thiếu nữ đến chụp chân dung, chụp nửa người, nghiêng các kiểu, có khi gương mặt nửa sáng nửa trong bóng tối. Ảnh này dùng gửi người yêu hay bạn ở xa, đang trong quân ngũ hay đưa lên báo tham gia làm quen qua thư, kết bạn bốn phương. Đôi lứa chụp chung, chàng mang đồ lính, nàng bận áo dài cài băng đô, mặt ai cũng hơi nghiêm trang, ít thấy cười.

Các tiệm chụp hình ở khu lao động thường đáp ứng nhu cầu của khách quanh đó thích chụp quần áo có hóa trang, như khăn voan kiểu Ấn, khăn choàng lông giả công chúa... Ở khu vực đường Lê Lợi, trung tâm thành phố, đa số khách chỉ thích chụp ảnh giản dị chân phương, không hóa trang. Tiệm chỉ cần trang bị sẵn mấy bộ vest, vài cái cravate là đủ. Khi dọn về Phú Nhuận, tiệm Mỹ Lai vẫn giữ phong cách cũ nhưng thỉnh thoảng khách vẫn hỏi có đồ hóa trang không. Ở ngã tư Phú Nhuận, các tiệm Mỹ Trung, Xuân Lai thì có sẵn áo kimono, dù nan, khăn choàng... nên hút khách, nhất là các cô. Các tiệm ảnh khu người Hoa cũng chuộng hóa trang khi chụp ảnh.

Kiểu chụp ảnh có phông màn đến thập niên 1990 thì nhạt dần. Đến nay, chỉ có các tiệm chụp ảnh cưới còn dùng phông, nhưng không vẽ cảnh, phông trơn và cũng điểm xuyết ít vân mây. Sau đó, chủ tiệm còn xử lý nhiều bước trên ảnh.

Khi xem những tấm ảnh chụp trong studio với phông màn cách nay trên dưới nửa thế kỷ, tôi thấy như trở lại những ngày xưa. Chắc hẳn những tấm ảnh này từng được nâng niu, ngắm nghía với lòng tự hào. Rồi chiến tranh liên miên từ nông thôn lan ra đô thị, thời cuộc thay đổi. Những tấm ảnh đó lưu lạc, trôi nổi, ở các gánh ve chai, nơi bán đồ lạc xoong vỉa hè, tiệm bán sách cũ, đến tay những người sưu tầm đồ cũ, ảnh xưa. Nhiều tấm được người nước ngoài mua lại từ giới sưu tầm theo từng ký lô ảnh với giá vài chục đô Mỹ, sau đó họ đưa lên trang web Ebay bán với giá vài đô một bức.

Ngồi lục lại những lô ảnh đó, lòng không khỏi bồi hồi. Cuộc sống của những người dân bình thường của Sài Gòn – Gia Định – Chợ Lớn xưa được dựng lên trong khoảnh khắc bấm máy, sao mà thân thuộc như đã từng quen. Họ đã từng sống an bình, hạnh phúc trên đất Sài Gòn. Các em bé, các thiếu nữ nay đã bước vào tuổi già. Mong họ bình yên, và có thể thấy lại những bức ảnh của chính họ trong mớ ảnh lưu lạc mà tôi được xem và giới thiệu ở đây.

Một gia đình người Hoa hạnh phúc. Người vợ bận áo xẩm có nét phúc hậu. Người chồng nét mặt phương phi. Phông cảnh nội thất biệt thự.

Ảnh trong bài: sưu tầm của Hoàng Việt.

Ba ông anh và đứa em bé bỏng ngồi trong cái ghế mây xòe tròn. Phông vườn cảnh kiểu phương Tây.

Chú bé với chiếc xe sắt ba bánh sản xuất tại Chợ Lớn thập niên 1960 có thể đạp với pê đan gắn vào bánh trước. Phông cảnh nông thôn với cây lá, bụi cỏ, cành trúc.

Giống như buộc phải chụp bức ảnh này sau một trận đá banh, các cậu bé cởi trần khoe xương sườn và giò cẳng đang lớn. Tương phản với phông núi non hùng vĩ rất cổ điển.

Một gia đình trẻ chọn chụp ảnh với phông cảnh công viên ven sông, một cảnh phổ biến ở các thị xã miền Tây Nam bộ.

Đôi vợ chồng gốc Hoa chọn phông bên trong một ngôi biệt thự.

Hai phụ nữ gốc miền Bắc, căn cứ vào nét mặt và khăn vấn. Người phụ nữ bên trái cổ đeo chuỗi hột bẹt, chân mang hài cườm. Người bên phải lớn tuổi hơn, tay cầm bóp đầm da đen hợp với lứa tuổi. Phông lầu cao soi bóng trên mặt nước.

Gia đình trẻ với gương mặt hiền lành dễ mến của đôi vợ chồng với trang phục giản dị. Người vợ diện giản dị với dây hột bẹt. Họ đang trong thời kỳ để tang người thân với băng đen trên áo mỗi người.

Người mẹ bận áo dài cổ cao, đeo chuỗi hột bẹt, vải áo in bông to của thập niên 1960, tóc uốn cao. Em bé mặt khá lanh lợi. Chụp tại hiệu ảnh Đoan Trang, số 45A Cao Thắng, Sài Gòn.

Gia đình hạnh phúc với các con được chăm sóc cẩn thận, ăn mặc tươm tất từ giày đến quần áo. Phông cảnh nội thất nhà kiểu Trung Hoa xưa với tranh chim muông trên cành trong khung tròn.

Các chị em trong một gia đình với nét mặt khá giống nhau. Phông cảnh bên trong biệt thự.