Một lần tới thành phố Nguyễn Trương Quý

Tôi không phải là người biết nhiều về Sài Gòn và cũng như những người miền Bắc không mấy khi có dịp bước chân đi xa, ấn tượng về thành phố là một thế giới khác đầy hấp dẫn. Trong tôi, bao giờ Sài Gòn cũng mang một tín hiệu bất thường, và cũng vậy, mỗi khi ai đó khăn gói lên đường vào Nam, mọi người chung một ý nghĩ đây không phải là hướng đi đầy triển vọng thì cũng là một cánh cổng hứa hẹn mới mẻ, và nhất là mong đến cái ngày nào đó trở về, thu hoạch được những thành quả tốt đẹp.

Sự ngăn cách về địa lý hai miền và do lịch sử, sự thiếu thông tin là một đảm bảo cho những màn sương bí ẩn. Người Sài Gòn nghĩ về miền Bắc như một điểm xuất phát, vào một vài thế kỷ trước, ông cha lên đường khai khẩn, một phương vực địa lý đầy cổ tích và bảo toàn những ký ức. Người Hà Nội nghĩ về miền Nam như một miền nắng gió thừa thãi, thịnh vượng và từ cây cỏ đến con người, phát triển dễ dàng. Đã có lúc, mỗi người trẻ tuổi ở ngoài này khi gặp khó khăn đều nghĩ tới Sài Gòn như một lối thoát, một mênh mông đời sống nuốt con người vào đó, như một chốn gieo mình để gạt bỏ những hệ lụy cũ phía sau. Nghiêm túc nhất mà cũng cợt đùa nhất, có thể gọi Sài Gòn là “trường đại học của tất cả”.

Tôi là một người sinh ra và lớn lên ở Hà Nội, đi không nhiều, và đi đến đâu cũng so sánh. Tôi lại được giáo dục trong một môi trường có tính khuôn khổ và chính thống nên những gì khác lạ đều bị phán xét dưới một con mắt e dè và đầy khắc nghiệt. Tuy nhiên, cũng chính vì thế mà sức cám dỗ của ánh sáng thành phố lại được tô đậm thêm. Cũng như những người lần đầu đến Sài Gòn, tôi tưởng tượng mình có thể làm những việc mà sẽ không bao giờ thực hiện ở quê hương, những việc có vẻ táo bạo và nhuốm mùi “ăn chơi truỵ lạc” như lời can ngăn của bà mẹ khi đứa con trai yêu đi đến nơi dễ sa ngã.

Mang tất cả những hành trang ấy, tôi bước xuống thành phố với một trạng thái khó tả.

Ban đầu là cái nóng phả vào mặt, cái nóng ẩm ướt lờn vờn trong không khí chứ không rát bỏng chà xát lên bề mặt da. Những con đường nhựa sẫm màu hơn ở Hà Nội, và những vết nước loang lổ trên vỉa hè. Những hàng cây sao thẳng tắp như trong khu rừng thưa, khu công viên trung tâm hiện ra như tranh H.Russeau, tất cả đều chói chang dưới ánh mặt trời tháng Tư. Dòng xe cộ đông kìn kịt cuốn tôi đi qua khu quận Nhất để về đến quận Tư. Tôi ở nhờ nhà khu ấy. Những con đường mới mở rộng rãi, chung cư mới xen lẫn những dãy nhà cũ kỹ và tối, âm thanh ồn ào suốt ngày đêm...

Thật là dễ dàng để mà chỉ ra những gì không ngon lành của món ăn, và cũng không khó khi săm soi những khuyết điểm của bộ mặt cảnh quan thành phố, khi anh là một kẻ trong đầu mang sẵn tinh thần địa phương chủ nghĩa. Món ăn thì nhờ nhợ, ngòn ngọt và nước canh luôn đùng đục. Giá sinh hoạt thì luôn có quyền cao hơn gấp rưỡi gấp đôi Thủ đô. Đường phố thì ít cây xanh và xe cộ thì ồn kinh người. vv. Mỗi ngày tôi tìm ra được hàng tá điểm không tốt của Sài Gòn và tôi tự nhiên tách mình ra khỏi bầu không khí xung quanh. Tôi đã tự chấm dứt chuyến đi khám phá của mình lúc nào không hay.

