Một Số Bài Báo Ðặc Sắc Trên Các Giai Phẩm Xuân Xưa

Làng báo Sài Thành trên 10 năm trước vài tay kiện tướng

Không rõ tên tác giả

(Giai phẩm Xuân Việt Thanh Tết Nhâm Thìn 1952)

Ông Phan Khôi còn hay mất?

Ông Phan Khôi, một nhà văn hơn là một nhà thơ. Ông viết lối văn lý luận hay lắm, mà hay nhứt là những khi ông “lập dị” – ngược dòng. Đến ngày nay hễ ai có tánh hay cãi “bướng” người ta cho là “lý luận Phan Khôi”.

Mà quả thế, văn ông cũng như người ông, ít cười, ít nói không thích đùa giỡn hay gắt gao, tóm tắt là hơi khó chịu.

Vừa rồi, một người bạn tới cho tôi hay ông Phan Khôi đã mất! Nếu tin này mà không sai sự thật, thì làng văn làng báo nước ta mất đi một người đàn anh hiếm có.

Tôi làm chung với ông Khôi và Hồng Tiêu

Khoảng năm 1941 – 42 tôi có làm chung với ông trong một thời gian ngắn.

Tôi lúc ấy viết còn kém, mỗi tuần chỉ viết một bài, và giữ mục văn uyển, còn ông viết mỗi tuần hai bài, một bài dạy làm thơ và một bài luận thuyết.

Ông Phan Khôi có một điều khác người ta là định tiền mỗi bài mình viết, hễ giao bài là lấy tiền, có nhiều khi lấy tiền trước mới viết sau.

Tiếng là anh em chung với nhau trong một tòa soạn, thật ra tôi coi ông như một người anh cả, mà tự xem mình như một người em út.

Báo Đông Thinh ra đời

Lúc ấy tôi mới 16 tuổi, còn ông đã ngoại ngũ tuần.

Cuộc cộng tác giữa tôi và ông Phan Khôi tại tờ tạp chí Đông Thinh do ông Hồng Tiêu Nguyễn Đức Huy làm chủ nhiệm, sự ấn loát và trình bày ông Hồng Tiêu giao trọn quyền cho tôi, còn ty quản lý do thầy Lâu, người em vợ lớn của ông, trông coi quán xuyến.

Tờ Đông Thinh lúc ấy in tại nhà in Xưa Nay, do cô Triệu Âu làm chủ (con gái ông Nguyễn Háo Vĩnh).

Khôi – Phụng bất trùng phùng

Thuở ông ở Saigon, người bạn được ông Phan cho là tri âm tri kỷ là ông cử Tùng Lâm Lê Cương Phụng, hễ tới là được ông mời hút. Nhưng ông Tùng Lâm cũng lạ, không mấy khi nhận lời, đôi khi nể lắm, chỉ hút vài điếu mà thôi.

Mặc dầu anh em quen biết đã lâu, từ Hanoi đến Saigon, tánh ông Tùng Lâm dường như không thích gần ông Phan.

Lúc làm tờ Đông Thinh chung với tôi, ban đêm thì ông Phan ngụ tại nhà ông Bùi Thế Mỹ, còn ban ngày ông thường đóng “trụ sở” ở tiệm Khoan Ký đường Kitchener, vì tiệm này tới nhà ông Bùi Thế Mỹ gần hơn hết.

Tòa soạn báo Đông Thinh

Ông viết bài xong cũng ở tiệm. Xong xả cho đứa “làm thuốc” đưa lại tòa soạn chớ ít khi ông đích thân đến.

Tòa soạn báo Đông Thinh lúc đó, kêu là tòa soạn cho oai, để có địa chỉ độc giả gởi thơ mua báo hoặc gửi bài, thật ra thì mướn phía trước hàng ba tiệm thuốc Đồ Nam ở đường Đại tá Grimaud [1] vừa đặt một cái bàn con và hai cái ghế.

Ông Khôi đang rặn

Nhiều kỳ, Chúa nhựt báo ra, mà thứ năm ông Phan Khôi vẫn chưa có bài nào hết. Ông Hồng Tiêu đến nhà in rủ tôi cùng đi với ổng lại tiệm Khoan Ký lấy bài về cho thợ sắp.

