Vì sao học vậy thi vậy
Học xong lớp 10, chúng tôi đi bộ đội, tuy nhiên nếu không nhập ngũ thì bởi đã đỗ kỳ thi tốt nghiệp cấp ba nên chúng tôi cũng sẽ chắc chắn vào được đại học. Những năm chiến tranh là như vậy, học trò ở miền Bắc thi hết lớp 10 về cơ bản cũng là thi vào đại học.
Vào đầu niên khóa, nhà trường tổ chức cho học sinh lớp 10 những buổi học ngoại khóa đề được nghe giới thiệu về các trường đại học và trung học chuyên nghiệp, cùng những điều kiện cần có để có thể vào học các trường ấy. Đầu học kỳ 2, mỗi trò nộp nhà trường một bản đề đạt nguyện vọng xin học tiếp lên bậc học trên phổ thông. Mỗi trò được chọn cụ thể ba trường. Chẳng hạn: Khoa Chế tạo máy Đại học Bách Khoa là nguyện vọng thứ nhất, khoa Cơ khí Đại học Nông Nghiệp là nguyện vọng thứ nhì, khoa Toán cao đẳng Sư phạm 10+3 là nguyện vọng rốt.
Thầy chủ nhiệm lớp 10 sau khi tham khảo ý kiến các thầy bộ môn sẽ thảo luận với từng học sinh về những nguyện vọng của họ. Anh chọn Bách Khoa làm đầu có thể là không hợp lý, bởi vì môn toán, môn lý của anh chỉ trung bình khá, có lẽ anh nên lấy Cơ khí Nông Nghiệp làm nguyện vọng thứ nhất v.v... Song, chỉ là thảo luận, quyết định chí hướng của mình vẫn là bản thân anh học trò.
Khi mọi môn học chính khóa đã hoàn tất chương trình, đã có điểm tổng kết của từng môn, học sinh lớp 10 có được khoảng từ năm đến sáu tuần để ôn thi. Đã gọi là ôn thi có nghĩa chủ yếu là tự học, tự luyện, tự tổng kết, rà soát và đúc rút, nhập tâm lần chót kiến thức đã học. Kiến thức ấy là những gì các thầy giảng trên lớp, những gì mình đã ghi trong vở, những gì in trong sách giáo khoa. Vấn đề nào cảm thấy chưa vững thì mang ra hỏi bạn trong những buổi học nhóm, vẫn chưa vững thì đến trường trình thầy. Đến trường chứ không phải mò tới nhà thầy để mà “này nọ”. Dĩ nhiên muôn thuở anh nào lười thì cũng sẽ cậy vào rủi may mà học tủ, nhưng đấy là anh, chứ thuở ấy chẳng thầy nào sách nào gà cho anh cách khoanh vùng định hướng chương trình để anh đánh tọa độ.
Năm ấy chúng tôi thi Toán, Lý, Hóa, Văn. Xét điểm tổng kết, các thầy của bốn môn ấy nhặt ra những trò học quả thực cần phải được gia cố kiến thức để cho họ được dự bốn lớp ôn thi do nhà trường tổ chức, cố nhiên “miễn phí”. Và đấy là những lớp “học ôn” chứ không phải lớp “học thêm”.
Kỳ thi tổ chức vào cuối tháng Năm. Cữ ấy dạo xưa chưa oi nóng như bây giờ. Sáng chiều, hai ngày, mỗi môn một buổi. Thí sinh hai người một bàn, xếp theo vần chữ cái, và là bạn lớp 10 cùng trường với nhau chứ không phải đảo trường. Chỉ có giám thị là các thầy của trường khác. Và tất nhiên là không phải phiền tới công an đến bảo vệ, sân trường trong kỳ thi tuyệt đối vắng lặng, người không phận sự kể cả phụ huynh chẳng ai lượn lờ lai vãng.