Không lẽ tôi đã không tìm được tiếng nói chung như bao người đã đến nơi đây như cá gặp nước, vùng vẫy và mỉm cười hạnh phúc với mảnh đất mới đã cho họ một đời sống như ý? Tôi đã đặt ụp vào đây một đống giá trị mà không có bao nhiêu hiểu biết cùng với hạn hẹp sự thích nghi. Sài Gòn không thể giống Hà Nội và chính thế, những câu chuyện dở dang ở Hà Nội lại có triển vọng hoàn tất ở đây. Đã bao lớp người hăm hở vào Nam hi vọng đổi đời, bao nhiêu người làm nghệ thuật đã nhờ công chúng Sài Gòn mà phát hiện ra khả năng thực sự của mình? Tiếng vọng dội lại của thành phố quả thực rất có trọng lượng, hoàn toàn tự nguyện và phản ánh chân thực đời sống tinh thần của nó.

Nếu thống kê luồng di cư từ hai miền thì “chiều vào Nam” áp đảo “ra Bắc”. Từ thuở gả Huyền Trân công chúa cho vua Chiêm Thành để đổi lấy hai châu Ô, Lý tức Thuận, Quảng thì mỗi thời loạn lạc lại nhao nhao những đoàn người vô Nam. Rõ ràng với những vùng đất mới, thưa người đất rộng phì nhiêu, hạt giống thảy xuống ngày mai đã nảy nở đơm hoa kết trái, những lợi nhuận và thặng dư cao cho phép con người có một cuộc sống nhiều lựa chọn. Như thế là có khác với sự tù đọng đông cứng trong những lũy tre xanh lọt giữa những ô đồng bằng chiêm khê mùa thối sau con đê bao vùng châu thổ sông Hồng. Mọi người hẳn còn nhớ, miền Nam không bao giờ thiếu lương thực nhưng Bắc bộ với quá khứ là một vùng trũng bị cô lập, đã bao lần mất mùa đói kém: đê Văn Giang vỡ 18 năm liền, hai triệu người chết đói năm Ất Dậu khi quân Nhật bắt nông dân nhổ lúa trồng đay, gạo miền Nam không ra được. Cái cảnh đi đển đâu cũng dễ gặp bà con gốc gác Nam Định, Thái Bình... có lẽ cũng nói lên đôi điều về cái thời đau thương ấy. Thời thuộc địa, chính quyền thực dân cũng xây dựng Sài Gòn là trung tâm kinh tế thương mại và sản xuất lớn, khác với một thủ phủ Liên bang Đông Dương là Hà Nội bao chứa những cơ cấu quan liêu đầu não. Sự mạnh dạn không áp dụng cho Hà Nội, được giải thích như là sự hạn chế những ảnh hưởng thương tổn đến cơ cấu đã tồn tại bền vững.

Sài Gòn có thể gọi là miền đất của những giấc mơ. Sự thịnh vượng đầy hứa hẹn của đời sống đã khiến người Việt Nam khắp miền tìm đến. Điều gì cũng có hai mặt của nó, những vấn đề nan giải của thành phố lớn nhất nước này cũng là của các địa phương khác. Người ta sẽ không thể giải quyết độc lập chuyện con người ở đây nếu những nơi khác đầy rẫy khó khăn, và Sài Gòn vẫn cứ là nơi cầu may. Thành phố cũng như con người, mang sự bao dung chở che cho những người mới đến. Nhưng vấn đề là khi họ đã có những vụ mùa tốt đẹp, sự đóng góp trở lại với nguồn dinh dưỡng đã được ra sao? Tôi tưởng, với sự đông đảo người làm nghệ thuật, thành phố phải có một bầu không khí tinh thần sâu sắc hơn. Tôi cũng muốn, city tour của tôi không chỉ chạy tới dinh Thống Nhất, chợ Bến Thành hay chùa Vĩnh Nghiêm... mà cả một đời sống ồn ã phong phú của con người cùng những dấu tích xưa quanh Chợ Lớn hay những đình chùa Giác Lâm, Giác Viên, những phường khóm bình yên, cùng những người yêu thành phố, dẫn đường chỉ lối, giới thiệu về mảnh đất mình đang sống với tất cả sự trân trọng. Họ sẽ không bịt mặt lăm lăm phóng xe tránh nắng hay trốn mình trong những cao ốc trung tâm, lắng nghe những nhận xét của khách phương xa và nhẹ nhàng làm cho họ thấy mình là chủ nhân xứng đáng của mảnh đất này.