Tại tiệm, ông Phan Khôi có một chỗ nằm nhứt định, lên thang gác, khi khỏi chỗ bán thuốc là đến “trụ sở” của ông.

Chúng tôi bước vào, thấy bộ đồ tây treo trên móc, bàn đã lên đèn, anh làm thuốc nằm chèo queo một bên đang hí hoáy làm thuốc, ông Phan đang lum khum “rặn” bài.

Thấy chúng tôi đến, ông ngồi dậy, lột cặp mắt kiếng ra nói: Tưởng lát nữa xong, “mỏa” cho người cầm lại nhà in, gặp “toa” đến may quá! À, có cầm tiền lại cho “mỏa” mượn với không?

Ông Hồng Tiêu chỉ cười mà không đáp, rồi móc túi lấy ra 60 đồng đập ra giữa bàn một cái bép. Ba người trông nhau cùng cười.

“Cổ động viên ở Nam Vang hôm qua gởi “măng đa” [2] về được bao nhiêu “mỏa” đem theo đấy”.

Tôi từ chối nhập làng bẹp

Bấy giờ Hồng Tiêu bảo tôi cũng cởi áo quần tây và giày rồi lên nằm chơi. Tôi nghe lời, song khi ông bảo kéo vài điếu chơi, thì tôi nhứt định từ chối.

Ổng nói: “Toa dại lắm, “vô sở bất chí”, ở đời không có cái gì là không biết, không có cái gì không làm”.

Ông Phan Khôi nghe nói, đang viết bèn ngồi ngay dậy, lấy cặp kiếng ra ngăn lại: “Toa không nên rủ cái anh ấy hút. Bọn mình đây đã già rồi thôi thì tới đâu thì tới, chẳng những không chịu bỏ, mà quyết không bỏ, còn mấy anh thanh niên đang đứng ngoài vòng, tụi mình đừng nên kéo họ vào…”.

Ông Khôi tuyên bố

Rồi ông tiếp: “Từ trước đến giờ, đối với vấn đề thuốc phiện, “mỏa” khác hơn “toa”, đã không nghiện thì chớ, đã nghiện rồi thì nhứt định không bỏ, dẫu nghèo đến chết cũng vậy, còn “toa” nay hút, mai bỏ, mốt hút, kia bỏ, rốt cuộc chỉ thêm hại mình và tốn tiền, chứ không ích gì.

Mà thật có như vậy, ông Phan Khôi có viết trong một số Xuân Dân Báo, dám tuyên bố: “Tôi nhứt quyết không bỏ thuốc phiện”, và ông cũng có nói với tôi, từ khi tập hút chút cho đến ngày nay đã già, ông chưa hề uống thuốc “cai nha phiến” một lần nào.

Bỏ đi hút lại

Còn ông Hồng Tiêu trái ngược lại: hễ có tiền và gặp anh em bạn là ông rủ hút, thích là chơi, còn ngày mai ra sao? Ông không cần nghĩ tới.

Hễ một khi hết tiền, thì ông ra cụ Mộng Võ (một ông lang từng xuất dương du học bên Nhựt về, có viết trong Đông Thinh về kỹ nghệ làm giấy ở Nhựt Bổn, một bạn chí thân của Hồng Tiêu và lúc tờ Đông Thinh sắp chào đời, cụ có xuất vốn cho ít nhiều), bổ một thang thuốc Bắc về ngâm, mua năm cắc bạc thuốc phiện (giá hồi năm 1942) táo lại ngâm chung trong ít ngày đem ra uống là bỏ được. Anh em rất phục ông Hồng Tiêu là chỗ đó: hễ có tiền là hút cả ngày, có bao nhiêu hút bấy nhiêu, nhưng khi hết tiền là thôi cái một, có quạu quọ vài ngày rồi lại vui vẻ như thường, nhưng hễ có chuyện chi buồn là ông đi hút lại ngay.

