Nhịp sống đô thị ở Sài Gòn đương đại Tiffany Chung
Một người bạn đã từng hỏi tôi rằng tại sao lại chọn định cư ở Sài Gòn mà không là những thành phố châu Á khác. Đó là một câu hỏi khiến tôi phải thật sự suy nghĩ. Tôi đã trả lời rằng tôi thích cái tên “Sài Gòn”. Khi tôi nói với mọi người là tôi đang sống ở Sài Gòn, câu nói đó nghe thật hay. Giống như khi nói rằng tôi đã ở cả một mùa hè ở Bangkok, với những cơn mưa nặng hạt khi tôi đến đó đầu tháng Sáu. Nghe có vẻ thật thơ mộng. Một mùa hè đó dẫn đến nhiều chuyến viếng thăm về sau này. Càng suy nghĩ, những cái tên đó càng trở nên hấp dẫn đối với tôi và tôi càng tin tưởng vào suy nghĩ đó. Vì thế mà tiếp theo năm đầu tiên là năm thứ hai, năm thứ ba, và rồi năm thứ tư đến một cách nhanh chóng. Rồi sau đó, cứ năm này tiếp nối năm khác. Trong nhiều lý do khiến tôi coi thành phố này là nhà của mình, lý do rõ nhất là vì tôi đã thực sự bị quyến rũ bởi nền văn hóa đương đại ở Sài Gòn.
Thời tiết ở Bangkok vào thời điểm giữa tháng Ba quá nóng nực vì mùa mưa sắp đến. Bangkok chưa bao giờ tĩnh lặng. Năng lượng của nó luôn hiện hữu trong bầu khí quyển. Tôi luôn ghen tỵ với sức sống mãnh liệt của nó. Từ Liên hoan Phim Quốc tế Bangkok hồi đầu năm 2004, sự kiện mang đến những câu chuyện và suy nghĩ rất thuyết phục, đến Fashion Extravaganza vào giữa tháng Hai, sự kiện đã kích động những cảm xúc của chúng ta bằng màu sắc, mùi vị và cái đẹp. Tháng Ba, Bangkok và cả đất nước này một lần nữa trở nên sôi động với những buổi hòa nhạc ngoài trời lớn, Liên hoan Âm nhạc Pattaya. Những tấm biểu ngữ khổng lồ xuất hiện khắp mọi nơi. Những mẩu quảng cáo được phát liên tục trên truyền hình và đài phát thanh. Thông báo trên mạng internet cũng chẳng kém phần náo nhiệt. Ít nhất là khoảng ba mươi ngàn người được trông đợi sẽ đến xem các buổi hòa nhạc, tổ chức tại ba sân khấu lớn của sự kiện văn hóa kéo dài ba ngày liền này tại bãi biển nổi tiếng thế giới Pattaya!
Dưới đây là những ghi nhận về sự kiện này:
17 tháng Ba. 3 giờ chiều. Họp báo tại trụ sở của GMM Grammy ở Sukhumvit, Bangkok. Các nghệ sỹ quốc tế được bố trí để quay phim, chụp ảnh và phỏng vấn giữa một lực lượng đông đảo các nhà báo và người hâm mộ. Tôi thấy Lam Trường ngồi cạnh một ban nhạc Pop Hàn Quốc, the Jewelry. Không cần phải nhắc lại thêm một lần nữa. Tất cả chúng ta đều đã biết câu chuyện về ngôi sao Sài Gòn này. Chỉ nói thêm một điều, đây là lần đầu tiên trong nhiều năm nay, một biểu tượng nhạc Pop của Việt Nam, được mời tham dự Liên hoan Âm nhạc Quốc tế Pattaya. Đứng chung với Thái Lan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singgapore, Brunei, Lào, Indonesia, Phi Luật Tân, Pháp, Thụy Sỹ, Hà Lan, Ba Lan, Đức, Tây Ban Nha, Ý và Mỹ.
Vậy, câu hỏi ở đây là tại sao GMM Grammy lại mời Lam Trường tham gia buổi trình diễn này? Và họ biết điều gì về đời sống âm nhạc ở Sài Gòn? Tôi muốn khám phá những điều tượng tự và khác biệt giữa nhạc pop của Thái Lan và Việt Nam. Sự ảnh hưởng của các nền văn hóa đương đại châu Á và phương Tây đến chúng. Và cả những mối lưu tâm của GMM Grammy khi họ đưa Việt Nam lần đầu tham dự vào sự kiện đặc biệt này.