Trong dòng người tìm kiếm chân trời mới ấy, đã có nhiều người làm nghệ thuật tìm đến Sài Gòn, mang theo cả những hoài bão chưa làm được từ quê nhà. Tưởng chừng Sài Gòn như là miền Cali hứa hẹn cho những “Gold Rush” [1] hay nuôi trong mình một Hollywood sáng chói, nguồn dinh dưỡng không cạn cho sáng tạo. Không cần liệt kê ra cũng thấy nhiều tên tuổi văn nghệ nước nhà trong nhiều lĩnh vực, không định cư lâu dài thì cũng dăm bữa nửa tháng “đổi gió” dùng tinh hoa ấp ủ bấy lâu năng sản những thành tựu phục vụ công chúng mới, những người chấp nhận dễ dàng và nhanh chóng dành ưu ái cho mình. Chỉ đến Sài Gòn một lần nhưng tôi tưởng mình gặp cả Hà Nội trong này. Cũng nghệ sĩ, vở diễn, ngôi sao ca nhạc, hội họa tranh pháo, tinh hoa văn hóa ngoài ấy... Với người thức thời như cá gặp nước, khai thác được mặt tốt đó, làm cho mình có được gia tài nghệ thuật mà ở Hà Nội hẳn rất lâu mới thành.

Tuy nhiên, mặt trái lại có khi cũng nằm trong đó. Trước một thị trường giàu tiềm năng, người nghệ sĩ không kịp lắng mình để khắt khe với tác phẩm, tất cả số đông đảo ấy hòa giọng monotone, hoặc quay lưng lại, tụ họp thành những “làng nghệ sĩ” giữa đô thị hiện đại. Bát canh rau muống vắt chanh pha thêm nước đường sẽ không xơi được, nhưng cái thái độ khép cửa chê người không biết dùng ở đây thật đáng trách. Sự eo xèo của các hoạt động văn hóa có tính cổ điển hay bóng nhẫy của những sàn diễn đại chúng và chấm hết tại đó, có trách nhiệm của những người đã may mắn thành công khi được che chở ngày hàn vi.

Thành phố để lại cho người ở xa không chỉ là không khí rất mực “phòng trà” xưa cũ qua dư thanh những Khánh Ly, Lệ Thu hay sự nhộn nhịp huyên náo của đời sống mua sắm tiêu dùng, mà còn bởi một thái độ sống có văn hóa. Sẽ khó gọi là phát triển bền vững nếu đời sống tinh thần chỉ có bấy nhiêu, sự đơn giản và dễ dãi càng chỉ khiến cho chiều sâu ngắn bớt.

Đã tròn hai năm từ ngày tôi đến Sài Gòn lần đầu tiên. Nhưng cũng là hơn hai mươi năm tôi biết Sài Gòn, từ khi cắp sách tới trường. Bây giờ nhớ lại trong tôi là những tình cảm tốt đẹp về một mong ước xa xôi, một không khí khác lạ, một tinh thần trẻ trung và tiềm năng giàu có của thành phố. Hôm nay, tôi lục tìm lại ký ức hai mươi năm trước và mang rất nhiều hi vọng.

[1] “Gold Rush” tên một bộ phim hài của Charlie Chaplin về phong trào “đổ xô đi tìm vàng” của dân Mỹ miền Đông những năm “Đại Khủng hoảng” đầu thế kỷ XX. Lúc đó miền Viễn Tây nước Mỹ được xem như vùng đất mới giàu tiềm năng kinh tế. Hiện nay, bang California vẫn là bang giàu nhất Hoa Kỳ và là nền kinh tế lớn hàng thứ năm thế giới.