Một con vịt quay

Bấy giờ gần 12 giờ trưa, ông Phan Khôi vừa hút vừa viết đã xong hai bài. Ông Hồng Tiêu đứng dậy kêu tôi mặc đồ đi về. Ông cầm lấy 60 đồng bạc khi nãy đưa cho ông Phan Khôi hầu hết, nói: “Ông cầm 50 này, rồi mai mốt có tôi sẽ đưa ông thêm”. Còn 10 đồng, ông cho anh làm thuốc 2 đồng, trả tiền thuốc 6 đồng. Vỏn vẹn còn 2 đồng, ông rủ tôi ra Chợ Cũ mua một con vịt quay gói xách mang về. Trả tiền 2 cái giấy xe điển hạng nhứt Cuniac – Petrus Ký 0đ30, hồi ấy ông Hồng Tiêu còn ở tại Chợ Quán sau nhà S.A.M.I.P.I.C – thế là số tiền trong mấy tuần lễ, cổ động viên đi thâu ở Nam Vang, chỉ nội buổi sáng tiêu ra mây khói, vợ con không hưởng một đồng xu, ngoài con vịt quay mới xách về.

Tấm lòng hào hiệp

Ông Hồng Tiêu đối với anh em bạn rất hào phóng, coi đồng tiền không ra cái quái gì. Rượu cũng như thuốc phiện, những người nào ông đã gọi là bạn chí thân, thì ông đối đãi “hết mình”.

Tôi còn nhớ trong cuốn Hồng Tiêu thi tập của ông, trong một bài ngẫu hứng có câu:

Nhà cửa bốn mùa như cái chợ,

Tháng ngày không chật với em anh.

Lời nói của ông thật đúng như việc làm của ông.

Có tài không biết xài

Nói ngay ra, ông Hồng Tiêu là một tay làm báo kỳ cựu trong Nam. Ông có tài ba về nghề nghiệp và hào hiệp đối với anh em, nhưng cái tài của ông là một thứ tài để cho người khác dùng thì được, mà ông tự dùng, tự lợi dụng cái tài của ông thì hỏng.

Hồng Tiêu văn sĩ

Ông xuất sắc nhứt là lối viết chuyện hằng ngày, tức tranh xã hội cho báo Saigon của ông Bút Trà là anh ruột của ông.

Ông mà chửi lộn thì không ai bì kịp, lý luận hay mà hỗn ẩu cũng dữ.

Có đôi khi ông công kích ai, người ấy phải nhảy nhổm dậy, chịu không thấu.

Đông Thinh số Xuân

Tạp chí Đông Thinh, chỉ ra không đầy một năm thì tự đình bản vì tài chánh, song trong khoảng đó, ông có ra một số Xuân, mà số Xuân ấy lại bảnh hơn cả các báo “trường thọ” ở Saigon, là ngoài cái bìa của họa sĩ Nam Xuân Hải, còn có một tấm phụ bản, chạy ly-tô 3 màu in tại nhà in Ng.V.I. (tấm phụ bản ấy vẽ một cô gái chèo thuyền trên sông Hương), ruột in tại nhà in Nguyễn Đức nhưng hai bên có chuyện bất bình nên số Xuân Đông Thinh, in trễ ra gần Tết, bán không được phải lỗ nhiều. Chính số Xuân ấy tôi có viết đến mấy bài, nhưng vì thấy ông H.T. lỗ tội nghiệp, tôi cũng từ chối không lãnh tiền nhuận bút.

Đông Thinh đình bản

Báo Đông Thinh tự đình bản, ông Phan Khôi bây giờ chỉ sống vào tờ Dân Báo còn ông Hồng Tiêu, mỗi ngày chỉ viết một bài Tranh xã hội cho báo Saigon, với số lương hồi ấy 120 đồng một tháng, với một gia đình 8 người và một người ở nữa, thật sống một cuộc đời sống hết sức chật vật.

Vẫn cứ phong lưu

Thế mà khi nào cao hứng là ông kéo khách về một nhà, bắt vợ con phải kiếm cơm rượu đãi đằng tử tế.

