Phong Cảnh Sài Gòn Trên Bình Pha Lê Steuben

Đầu năm 1954, Công ty Steuben Glass, một công ty danh tiếng chuyên sản xuất các sản phẩm thủy tinh và pha lê nghệ thuật của Mỹ, thành lập từ năm 1903, đã đề xuất một dự án thu thập bản vẽ của các nghệ sĩ đương đại vùng Viễn Đông và Cận Đông để thực hiện một bộ tác phẩm chạm khắc được gọi là Asian Artists in Crystal, trong đó thể hiện các lĩnh vực văn hóa, tư tưởng và truyền thống phương Đông, về Phật giáo, Ấn Độ giáo và Hồi giáo.

Khi đó, ông Karl Kup, Trưởng ban Nghệ thuật và Kiến trúc thuộc Thư viện Công cộng New York đã được ông Arthur A. Houghton, Jr., Chủ tịch của Steuben Glass, đề nghị đảm nhận vai trò điều phối cho dự án này. Trước đó, ông Karl Kup đã thực hiện nhiều cuộc hành trình khắp châu Á trong khi tìm kiếm các bản thảo và sách diễn họa cho Bộ sưu tập Spencer của Thư viện Công cộng New York. Là người nghiên cứu am hiểu về phương Đông, ông cũng hiểu biết về thiết kế tác phẩm nghệ thuật bằng thủy tinh, từ bước đầu là nghiên cứu trực quan công đoạn thổi, chế tác thủy tinh và nghệ thuật chạm khắc những tác phẩm thủy tinh quý hiếm và tinh xảo. Ông có thể nhận diện các kỹ thuật sơn và vẽ thích hợp cho sự diễn đạt dưới bàn tay của nghệ nhân chạm khắc. Và quan trọng nhất, ông có khả năng tìm kiếm, lôi cuốn và phối hợp cùng với nghệ sĩ châu Á tham gia dự án, những người sẵn lòng đóng góp phong cách, bút pháp và cả sự nhiệt tâm của mình cho nghệ thuật chạm khắc thủy tinh, là sự kết hợp mang tính quốc tế về nghệ thuật và thủ công.

Với những thuận lợi đó, Karl Kup sớm nhận được sự cam kết hỗ trợ không chỉ từ các Đại sứ quán, Lãnh sự quán, và các viên chức phụ trách văn hóa các nước châu Á mà còn từ các tổ chức và cá nhân.

Từ Mỹ, ông đến Nhật Bản, gặp Shiko Munakata, là họa sĩ, nhà thư pháp, nghệ nhân chạm khắc gỗ và chế tác đồ gốm đương thời tài hoa nhất của Nhật Bản. Karl Kup giải thích: “Tác phẩm của ngài sẽ được gửi đến New York để bộ phận thiết kế của Steuben dựng hình và tạo khuôn kính. Ở đó, các nhà thiết kế sẽ nghiên cứu tác phẩm của ngài, kể cả phân tích nét cọ cũng như chủ đề. Các nghệ nhân chạm khắc sẽ cầm dụng cụ và khắc tác phẩm của ngài lên pha lê”. Ý tưởng này đã lôi cuốn Munakata, ông cho biết “mong muốn cùng nhau tạo ra một kiệt tác đã quyến rũ tôi”. Hình ảnh cây tre, cá chép, cây thông và hoa anh đào sớm thành hình, kèm theo những câu thơ Thiền được diễn họa theo lối thư pháp bay bổng.

Tiếp theo là Hàn Quốc, Trung Quốc, Philippines, Indonesia và Việt Nam (miền Nam)... Bên cạnh sự say đắm trong truyền thống và niềm tin của mình, hầu hết các nghệ sĩ châu Á lúc đó chưa có nhiều kiến thức và hiểu biết về nghệ thuật phương Tây. Các bức họa, bản vẽ và tác phẩm điêu khắc của họ khá tự nhiên, tuân theo chu kỳ chủ đề đã được lập sẵn; phong cách diễn họa của họ là bản địa, gần như trực quan. Ở Hàn Quốc, chủ nghĩa tượng trưng vẫn thu hút giới họa sĩ đương đại; ở Trung Quốc thì tâm trạng, tư tưởng và thơ ca lại quan trọng hơn chủ đề; ở Philippines thì có những dấu vết về sự ảnh hưởng của phương Tây; ở Việt Nam và Indonesia, khuynh hướng mạnh mẽ nhất là những đề tài đầy màu sắc văn hóa dân gian.

