Dễ "xin tí tiết"

Ngày càng nhiều vụ trọng án có nguyên nhân là từ những cuộc va quệt nhỏ trong khi tham gia giao thông. Ngày nay, nhiều thanh niên ra đường dắt theo mã tấu, dao Thái, kể cả súng để hành xử khi chẳng may xảy ra va quệt. Một người gốc Hà Nội nói với tôi rằng, bây giờ ở Hà Nội đường sá ngột ngạt, phố không vỉa hè sinh ra tâm tính con người thay đổi. Chưa bao giờ người Hà Nội ra đường lại hung dữ như lúc này, chỉ cần đụng nhau trầy tí sơn xe là người ta đã có thể… “xin tí tiết”!

Những vụ va quệt nhỏ khi tham gia giao thông, dẫn đến cãi cọ, hành hung đổ máu và dẫn đến cửa pháp đình không còn lạ. Điều đáng nói là, rất nhiều người gây án trong những tình huống này trước đây chẳng có tiền án tiền sự gì. Chỉ cần một chút kích động, “hoàn cảnh đưa đẩy” đột ngột, đã có thể sát thương, thậm chí lấy mạng người khác. Tại Sài Gòn, một vài năm trước, có chuyện này gây bối rối trong dư luận: một thanh niên 21 tuổi trên đường đi mua trái cây nhậu với bạn bè đã trở thành kẻ (cầm chính con dao mang theo gọt trái cây) đâm chết người sau một vụ va quệt, cãi cọ, gây gổ.

Nhiều người đã lấy cái nhìn đạo đức để phán xét, quy kết vội vàng. Song, những lập luận đó dường như ngày càng đẩy xa rời thực tế các vụ việc và không cắt nghĩa được điều gì khiến cho những hành vi của các “hung thủ” trở nên dễ dàng và sau đó trở ngược cả số phận của họ.

Vì sao từ một người không động cơ hay chủ tâm bỗng trở thành một kẻ sát nhân? Có lẽ cần phải mổ xẻ ở khía cạnh tương tác tâm lý và xã hội học để tìm kiếm một nguyên tắc hành xử, chuẩn mực chi phối và đưa đẩy con người đến tình trạng phạm tội.

Trên một trang web chuyên chia sẻ video clip của nước ngoài, một du khách đã tung lên đoạn phim quay được trên đường phố Việt Nam với một lời bình rất ngắn gọn: “Crazy!” (Điên rồ!). Có thể thấy phía sau câu cảm thán ngắn gọn đó là một quá trình trải nghiệm đầy ám ảnh của anh ta trên đường phố Việt Nam.

Cao điểm của ức chế, căng thẳng là “điên rồ”, “điên loạn”. Vậy thì “crazy” có lẽ là từ chỉ chính xác nhất tình trạng tâm lý hiện nay về giao thông Việt Nam. Nhà báo Loh Keng Fatt từng đến Hà Nội và TP.HCM đã mô tả đầy hóm hỉnh trên tờ The Straits Times (Singapore) rằng: “Đây là một màn ballet không kịch bản”. Ông viết thêm: “Tại một số điểm giao nhau ở thành phố Hồ Chí Minh, không có đèn giao thông, có nghĩa mọi thứ đều được đi kể cả người đi bộ và đi môtô. Một số người tự do lấn làn trong khi đang kẹt xe. Xe máy, ôtô, xe tải, xe buýt và xe đạp, tất cả, chen chúc và nhấn còi om sòm”; “dường như không có chuyện nhường đường cho người khác”.

Mật độ phương tiện giao thông lớn, nhu cầu di chuyển cao trên một cơ sở hạ tầng và quy hoạch kém, sự tiêu cực của lực lượng cảnh sát (chú trọng thực hiện chức năng xử phạt nhiều hơn điều hành giao thông) cộng với ý thức pháp luật cộng đồng thấp là nguyên nhân dẫn đến những bất ổn trong tình hình giao thông hiện nay.

Mỗi cá nhân tham gia giao thông là bước vào một quá trình tha hóa, xa lạ với chính mình. Anh ta bị ném vào một đám đông hỗn mang, ai cũng thể hiện khả năng ứng biến để đạt được mục đích di chuyển cao hơn là tuân thủ luật lệ chung. Như vậy từ sự cộng hưởng tâm lý của những cá nhân, tạo nên một đám đông hỗn loạn phi trật tự.

Có thể thấy rõ trong những đám đông nhung nhúc kẹt xe hàng giờ, ý thức công cộng hoàn toàn bị triệt tiêu, hành xử văn hóa và sự tôn trọng hướng tha bị đốt cháy theo hơi xăng và tiếng ồn động cơ, nhường chỗ cho bản năng xoay trở phản ứng nhất thời làm gia tăng thêm sự tồi tệ. Mỗi người vừa là nạn nhân vừa là thủ phạm. Tại đây, những ức chế tâm thần dễ dàng tạo cơ hội cho hành vi hung bạo nhân tính được phát sinh.

Theo nhà nghiên cứu xã hội học Đức Horst Zumkley trong cuốn Từ điển xã hội học, giải thích về sự hung bạo, thì “Hung bạo là dạng đặc biệt của tương tác bối cảnh xã hội” và “tương tác bối cảnh xã hội là đơn vị cơ bản của sự kiện xã hội mà tại đó con người nảy sinh hành vi trong tương quan với nhau”!

Mặt khác, nếu khảo sát từ góc độ tâm lý học thì có lẽ tình trạng một đám đông giao thông “điên rồ” sẽ quy định tâm lý “điên rồ” nơi mỗi cá nhân mặc dù trước đó bất kể anh ta có tiền sử bệnh “điên” hay không. Và bản chất của đám đông điên loạn này, dĩ nhiên là thiếu khả năng suy luận nhưng thừa khả năng hành động, nói như Gustave le Bon: “Đứng tách riêng, có thể đó là một cá nhân có văn hóa; nằm trong đám đông, anh ta là một kẻ dã man, nghĩa là một kẻ bản năng. Anh ta có tính tự phát, thói bạo lực, tính hung dữ và có cả lòng nhiệt tình, sự anh dũng của người nguyên thủy” (Chương Đặc điểm tổng quát của đám đông – Tâm lý học đám đông – Gustave Le Bon, do Nguyễn Xuân Khánh dịch, Bùi Văn Nam Sơn hiệu đính, NXB Tri thức, 2009).

Điều kiện bức bối, thiếu kiểu soát của hiện trạng giao thông Việt Nam luôn sẵn mang đến cho bất kỳ ai muốn trải nghiệm bệnh điên trong thế giới đầy rẫy cuồng nộ một sự thỏa mãn. Một đám đông điên loạn, hành xử trên tinh thần hung bạo không ngừng hút những cá thể vào nó và tạo ra tập tính hành xử mất chuẩn nơi những cá thể mà nó ôm vào có lẽ là chìa khóa để giải mã những vụ việc tồi tệ xảy ra trên đường.

Mầm mống bạo lực có sẵn trong mỗi người, như quả bom được cài đặt sẵn, có thể bùng phát bất cứ lúc nào.