Đũa gãy, chén sứt, giường chỏng xiêu vẹo, đặt ngồi ngoài vườn, dưới bóng cây, rượu đế rót vào chén nước trà, thế mà anh em quen viết ai nấy vẫn ưa ông Hồng Tiêu lắm. Ông thường tự phụ, khoe với anh em: “Anh Bút Trà hơn tôi được cái giàu tiền và giàu con, thì tôi cũng hơn anh Bút Trà được cái giàu bạn và giàu rượu” rồi ông ngụm một ngụm rượu đế, nhai một miếng thịt vịt, cười bể nhà bể cửa, coi vẻ tự đắc và sung sướng lắm.

Bấy giờ ông Phan Khôi đã dời… trụ sở về đóng tại nhà ông Hồng Tiêu, nào rương, nào bao, nào bàn đèn, ống vố chở về đầy nhà.

Vợ lại sợ chồng à!

Lúc ấy ông Hồng Tiêu đã bỏ bút, xoay sang nghiện rượu, mà lại rước về một ông “thỉ tổ” làng hút để ở trong nhà, vợ ông – cô Bạch Vân bất bình lắm, song không dám nói ra, vì vợ ông sợ ông còn hơn chuột lắt sợ mèo, đời nào dám hó hé. Hơn nữa tính ông Phan Khôi lại hết sức kỳ khôi, khó từng chút, từ cái ăn, cái ngủ, tới cái đóm hút thuốc, cái tăm xỉa răng.

Con ở mất hồn

Có một hôm, tôi cũng có mặt đến giờ ăn cơm, con ở dưới nhà bưng lên một mâm cơm, nhưng không cho ông hay trước, nên bàn đèn ông chưa thu xếp kịp (nhà ông Hồng Tiêu chật lắm, chỗ ông P.K. hút kiêm cả bàn ăn) ông nổi đóa quát tháo ầm lên, rồi xách ống vố rượt theo người ở xuống đến nhà bếp. Mà tánh ông đã nổi nóng lên thì đố ai cản được. Từ bữa đó, con ở không dám bén mảng lên nhà trên. Và khi gặp ông, nó không dám ngó ngay mặt nữa.

Sau đây, tôi sẽ kể một chuyện tranh luận giữa Phan Khôi và Hồng Tiêu suýt hai người gây ra ẩu đả!

Nói chuyện văn chương

Cũng tại tiệm Công-Yên [3] Khoan Ký ở đường Kitchener [4] , hai người nằm hút.

Bên một đống sách và nhựt trình Việt lẫn Hoa trong đó có bộ sách Vương Dương Minh, ba chúng tôi cùng xem và nói chuyện. Ông Phan Khôi đang xem tờ báo Saigon nơi mục Tranh xã hội, bỗng vụt ngồi dậy chỉ cho ông Hồng Tiêu xem mấy cái lỗi về chánh tả, rồi nói:

“Anh em các ông viết quốc ngữ theo giọng Quảng Ngãi, c. t không chịu khó phân biệt, có g hay không g cũng không cần.

Bây giờ các ông nên tập theo lối này thì có lẽ viết trúng:

Mát mẻ đọc mát tờ, thì phía sau chữ mát phải viết chữ t.

Dao mác đọc mác cờ, thì phía sau chữ mác phải viết chữ c…”

Suýt có ẩu đả

Động tới lòng tự ái, ông Hồng Tiêu nổi nóng cự lại:

“Tôi hỏi ông, ông đọc bài Tranh xã hội của tôi có hiểu hết ý nghĩa không? Ông là người Việt, chớ đâu phải thứ người gì mà tiếng Việt không hiểu?”

Nghe nói mình là thứ người gì… Ông Phan Khôi đổ mồ hôi ra trán, nói lớn:

“Anh là một người viết quốc ngữ trật nhứt nước Nam!”

“Anh là một người tánh khí kỳ khôi nhứt nước Nam!”

Thế là cả tiệm hút từ dưới đất lên trên lầu, người ta đổ xô lại can, người lớn có, kẻ nhỏ có, Hoa đông mà Việt cũng lắm.

Dĩ hòa vi quí…!

Các ông đều tự biết các ông có điều quấy, đây là chỗ công cộng, ai có quyền cho các ông tới đây đánh lộn.

