Lên đồng hành trình của thánh linh Giáo sư Tiến sĩ Ngô Đức Thịnh
Viện Văn hóa Dân gian
Hành trình của thánh linh

Lên đồng (còn gọi là hầu bóng) là nghi lễ phổ biến nhất của Đạo Mẫu, một phần quan trọng trong hệ thống tín ngưỡng dân gian và bản sắc dân tộc của Việt Nam. Dân gian tin tưởng lên đồng là hình thức các vị Thánh Tứ phủ ngự vào thân xác của các Bà đồng hay Ông đồng, để phán truyền và ban phúc cho tín dân.

Có cả Bà đồng và Ông đồng, nhưng Bà đồng vẫn chiếm số đông. Theo quan niệm, họ là những người có căn duyên với Đạo Mẫu do hoàn cảnh cá nhân hoặc qua các trải nghiệm nghi lễ. Người nào có “căn” mà chưa ra trình Thánh thì thường bị bệnh tật, ốm đau, mà đây là thứ bệnh “âm”, chữa chạy bằng thuốc thang không khỏi hay làm ăn thất bát, thua thiệt. Dân gian gọi hiện tượng này là “cơ đày”, tức người đang bị Thánh hành. Ra đồng hầu Thánh rồi thì thường thường sức khỏe hồi phục, làm ăn được hanh thông.

Những Bà đồng, Ông đồng thường có tâm tính nhạy cảm, bất định,. Bởi thế dân gian hay nhận xét ai đó “tính đồng bóng”. Khi đã bị Thánh “bắt lính”, tức ra trình đồng rồi thì hàng năm, tùy theo lịch tiết, đặc biệt là vào dịp “tháng tám giỗ Cha, tháng ba giỗ Mẹ”, các Bà đồng, Ông đồng thường tổ chức lễ “bắc ghế hầu thánh”. Trong nghi lễ như vậy, theo quan niệm dân gian, các vị Thánh từ các miền khác nhau của vũ trụ bay về nhập hồn vào thân xác các Bà, Ông đồng. Một buổi hầu đồng được chuẩn bị trước rất công phu với nhiều yếu tố, từ điện thờ, nhân sự (dàn nhạc hầu bóng, hai người phụ đồng) cho đến trang phục và lễ vật. Mỗi giá đồng gồm các bước thay lễ phục, dâng hương hành lễ, lễ thánh giáng, múa đồng, ban lộc và nghe văn chầu, sau cùng thánh thăng và giá đồng kết thúc để chuyển sang một giá đồng mới. Các bạn hãy để ý, các vị thánh khi nhập đồng thường mặc các lễ phục với màu sắc khác nhau: màu đỏ, màu trắng, màu vàng hay màu xanh. Mỗi màu tượng trưng cho một miền của vũ trụ: miền trời, tượng trưng bằng màu đỏ (Thiên phủ), miền đất là màu vàng (Địa phủ), miền sông biển là màu trắng (Thoải phủ), miền rừng núi là màu xanh (Thượng ngàn). Màu sắc cũng thể hiện phẩm trật của các vị thánh theo thứ tự đỏ, xanh, trắng, vàng... Rồi các vị thánh trong bốn phủ ấy lại chia thành hàng: cao nhất là Thánh mẫu (Tứ vị Thánh mẫu), sau đó là hàng Quan (Ngũ vị Vương Quan), Chầu (Tứ vị Chầu bà), Ông Hoàng (Ngũ vị Hoàng Tử), Cô (Thập nhị Cô Nương), Cậu (Thập vị Vương cậu), tổng cộng có đến 50-60 vị, cũng có tài liệu liệt kê đến 72 vị. Tuy nhiên, không phải tất cả các vị Thánh Tứ phủ đều nhập đồng, mà chỉ có một số, nhiều nhất là 36 vị trong 36 giá đồng. Bình thường chỉ trên dưới 20 vị Thánh nhập trong một nghi lễ lên đồng. Nghi lễ Lên đồng diễn ra ở các Điện, Đền, Phủ, nơi thờ các vị Thánh của Đạo Mẫu Tứ phủ. Khi lên đồng và các vị Thánh về ngự, với sự trợ giúp của âm nhạc, lời hát văn rộn ràng, màu sắc rực rỡ, rượu, thuốc, hương hoa ngào ngạt, các Ông đồng, Bà đồng múa nhảy sôi động và có cử chỉ giống với hình ảnh tương truyền của các vị... Khi vị Thánh nào nhập, thì người hầu phải mặc lễ phục của vị Thánh đó. Lễ phục Thánh Quan uy nghi, lễ phục Chầu bà mang đầy màu sắc của dân tộc thiểu số, lễ phục của Ông Hoàng phong nhã, lễ phục của Thánh Cô tha thướt, lễ phục Thánh Cậu mang vẻ nghịch ngợm. Thậm chí màu sắc các lễ vật dâng Thánh trong buổi lễ cũng phải phù hợp với màu biểu trưng các phủ của vị Thánh đó.