Cuối cùng, có 36 bản vẽ của các nghệ sĩ đến từ 16 quốc gia ở vùng Viễn và Cận Đông đã được Steuben Glass khắc lên pha lê. Một tập hợp bản sao của các bản vẽ cũng được trưng bày tại Trung tâm Thủy tinh Corning; Bảo tàng Nghệ thuật Metropolitan, New York; Marshall Field và Công ty Chicago; Gump ở San Francisco; và các cửa hàng khác của Steuben Glass. Tổng thống Hoa Kỳ, ông Dwight Eisenhower, đã dành 35 phút xem triển lãm tại The National Gallery of Art vào tháng Giêng năm 1956.

Đại diện cho Việt Nam trong dự án này là tác phẩm Bềnh bồng trên sông nước (The Floating Village) của họa sĩ Nguyễn Văn Long, lúc đó đang giảng dạy tại trường Cao đẳng Mỹ thuật Quốc gia. Chào đời năm 1907 tại Chợ Lớn, Nguyễn Văn Long tốt nghiệp trường Mỹ thuật Đông Dương và đảm nhiệm công việc giảng dạy về môn vẽ lụa, sơn mài, trang trí tại trường Mỹ nghệ Gia Định từ năm 1936 đến 1943. Ông đã nhận được huy chương Vàng tại Triển lãm Việt Nam ở Tokyo vào năm 1942 với bức tranh Thiếu nữ. Sau đó, ông chuyển về trường Mỹ nghệ Thực hành Thủ Dầu Một (nay là trường Trung cấp Mỹ thuật Bình Dương). Từ năm 1949, ông dạy trường Cao đẳng Mỹ thuật Quốc gia (Đại học Mỹ thuật TP.HCM) và là Hiệu trưởng trường này từ năm 1966 – 1967. Ông từng tham gia trưng bày tác phẩm tại các cuộc triển lãm quốc tế ở Nhật, Tòa thánh Vatican và Hoa Kỳ. Ông cũng đã được cử sang Campuchia, Thái Lan phụ trách việc thiết kế các gian hàng Việt Nam tại Hội chợ Triển lãm Nam Vang 1955, Bangkok năm 1956.

Ông vốn ngưỡng mộ trường phái ấn tượng của Pháp nên phong cách này đã ảnh hưởng đến tác phẩm của ông. Sở trường của ông là tranh lụa, sơn mài và ông am hiểu rành rẽ nghệ thuật biểu hiện bằng sơn dầu, vẽ than, màu bột, phấn màu... Bức Bềnh bồng trên sông nước thể hiện một cảnh rất đặc trưng ở thành phố Sài Gòn: Cảnh sinh hoạt của những người dân sinh sống trên sông Sài Gòn ở khúc sông gần cầu Ông Lãnh bằng khí lực mạnh mẽ, và mang cảm giác chuẩn mực về tỷ lệ.

Làng nổi là một hình ảnh rất phổ biến ở miền Nam Việt Nam. Nhiều thế hệ trong một gia đình ở đây được sinh ra, lớn lên và chết đi trên những con thuyền tam bản có mái che, được neo đậu bên những cây cầu gỗ hay trên các bến sông. Câu cá và trồng lúa là nguồn sinh kế của người dân; nhu cầu của họ thì ít, sở thích của họ lại bình dị. Cư dân làng nổi phụ thuộc vào con nước: Sự chuyển động lắc lư của ngôi nhà đã in hằn trong huyết quản của họ.

Năm 1959, bình pha lê này đã được Đại sứ Mỹ tại Sài Gòn, ông Elbridge Durbrow trao tặng Tổng thống VNCH Ngô Đình Diệm, trong một buổi lễ long trọng tại Dinh Độc Lập ngày 8 tháng 5, nhân kỷ niệm ngày hai vị tổng thống gặp nhau tại Mỹ trước đó. Như vậy, bình pha lê này đã trở về Việt Nam sau 3 năm tham dự các cuộc triển lãm tại nhiều bảo tàng nổi tiếng ở Mỹ. Sau đó, không biết số phận chiếc bình pha lê này ra sao.

Đại sứ Mỹ, ông Elbridge Durbrow trao tặng bình pha lê Bềnh bồng trên sông nước cho Tổng thống VNCH Ngô Đình Diệm năm 1959.

Một số hình ảnh của các nước châu Á trong dự án Asian Artists in Crystal được thể hiện trên các tác phẩm pha lê cao cấp của hãng Steuben. Ảnh: Catalogue Steuben Glass.

Bềnh bồng trên sông nước (The Floating Village) – hình ảnh đại diện cho Việt Nam chạm khắc trên pha lê Steuben – được triển lãm ở nhiều nơi, trong đó có National Gallery of Art Washington và

The Metropolitan Museum of Art New York năm 1956.

Ảnh: Catalogue Steuben Glass.