Trời quang mây tạnh

Sau khi cả hai đều nguôi cơn giận, ông Hồng Tiêu ôn tồn nói:

“Chữ là cái dấu hiệu, miễn sao đọc lên hiểu được thì thôi, t hay c không quan hệ, có g hay không g cũng không cần. Tôi hỏi ông bây giờ căn cứ vào đâu mà biết trúng hay trật? Muốn nói trúng trật là khi nào Việt Nam có một Viện hàn lâm làm ra một quyển thống nhứt, gồm danh nhân cả Bắc, Trung, Nam. Hiện thời mạnh xứ nào xứ ấy nói tiếng của họ là trúng. Ông đừng khen tiếng Bắc là trúng. Ở Quảng Ngãi tôi nói con trâu mà ở Bắc nói con châu, như vậy tiếng Bắc có trúng hay không?

“Nói bướng như ông thì không khi nào xong việc gì hết – lời ông Phan Khôi cãi lại – trúng hay trật là nói theo nghĩa tương đối, xem một bài Tranh xã hội của ông, về chánh tả trật bấy xà ngầu hết ráo.

Tôi hỏi lại ông, ví dụ ông có một đứa con trai tên là Nguyễn Văn Lan đi học xa mà ông gởi cho nó một cái măng-đa đề là Nguyễn Văn Lang (phía sau thêm chữ g) hỏi nó có nhận được số tiền ấy không? Lẽ tự nhiên là không khi nào nhà giây thép cho nhận, đó là chưa nói đến những việc quan hệ hơn nữa, như giấy khai sinh, giấy căn cước,v.v… chẳng hạn”.

Hồng Hồng Bút Bút

Ông Hồng Tiêu thích cãi lộn, thét rồi hầu khắp làng báo không có mấy người ông chừa, nhứt là người đối lập với ông càng tài cao càng học rộng, càng nổi tiếng bao nhiêu ông lại càng ưa khai chiến bấy nhiêu.

Độ nọ, một nhân vật (xin giấu tên) làm báo giỏi nhứt trong Nam có lẽ khắp cả Trung, Nam, Bắc, bị ông Hồng Tiêu mần sát ván, nhân vật ấy cùng với các “đồng chí” trong “đảng” tức ứa gan, không biết làm cách nào trả đũa lại cho nguôi cơn giận.

Một hôm gặp Lê Trọng Đình. Đình nói: “Hồng Tiêu chỉ có tôi là trị lại, nếu các ông bằng lòng, để tôi làm một bài hát thì anh em họ tiêu “dên”.

Mọi người đều tán thành.

Lê Trọng Đình về tiệm thuốc phiện đường A. Courbet [5] nằm hai ba ngày, vò đầu, vò óc làm được một bài ca trù, thể theo điệu Hồng Hồng, Tuyết Tuyết.

Tôi còn nhớ được mấy câu như thế này:

Hồng Hồng, Bút Bút.

Mới ngày nào còn nằm hút ở Lơ-pheo (Lefèbvre).

Mười lăm năm vừa thoát khỏi cơn eo.

Ngoảnh mặt lại đã lên lèo phách lối.

Công kích ông… đầu nhức nhối.

Tuy lâu ngày song bài bát này có lẽ ở Saigon nhiều người “còn nhớ”. Đại khái những tranh luận trong làng báo Sài Thành trước kia là vậy khác hẳn những vụ công kích nhắm vào đời tư, cá nhơn của đối phương.

Nhơn vui năm mới tôi xin nhắc lại làm chuyện mua vui, giải muộn, chớ không ngụ so sánh chê bai ai hết. Và quyền phẩm bình xin tuyệt đối nhường lại bạn đọc.

_______________________________

Chú thích:

[1] Ðường Ðại tá Grimaud: Phạm Ngũ Lão ngày nay.

[2] Măng đa: (tiếng Pháp mandat) thư chuyển tiền.

[3] Tiệm Công-yên: tiệm thuốc phiện.

[4] Ðường Kitchener: Nguyễn Thái Học ngày nay.

[5] Ðường A. Courbet: Nguyễn An Ninh ngày nay.