Đề thi được niêm phong, được bóc ra với sự chứng kiến của ba giám thị, được một người đọc lên, một người ghi lên bảng, hoàn toàn nghiêm ngặt, có thể không nghiêm ngặt gớm ghê như bây giờ, nhưng bởi hồi đó ở đời, chứ đừng nói ở trường thi, chưa nảy sinh những sự vô trách nhiệm cùng những mánh lới và mưu kế tày đình để người này phải đề phòng người nọ, đặc biệt là trong ngành giáo dục. Cũng có xảy ra những trò lặt vặt của thí sinh như hỏi nhau, tuồn giấy nháp cho nhau, thậm chí thủ “bom”, song rất hiếm, đến mức trong hàng chục trường cấp ba ở Hà Nội, nhân vật nào bị lập biên bản khi tốt nghiệp đều trở nên “nổi tiếng” và còn tiếp tục lưu danh xấu đến tận bây giờ trong giới cựu học sinh lớp 10.
Các môn thi đều hai đề chọn một, tùy ý thí sinh. Thi xong môn nào thì dĩ nhiên tại sân trường, cổng trường cũng đều ran lên những lời bàn luận, người vui mừng hoan hỉ, người buồn bã lo âu vì làm không được, vì làm sai, người cho rằng đề thi quá khó, người nói ngược lạc. Tuy nhiên có một điều chắc chắn như thế này về các đề thi hồi đó: chẳng hạn, nếu bạn thực sự học khá môn toán, được thầy giáo toán cho điểm 4 tổng kết thì dù đề thi toán năm ấy được xem là rất khó, bạn cũng sẽ không thể rơi vào tình trạng vô vọng phải cắn bút đầu hàng nộp giấy trắng. Nói chung, nếu hàng ngày tại lớp bạn đã học vững môn nào thì kỳ thi bạn sẽ không vì đề thi mà rớt môn đó.
So với cuộc cạnh tranh chữ nghĩa và bằng cấp ê ẩm cả một đời người của thanh niên ngày nay, đời học trò và chuyện học hành thi cử của lớp trẻ thời gian khổ chiến tranh mới sáng sủa, mới vui tươi và nhẹ nhõm làm sao. Lớp 10 của tôi, không kể những người bị trượt, già nửa lớp qua được kỳ thi tuy khó khăn nhưng không quá sức, hầu hết vào được các trường đại học đúng theo sở nguyện. Nếu điểm thi khá và trong ba năm cấp ba đạt học sinh tiên tiến từ A3 trở lên là đủ tiêu chuẩn du học nước ngoài. Những anh em nhập ngũ sau khi đã tốt nghiệp lớp 10 đều nhận chứng chỉ vào đại học, để nếu còn sống trở về thì có quyền đương nhiên (chứ không phải quyền ưu tiên) vào học năm thứ nhất.
Nhắc lại những điều đó, tôi không có ý so sánh hay dở của sự thi cử thời trước, thời nay. Song không thể không tự hỏi, hồi đó thi cử vừa phải, vào đại học không quá khó nhưng nền học vấn và lề lối đạo đức, phẩm giá, danh dự của thanh niên không bị xuống cấp, mà trái lại, là vì sao? Chưa nói tới chiến công to lớn của bộ đội, đặc biệt là các binh chủng kỹ thuật trong việc đánh thắng sức mạnh chiến tranh cực kỳ tối tân, hiện đại của siêu cường Mỹ, vẫn có thể thấy được cái thực học và của lớp học trò cấp ba hồi đó khi nhìn vào số lượng và vị trí của họ trong mọi mặt của đời sống kinh tế, xã hội hiện nay.
Và thêm nữa, không thể không kể tới, trong số những vị nắm quyền cao chức trọng ở ngành giáo dục, không ít những vì cùng học một thời cấp ba với chúng tôi, cùng cách học, cách thi, cùng con đường vào đại học như chúng tôi. Bây giờ họ hoạch định, họ soạn chương trình. Họ ra các sách hướng dẫn luyện thi. Họ mở các lò luyện thi. Họ ra các thứ đề thi v.v... Nói chung các ông ấy là những người đang định đoạt bước đầu đường đời của thế hệ trẻ. Thiết tưởng, các ông ấy lý ra phải là những người đầu tiên thấy được những điều phi lý mà lớp trẻ ngày nay đang phải chịu. Vậy mà, vì sao? Đã nghe các ông ấy giảng giải và lý sự nhiều rồi trên báo chí và trên ti vi. Nhưng lý do thật mà không ai là không biết, ai sẽ là người không vòng vo để thẳng thừng nói ra?
Văn Nghệ Trẻ, số 19, 2001, ký tên Nhật Giang