19 tháng Ba. 6 rưỡi chiều. Lễ Khai mạc diễn ra ở sân khấu Đỏ với sự chứng kiến của một biển người. 8 giờ tối. Sau phần biểu diễn của những ban nhạc indie Thái như Greenlight Project, Day Tripper, Sofa trên sân khấu Xanh, đến phần biểu diễn của Lam Trường, với nhịp R&B/Hip-hop và giọng hát mượt mà trong Tình Yêu Tìm Thấy , Giấc Mơ Tình Yêu, Dù Ta Không Còn Yêu . Khán giả như phát điên, nhún nhảy và lắc lư theo điệu nhạc. Một không khí cuồng nhiệt đầy thích thú. Tôi nghe tiếng hét lên của một nhà sản xuất chương trình người Thái - “anh ta đang làm cái quái gì thế”, “Cái gì?” tôi hỏi lại. “Anh ta nhảy khỏi sân khấu vào những người hâm mộ! Anh ta đã thành công! Thật xuất sắc!” Whew! Khán giả đang la hét và cố gắng để chạm tay vào anh ta. 10 giờ tối. Mọi người đang đứng trước màn hình tivi lớn tại sảnh khách sạn Hard Rock. Lam Trường lại lên sân khấu một lần nữa, nhưng lần này trên ITV, với “Dù Ta Không Còn Yêu”.
Trở lại những năm 80, nếu bạn hỏi một người Việt Nam về những ban nhạc và nghệ sỹ sô-lô nước ngoài quen thuộc với họ nhất, bạn sẽ nhận được những cái tên đến từ phương Tây như Beatles, Beegees, Scorpions, Eagles, Carpenters, Wham, Lobo, Lionel Richie, Whitney Houston, Madonna, Michael Jackson. Hoặc bạn cũng có thể nghe thấy một vài tên ban nhạc Rock như Rolling Stones, Metallica, Guns and Roses. Năm 2004, câu trả lời đã thay đổi khá nhiều; bạn sẽ có những ngôi sao của MTV như Britney Spears, Back Street Boys, NSYNC, West Life, M2M, All For One, Blue, Linkin’ Park, Eminem, Limp Bizkit, J-Lo. Và bạn cũng có thể nghe thấy tên của những thần tượng nhạc Pop châu Á, mà đối với bạn, đều quá mới mẻ, như Andy Lau, Tony Leung, Jay Chow, Jackie Cheung, Coco Lee, Thong Chai McIntyre, China Dolls, Baby V.O.X, F4.
Phần lớn người hâm mộ Việt Nam ưa thích những bản nhạc trữ tình có giai điệu dịu dàng và những phần lời và điệp khúc lặp đi lặp lại. Nền tảng truyền thống và chặt chẽ khiến người nghe tập trung hơn vào những yếu tố đó. Lời bài hát phần lớn là những chuyện tình lãng mạn. Trong kinh doanh âm nhạc ở đây, điều quan trọng nhất là những thủ pháp chuyên nghiệp trong hát, thu âm và sản xuất. Điều này cũng khá phổ biến ở những nước châu Á khác. Ngôi sao số một ở Thái Lan, Thong Chai McIntyre, đã bán một triệu đĩa hát mà trong đó những bài hát ngọt ngào đáng nhớ vẫn còn trên đỉnh của bảng xếp hạng. Để được khán giả yêu thích, phần lớn các ngôi sao âm nhạc như Lam Trường, Phương Thanh, Mỹ Tâm, Thanh Thảo, Cẩm Ly, Hồng Nhung, Mỹ Linh, Quang Dũng, Đàm Vĩnh Hưng, Ưng Hoàng Phúc, Đan Trường, Hồng Ngọc đều chọn thể loại nhạc này. Ít nhất là tại một thời điểm nào đó trong sự nghiệp của họ. Một vài người trong số họ có thể cố gắng phá vỡ những rào cản với một vài bài hát được viết theo phong cách âm nhạc hậu hiện đại như hip-hop, rap và alternative pop/rock. Nhưng các nghệ sỹ Việt Nam không thể thành công nếu họ chỉ gắn với một thể loại đã chọn. Lam Trường đã tạo nên tên tuổi của mình với nhiều thể loại âm nhạc, từ Canto-pop & K-pop, đến R&B/Hip-hop, và đôi khi là rock nhẹ. Nghe nhạc của anh, có thể thấy rằng anh chịu ảnh hưởng của Jackie Cheung, Beegees, thậm chí cả Elvis Presley theo cách mà anh cảm nhận nhịp và méo giọng mỗi khi hát những nốt nhạc cao. Cùng lúc đó, giọng hát mượt mà đặc biệt của anh được gìn giữ như một phong cách, thậm chí cả khi biểu diễn với bè rap. Bên nhau, chúng tôn nhau lên theo cách mà hip-hop và R&B đã làm.