Nhộn nhịp nhất trong nghi lễ Lên đồng là khi các vị Thánh phát lộc và phán truyền. Lộc thánh bằng tiền, đồ vật (hoa quả, bánh trái, vật dụng...) mà theo quan niệm dân gian, là thứ thiêng liêng: “Một miếng lộc Thánh bằng một gánh lộc trần”. Những lời phán truyền về tiền vận, hậu vận, các nghi lễ giải hạn cũng làm yên lòng các con nhang đệ tử. Kết thúc nghi lễ Lên đồng bao giờ cũng là bữa ăn thụ lộc của các con nhang đệ tử, coi đó như là lộc Thánh ban mà ai cũng hồ hởi muốn tận hưởng! Lên đồng là một nghi lễ đặc trưng của Đạo Mẫu Tứ phủ của người Việt ở cả miền Bắc và Nam, cả vùng xuôi và miền núi. Gốc của đạo Mẫu và Lên đồng của người Việt là ở miền Bắc, xuất hiện muộn nhất cũng từ thời Hậu Lê (thế kỷ XVI), sau này theo chân của người di dân vào miền Nam và lên Tây Nguyên. Lên đồng ở Bắc bộ mang tính kinh điển, uy nghi, khuôn phép; lên đồng ở Nam bộ, nhất là Sài Gòn thì cởi mở, vui nhộn hơn. Ở Huế, ngoài kiểu lên đồng nghi lễ, còn có lên đồng tập thể, gọi là Đồng vui, nhất là vào dịp tháng ba, giỗ Thánh Mẫu Thiên Y A Na, rước Mẫu trên sông Hương về Điện Hòn Chén (còn gọi là Hồng Chén).

Lên đồng của người Việt tuy mang nhiều nét đặc thù, nhưng xét về kiểu loại thì cũng không phải là đặc hữu. Nếu không kể việc người Việt hiện tại mang nghi lễ Lên đồng ra khắp thế giới: Mỹ, Pháp, Đức, Anh, Thái Lan, Australia... thì Lên đồng cũng là một trong các dạng thức của tín ngưỡng Shaman, phổ biến khắp các dân tộc trên hành tinh, nảy sinh từ thời kỳ xã hội bộ lạc, nhưng trong chiều hướng phát triển của xã hội hiện đại hôm nay thì lại có cơ phát triển trở lại. Tất nhiên, bên cạnh các giá trị xã hội và văn hóa đó, Lên đồng cũng tích hợp vào nó những “bụi bặm”, mà cái đó phần lớn do người ta lợi dụng nghi lễ này vì lợi ích cá nhân mình. Điều này cũng giải thích vì sao, năm 2005, tại Mỹ đã xuất bản cuốn sách “Possessed by the Spirits: Mediumship in Contemporary Vietnamese Communities” và đang chuẩn bị xuất bản cuốn “Lên đồng xuyên quốc gia của người Việt”.