Mặc dù khái niệm Hip-hop, R&B và Alternative đã trở nên quen thuộc với những người hâm mộ trẻ tuổi, xin nhớ rằng hip-hop và rap ở Việt Nam không liên quan đến văn hóa của graffiti, lối sống ở khu da đen nghèo nơi thành thị, thể loại nhạc “gangsta rap”, thơ văn phê bình những thứ đã được công nhận, và sự đúng đắn về chính trị. Đây chỉ là một sự phát triển quan trọng về thương mại của thể loại nhạc nhảy lấn sân sang giới nghe những loại nhạc của xu hướng dễ chấp nhận, như phần lớn nhạc hip-hop và rap trên MTV. Chúng ta không bàn về trường phái Old School Rap, với Dj cào quẹt những đĩa nhựa, nhịp trống lặp đi lặp lại và MC nói “Rap” trên nhịp điệu đã định sẵn. Và cũng không phải sự kết hợp chặt chẽ của “samples” với nhịp trống mạnh mẽ và tiếng động, như ban nhạc rap hàng đầu Run D.M.C. Nó chỉ có vẻ giống với nhạc hip-hop Mỹ trong cách sử dụng nhịp trống, nhưng chậm hơn và kèm theo những giai điệu ngọt ngào. Ban nhạc MTV của Sài Gòn hay phong cách hip-hop của Hồng Ngọc là những ví dụ minh họa cho điều này. Giống như nhạc Pop truyền thống ở phương Tây, nhạc pop ở Việt Nam cũng mang ít sinh lực và quan điểm của nhạc rock.
Dù rằng số lượng những ban nhạc rock và người hâm mộ của dòng nhạc này cứ tăng dần lên, nhưng ở đây nhạc rock vẫn chỉ dành cho những ai tự coi mình là người khác thường. Thứ nhạc mà mọi người nghe thấy ở những bar nhạc rock ở Sài Gòn không còn được xem là “sub-genre” theo định nghĩa của phương Tây, vì nó đã được đồng hóa với xu hướng chung. Nhưng đó vẫn được xem “alternative” và “chịu chơi” đối với giới học sinh sinh viên Việt Nam. Lý luận về nhạc rock như một hiện tượng nổi loạn và sau đó đã trở thành “mainstream” không thể áp dụng ở đây. Vì phần lớn các ban nhạc rock vẫn chưa được lên bảng xếp hạng - trừ một ngoại lệ là ban nhạc Bức Tường đang được tiếng tăm. Xét theo một phương diện nào đó, Phương Thanh là một ngôi sao nhạc pop duy nhất có xuất phát điểm từ nhạc rock, đã nổi tiếng trong làng nhạc với chất giọng vừa mạnh mẽ vừa thanh tao một cách rất lạ của cô. Trên thực tế, tôi nghĩ Phương Thanh và Lam Trường là hai trong số rất ít ca sỹ nhạc pop Việt Nam có thể đem lại ngọn lửa nhiệt tình cho sân khấu và khán giả bằng cách trình bày bài hát một cách thật lôi cuốn. Không ai có thể phủ nhận những ảnh hưởng đến từ âm nhạc của cô, bằng việc kết hợp hard rock với sắc thái siêu thực lạ lùng của đêm tối như trong chất giọng nữ của Mojave 3.
Nói chung, nhạc rock ở đây vẫn còn ở trong thời đại của British Invasion, Heavy Metal, Death Metal, Thrash và Synth Pop... Quên đi những ban nhạc Hardcore Punk. Quên đi những giọng hát như hét lên đầy băn khoăn, với nhịp điệu nhanh cực kỳ, và những tiếng riff ghi ta đơn giản. Quên đi cái thứ âm nhạc đầy khiêu khích và những tấm bìa album giống như được làm ra từ tầng hầm hay garage của những ngôi nhà. Sống ở Sài Gòn, tôi phải tự nhủ rằng nên để sự nuối tiếc của những cảm xúc rất Mỹ đó ra đi. Những cảm xúc đã được nuôi dưỡng ở LA và NY. Những thứ đã đâm chồi nẩy lộc khắp thế giới và mê hoặc con tim của hàng triệu triệu người. Những nhạc sỹ punk như Ian McKaye và ban nhạc Fugazi của anh ta không được biết đến ở đây. Mặc dù cùng với Minor Threat, Embrace và Rites of Spring trong những năm ‘80, họ đã khởi động những xúc cảm của trào lưu này để thành công rực rỡ mười năm sau đó. Mặc dù họ đã là nguồn cảm hứng và chứng minh được rằng nghệ thuật có thể thắng thế thương mại. Không giống như những đồng nghiệp Việt Nam, một số ban nhạc punk rock/indie Thái Lan với phong cách rất nghệ thuật đã được người hâm mộ chấp nhận. Kết hợp nhạc punk với nghệ thuật trình diễn, ban nhạc đang nổi tiếng, Paradox, là một hiện tượng kỳ thú trong làng nhạc rock Thái Lan. Đối với trào lưu âm nhạc electro/trip-hop, những người hâm mộ Thái Lan cũng không hề đứng ngoài cuộc. Các nghệ sỹ cũng vậy. Rất nhiều bạn trẻ ở Bangkok đã nêm chặt những buổi hòa nhạc của ban nhạc electro nổi tiếng của Thái Lan, Sofa. Đối với người Sài Gòn, những tác động đến tâm thần ở mức độ cao luôn thấm đẫm trong loại nhạc electro/trip-hop này không hẳn là những gì có thể khiến họ sẵn lòng hy sinh vì nó.
Trong thể loại nhạc thời trang mà nhu cầu xem được đặt cao hơn là nhu cầu nghe, những nghệ sỹ của MTV châu Á đang đến đúng mục tiêu. Baby V.O.X của Hàn Quốc, China Dolls và Bubble Girls của Thái Lan là những ví dụ tuyệt hảo cho thể loại âm nhạc này. Trong trường hợp của Thanh Thảo, cô ca sỹ này có vẻ rất ý thức về những gì diễn ra xung quanh cô. Từ cách lựa chọn những thể loại nhạc đến thời trang. Rất là hợp thời văn hóa pop với những giá trị hào nhoáng đẹp đẽ và khôi hài. Thanh Thảo đi đúng đường trong thể loại nhạc dành để xem này. Tôi tin rằng cô là người đầu tiên mang nhạc pop của Thái Lan đến với khán giả Việt Nam. Và không nghi ngờ gì về việc cô đã làm nên tên tuổi của mình với việc đó.
Sự tràn vào của nhạc pop phương Tây là không thể tránh khỏi, nhưng âm nhạc và văn hóa Pop châu Á nhanh chóng mạnh lên trong những thế hệ mới. Lấy phim hoạt hình làm ví dụ, những bộ phim nổi tiếng thế giới như Xì trum, Tom & Jerry, Powerpuff Girls và the Simpsons, đang bị đe dọa bởi những nhân vật truyện tranh Nhật Bản như Doremon, Pokemon, Sailors Moon, Conan, ít nhất là ở châu Á. Nếu như con đường Melrose ở Hollywood với những loại thời trang táo bạo nhất, đã được coi là trung tâm tạo ra khuynh hướng thời trang ở Los Angeles. Hãy xem những bộ mẫu thời trang và đồ phụ trang trưng bày tại những cửa hàng đó trong thời gian này, bạn sẽ thấy rằng chúng được thiết kế và đưa ra thị trường trước hết ở Nhật Bản và Thái Lan. Ảnh hưởng của nhạc pop và thời trang châu Á đến nền văn hóa pop thế giới là không thể chối cãi. Phải chăng quyền lực đã đổi ngôi? Bởi nếu vậy, ai có thể đổ lỗi cho phương Tây về chiến lược toàn cầu hóa chỉ mang lại lợi ích cho họ? Nhưng nếu mọi người đều vui vẻ với quá trình toàn cầu hóa, và chúng ta sẽ trở nên ngang bằng nhau, liệu chúng ta có thể bỏ đi những tấm hộ chiếu mang quốc tịch nào đó để trở thành những cư dân thế giới? Tôi đoán là bằng việc đưa ra những câu hỏi này, tôi phải có được những câu trả lời thuyết phục. Tuy nhiên, thật không may, tôi vẫn đang tìm kiếm nó.
Nói chung, ảnh hưởng của khá nhiều thể loại nhạc có thể nghe và thấy từ nhiều nghệ sỹ pop ở Sài Gòn. Không ai có thể đoán trước rằng nó sẽ kéo dài bao lâu cho đến khi có một sự thay đổi nào đó, nhưng những gì đang diễn ra trong đời sống âm nhạc chắc chắn đã giúp định hình cái nền văn hóa đương đại ở thành phố này. Dù hay dù dở, đó chính là thế giới đang thay đổi nhanh chóng mà chúng ta đang sống. Hành trình thời gian chỉ có trong lý thuyết mà không hề tồn tại trong thực tế.